26 تامىز – ەلدىگىمىزدى (الاش-وردا قۇلاتىلعاننان سوڭ) كەڭەستىك نەگىزدە جاڭعىرتۋعا زاڭي مۇمكىندىك بەرىلگەن كۇن. بۇل كۇندى جەتپىس جىل داۋرەندەگەن سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ وزىندە اسا ەلەمەيتىنبىز، ال قازىرگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە مۇلدەم ۇمىت قالدىرىپ ءجۇرمىز.

1920 جىلعى 26 تامىزدا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (ۆتسيك) توراعاسى م. كالينين، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ (سنك) توراعاسى ۆ. ۋليانوۆ (لەنين),  ۆتسيك حاتشىسى ا. ەنۋكيدزە «بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ دەكرەتى. اۆتونوميالى كيرگيز سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەلىنگەن قۇجاتقا  قول قويدى. وندا جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتىك ورگاندار «كيرگيز ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تۋرالى» سودان بۇرىنعى، «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1919 جىلعى 10-شى شىلدەدەگى دەكرەتىن دامىتا وتىرىپ»، «ر.س.ف.س.ر. بولىگى رەتىندە، اۆتونوميالى كيرگيز سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلسىن»  دەپ قاۋلى الدى. رەسپۋبليكا قۇرامىنا بۇرىنعى اكىمشىلىك شەكارالارىمەن سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال وبلىستارى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، كراسنوۆودسك ۇيەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنان سينەمور بولىسى، بوكەي ورداسى جانە 1-ءشى، 2-ءشى پريمور وكرۋگتەرىنە ءتۇيىسىپ جاتقان بۇرىنعى قازىنالىق جەرلەر بەرىلدى. سونداي-اق تەڭىز جاعالاۋى جولاعى مەن سافرونوۆ، گانيۋشين جانە نيكولاەۆ بولىستارى كيررەۆكوم قاراماعىندا قالا بەرەتىنى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق تەرريتورياسىن قوسۋ سونداعى حالىقتىڭ ەرىك-جىگەر ءبىلدىرۋى ناتيجەسىندە شەشىلەتىنى ايتىلدى.

وسى ماڭىزدى دەكرەتتىڭ ورىندالۋى دا، كەيىنىرەك تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق جەر-سۋىن ءبولىپ الىپ، ءبىر شاڭىراق استىنا بۇگىنگى ۇلكەن قازاقستاندى جيناۋ دا، بۇرمالانعان «كيرگيز» اتاۋىن ءتول «قازاق» اتاۋىنا اۋىستىرۋ دا الاش يدەياسىنا ادال ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تىنىمسىز كۇرەسى، كوپ قاجىر-قايرات جۇمساۋى ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.

بيىل ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان ءبىر دوڭگەلەك داتا بار، ول – 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىنداعى دەكرەتپەن سوۆەتتىك اۆتونوميا العان ەلىمىزدىڭ 1937 جىلى كسرو-نى قۇرۋشى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىنە اينالعانىنا 80 جىل تولۋى. بۇل – وتە ماڭىزدى بەلەس، ويتكەنى وداقتاس  رەسپۋبليكا بولۋىمىزدىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. سوندىقتان وسى وقيعانىڭ تاريحىمىزداعى ورنى ەرەكشە ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ۇلكەن تەررور باستالار قارساڭدا، 1937 جىلعى 26 ناۋرىزدا, قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ توتەنشە 10-شى سەزى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن بەكىتتى. وسى كونستيتۋتسيادا وداقتاس رەسپۋبليكامىزدىڭ «جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ سوتسياليستىك مەملەكەتى» ەكەنى اتاپ كورسەتىلدى، سونداي-اق قازاق رەسپۋبليكاسى ءوز اۋماعىندا «ءوز ەگەمەندىك قۇقتارىن تولىعىمەن ساقتاپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى دەربەس جۇرگىزەدى» دەپ ناقتىلاپ جازىلدى...

رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالى رەسپۋبليكامىزعا  وداقتىق مارتەبە كەڭەستەردىڭ VIII بۇكىلوداقتىق توتەنشە سەزىندە 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا قابىلدانعان كسرو نەگىزگى زاڭى (ستاليندىك كونستيتۋتسيا) بويىنشا بەرىلگەنى ءمالىم. وسى جاڭا كونستيتۋتسيانى جاساۋ جونىندەگى كوميسسيانى سوۆەت ەلىندە «سوتسياليزم تولىعىمەن جەڭگەن» 1935 جىلى قۇرىلعاننان باسقارعان ستالين اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردى وداقتاس رەسپۋبليكا قاتارىنا اۋىستىرۋ ءۇشىن  ءۇش شارتتى نەگىزگە الۋ كەرەك دەگەن ەدى: ءبىرىنشى شارت – اۆتونوميالى رەسپۋبليكا، وداقتىق ءتاج كيگەننەن كەيىن «ونىڭ كسرو-دان شىعىپ كەتۋ ماسەلەسىن قويۋعا مۇمكىندىگى بولۋ ءۇشىن»، جان-جاعىنان كسرو تەرريتورياسىمەن قورشالماي، شەتەلمەن شەكارالاس شەتكى ايماق بولۋى كەرەك; ەكىنشى شارت – سوۆەتتىك وداقتاس رەسپۋبليكاعا اتىن بەرگەن ۇلت ءبىرشاما تىعىز شوعىرلانىپ وتىرعان كوپشىلىك بولۋى كەرەك; ءۇشىنشى شارت – رەسپۋبليكا حالقى سانى جاعىنان «ءوز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن قورعاي الاتىنداي،  تىم بولماسا ميلليون»  بولۋى كەرەك. بۇل شارتتارعا قازاق اكسر-ءى 1924 جىلعى ورتا ازياداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋ ناۋقانىنان كەيىنگى جاڭا اۋماعىمەن، حالقىنىڭ سانىمەن، ت. ب. ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىمەن ابدەن جاۋاپ بەرە الاتىن ەدى، الايدا وعان وداقتىق ءتاج كيۋ پۇرساتى ءبىر مۇشەلگە كەشىكتىرىلىپ، حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇربان ەتكەن ۇلتتىق اپاتتان سوڭ عانا، تۋراسىن ايتقاندا، قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستى ءبىرجولا جاسىرۋ ماقساتىمەن بەرىلدى.

بيىلعى الاش-وردانىڭ 100 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ كەزىندە ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدىڭ جاڭعىرۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزعان اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 100 جىلدىق دوڭگەلەك داتاسى مەن جاڭعىرعان ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدى جويىپ، كەڭەستىك نەگىزدە تاپتىق  مەملەكەتتىلىك قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن قازان توڭكەرىسىنىڭ 100 جىلدىق دوڭگەلەك داتاسىن ءوزارا بايلانىستا قاراعانىمىز ءجون. سوندا جوعارىدا اتالعان كەزەڭدەردى، سولارمەن استاسا وربىگەن قۋانىشتى دا، قايعىلى دا وقيعالاردى سارالاي كەلە، حالقىمىزدى، جاستاردى قاسىرەتى مول بولعان تاريحىمىز ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسارىمىز انىق.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz