Tayauda dәl osy taqyrypta kórsetilgen jazu ýlgisine kóshuimiz bek mýmkin. Múnda qazaqtyng tól dybystary latynnyng 26 tanbasyna emin-erkin syiyp túr әri әrbir әrip til bilimining atasy Ahmet Baytúrsynúly qúryp bergen ýndestik zanyna sýienedi. Búl joba býginde memleket qarauynda jatyr. Eger qazaq tiline tәn dybystardy aqparattyq tehnologiyanyng talabyn týsinbeytin keybir ghalymdar sekildi ózimizshe reformalap, týrli noqatpen tanbalasaq, onda aq terini kók terige auystyrghan bolamyz. Olay memleket qazynasyn qyruar shyghyngha batyrghansha kenestik iydeologiyanyng iyisi anqyghan kóne kirillisada qala bergen abzal. Biz qansha jyl qaghaju kórip, shetke qaghylyp kelgen qazaq tilin kompiuterlik baghdarlama tiline kóshiruge tiyispiz. Al әlemdegi býkil sandyq tehnologiya tek 26 әripke negizdelgen. Ghylym men jana elektrondy óndiris noqaty bar simvoldardy tanymaydy. Osy bir ghana kedergining ózi býkil el ekonomikasyn oisyratyp, ghalamdyq órkeniyet kóshinen keyin qaldyruy ghajap emes. Búl turaly Jetisu gazetining tilshisi Quanysh Túnghatargha egjey-tegjeyli qazaq tiline layyqtalghan latyn grafikasy avtorlarynyng biri, Abylayhan atyndaghy Qazaq halyqaralyq qatynastar jәne әlem tilderi uniyversiytetining roman-german filologiyasynyng mamany, T.Rysqúlov atyndaghy Qazaq ekonomikalyq uniyversiytetinin, sonday-aq, Shveysariyadaghy Europa uniyversiytetining RH jәne DBA dengeyindegi doktory Arman BAYQADAM әngimelep berdi.

– Arman, Elbasy әr Joldauynda әlipby reformasy jayly aityp keledi jәne biyl jyldamdatudy tapsyrdy. Biraq әli de sylbyr siyaqtymyz. Latyn qarpine tez arada kóshu qanshalyqty qiyndyq tudyryp otyr?

– Eshqanday qiyndyghy joq. Latyn әlipbiyine kóshu uaqyt talabymen kelgen reforma dep esepteymin. Qazirgi tanda әleumettik jelining qay týrin qarasanyz da, kópshilik latyn qarpimen jazudy ontayly kóredi. Áripteri az әri tez teriledi. Qazaqtyng әleumettik jelisi әldeqashan latynshagha kóship qoydy. Tek birizdilik jetpey túr. Agha buyn ýirene almaydy desek, búl da bos әngimening biri bolyp qalady. Aghylshyn tilinde ýsh apta oqyp ýirense, sonyng ózi jetkilikti. Al qariyalargha búl әrip tipten tang emes. Olar – 1930 jyldarda qoldanylghan latyn әlipbiyimen sauat ashqandar. Sonda jyldam kóshuge ne kedergi? Áriyne, kenestik kezennen qalghan qorqynysh, ýrey kinәli. Qazaq halqy әr dybysty jeke tanbalap ýirenip alghan. Latynshagha auyssaq, qazaq tiline tәn dybystargha tanba jetpeytindey sezinedi. Qarapayym mysalmen jetkizsek, aghylshyndar «iyt» dep jazady da, «kýshik» dep oqy beredi. Yaghni, dybysty tanbamen shektemeydi. Sol tildi qazir býkil әlem oqyp jatyr. Latyn qarpine auysqanda bizde de dәl aghylshyndar siyaqty transkripsiya, jazylym men aitylym sózdikteri barshagha qoljetimdi bolady.

Óz basym kirill әrpindegi qazaq tilinde orfoepiyalyq, orfografiyalyq sózdikter joq dep esepteymin. Mening jobama qarsy dau aitatyn ghalymdar búl pikirime kelispeydi. Mysaly, bizde sózdikte jazyluynda da, aityluynda da «Aygerim» dep kórsetilgen. Negizi «Áykerim» bolyp jazyluy tiyis qoy. Sol siyaqty «Ayghanym» sózin de alugha bolady. Sodan keyingi mәsele, kirill әrpinde eshkim orfografiyalyq nemese orfoepiyalyq sózdikke múqtaj emes. Onyng ýstine, búl eki kitap qoljetimsiz. Biz latyn grafikasyna auysqan kezde osynday mәselelerding bәrin kirillisamen birge «kómip», tarihtyng tap-taza jana paraghyn ashamyz.

– Latyn – әlemdi biriktiretin әlipbi. Barlyq elding syrtqy sayasatynda,býkil tehnika tilinde qoldanylatyn jana әlipbiyge kóshuding qazaq últy ýshin basty artyqshylyghy nede?

– Biz eger bolmashy qiyndyqtargha qorqynyshpen qaray bersek, bolashaqta ghylymiy-tehnikalyq progreske mýlde ilespeymiz. Múndayda ary-beriden song últtyq qúndylyqtarymyzgha qauip tónedi. Ekinshi dýniyejýzilik soghysty esinizge sala keteyinshi. Sol súrapyl soghysta qatty kýiregen eki el. Biri – Germaniya. Biri – Japoniya. Eki elde revanshizm qúbylysy bayqaldy. Búl degenimiz – jeniliske úshyraghan, ruhy synghan, ensesi týsken elding qaytadan talpynysqa týsui, jengen memleketten qalyspay, namysqa tyrysyp, qayta bas kóterui. Germaniya revanshizmning arqasynda mashina jasauda, Japoniya elektronika salasynda әlem boyynsha aldynghy qatargha shyqty. Búl ýrdis HH ghasyrdyng sonyna deyin saqtaldy. Al HHI ghasyrdyng basynda nege AQSh elektronikadan ozyp ketti? Bar mәsele Germaniya men Japoniyanyng әlipbiyinde bolyp otyr.

Japondar ata tarihynan iyeroglifti qoldanady. Al nemis halqy umlaut, yaghni, diakritikalyq belgilermen sózderin tanbalap keldi. Nәtiyjesinde, eki el eki ese júmys atqardy. Latyn grafikasyn qoldanbaghannyng kesirinen tehnika óndirisinde «Google», «Microsoft Corporation», «Apple» sekildi alpauyt kompaniyalargha jol berip, kóshten qalyp qoydy. Kórdiniz be, latyn әrpin qoldanghan kezde biz tehnologiyada óndirushi elge ainalugha mol mýmkindik tuady.

Latyn grafikasyna ótuding basty artyqshylyghy – Batys Europanyng ghylymiy-tehnikalyq progresine ilesu. Smart, sensor, aqparattyq jәne jalpy sandyq tehnologiyanyng ilgerileuine ilesu ýshin bizge mindetti týrde latyn qarpine kóshu qajet. Eng bastysy, qalayda eshbir noqatsyz, artyq nýkte, ýtirsiz taza 26 әripten túratyn latyn tanbasyn qoldanuymyz tiyis. Baghdarlamalau tiline bir noqattyng qosylghany jetkilikti. Býkil tilimizding oiran-asyryn shygharady. Taghy da pernetaqtanyng joghary bóligine týrli noqaty bar latyn әripterin ornalastyrugha tura keledi. Bizge múndaydyng keregi ne? Bizge yuzer boludyng qajeti joq. Biz aqparattyq tehnologiyany óndirushi el bolsaq qana bәsekege qabiletti bola alamyz.

– Latyn grafikasy býgingi aghylshyn tilining әlipbii ghoy. Jappay әlem aghylshyn tilin oqugha kóshti. Halyqaralyq tilde sóileuge talpynatyn jastar ósip keledi. Jana әlipbiyden qazaq tiline qauip tónbey me?

– Joq, kerisinshe, qazaq tilining baghy janady dep oilaymyn. Álemde aghylshyn tilinde ghana transliyterasiya joq. Qalghan elding bәrinde bar. Transliyterasiya – әlipby auystyru. Dybystaluyna say basqa әlipbiydi qoldanu qúbylysyn osy ghylym zertteydi. Qazaq tili osyghan deyin birneshe grafikany qoldanghany tarihtan mәlim. Qazaq tili latyn grafikasy arqyly baghdarlama tiline enedi. Demek, әlipbiyding auysqanynan eshqanday qauip tónbeydi.

Ras, qazaqtyng sany az. Mynaday damyghan zamanda qaytadan mashina jasap shygharuymyz, bir nәrse óndiruimiz ekitalay. Biraq jastardyng boyyna syn túrghysynan oilaytyn qabilet qalyptastyrghan jón. Sonda biz ózge tilge jútylyp ketpeymiz. Qazirding ózinde matematikadaghy esepterdi shygharu boyynsha әlemde alghashqy ondyqqa kiremiz. Bir sózben aitqanda, bizde matematika da, mәdeniyet te damyghan. Tek endi solardy qaranghyda qaldyryp ketpes ýshin әlemge taralghan anglosakstardyng tilin ýirenu kerekpiz. Olarda baghdarlama tili – 26, qarym-qatynas tili – 26. Ekeui de birdey. Eshqanday kedergi joq. Pernetaqtada artyq tanba basyp, til auystyryp әure bolmaydy. Bizding jobamyzdyng maqsaty da sol, mýmkindiginshe aghylshyn tili әlipbiyining zandylyqtaryna jaqyn bolu. Onyng ýstine, aghylshyn tili әlemdik yunikod jýiesine negizdelgen. Nәtiyjesinde, uaqyttan útamyz. Al kәsipkerlik salasynda uaqyt aqsha dep týsindiriledi.

Eger biz latyn qarpine kóship ýlgermesek, onda jastar aghylshyn tildi bolyp ketedi. Qauipting kókesi sonda bastalady. Kezinde orys tilinsiz ómir sýru qiyn boldy. Býginde ol oryndy aghylshyn tili basty. «Bolashaq» baghdarlamasy bar, ýsh tildilik sayasaty bar, bizding elding keyingi buyny aghylshynsha aralastyryp sóileui mýmkin. Aghylshyngha da, qazaqqa da ortaq bir әlipbiydi qoldanysqa engizsek, ana tilimiz saqtalady әri tehnologiyanyng tiline ainalady.

– Roman-german filologiyasynyng mamanysyz. Latyn grafikasynyng týp-tórkini osy roman-german tildik tobynda jatqan joq pa? Qazaq tiline layyqtalghan latyn әlipbiyin qalay jobalap shyqtynyz?

– Dúrys aitasyz. Latyn tilining tórkini osy europalyq tilder tobymen tikeley baylanysty. Búl sala – mening eng alghashqy mamandyghym. Latyn әlipbiyin oilastyrghaly beri men qazaq tilin kóp zerttedim. Múnda taghy da aldymyzdan yunikod shyghady. Búl kod esepteu tehnikasynda, industriyada, kompiuterlik qúraldarda әripterdi beyneleuding standarty retinde qoldanylady. Bizding maqsat – qazaq tilining tanbasyn da, baghdarlamasyn da 26 simvolikagha syidyru. Álemde kóp el aghylshyn әrpin qoldanghanmen, tanbalary 26-dan asyp ketken. Yaghni, kompiuter tilinde olardyng әlipbii iske aspaydy.

Orta eseppen A4 formattaghy qaghazgha kirill әripterimen mәtin terude 15 minut júmsaydy ekenbiz. Al latyn grafikasyna kóshsek, nebәri 5 minutymyzdy alady. Kirill әrpin tergende kóbine pernetaqtagha qarap júmys isteytinimiz jasyryn emes. Aghylshyndar olay etpeydi. Olar birden ekran betine qarap otyryp mәtin teredi. Osydan mynaday esep shygharyp kórelikshi. Jas baladan túlgha bolyp qalyptasqangha deyin adam shamamen 100 myng paraqqa sóz basasyz. Orta eseppen kýnine on minuttan joghaltqanda 10 million minut tek pernetaqta aldynda ótedi. Búl – eki jarym jyl degen sóz. Óziniz oilanyz, tek qana eki jarym jylynyz әrip izdeuge, teruge ketedi.

Aghylshynda sózderding jazyluy bir bólek, oqyluy bir bólek. Biz aghylshyn әrpinen jazyluyn ghana alamyz da, al dybystaluyn ózimizge beyimdeymiz. Mysaly, sport terminderinen mysal keltireyik. Futboldy býkil әlem, onyng ishinde aghylshyndar da «football» dep jazylady. Al biz ony qazaq latyn grafikasyna sәikes, «fwtbol» futbol dep jazamyz ba? Joq, әriyne. Bizding әlipbiyding basty artyqshylyghy da sol, halyqaralyq terminderdi sol qalpynda qaldyramyz. Búdan bizding tanbalanu zandylyqtary búzylmaydy. Tek qalay dybystaymyz degen mәselede ghana qazaq tiline beyimdeymiz. Bәlkim, ata-әjelerimiz siyaqty «bútbol» nemese «pútbol» dep atasaq ta bolady. Mine, qazaq tili osylay saqtalady. Osy sekildi terminderding bәrin engizemiz. Tanbalanuy sol qalpynda túra beredi. Tek transkripsiyasy, yaghni, dybystaluyn ózimiz jasaymyz.

IYә, latyn grafikasynyng biz úsynghan jobasynyng avtory menmin. Biraq bәrin ózim qúrastyrdym, jýieledim deuden aulaqpyn. Tórt-bes jigitpen birigip qazaq tilining emlesin, fonetikasyn zerttedik. Qay sózde qalay oqylady, qalay jazylady – bәrin bir jýiege týsirdik.

• Latynsha qaripti qoldanuda Ázirbayjan, Týrkiya jәne kórshiles Ózbekstan elderining tәjiriybesin, jibergen kemshilikterin eskergen jón. Olardyng әripterinen sizding jobanyng ereksheligi tek noqattyng joqtyghynda ma?
• Bizding grafikanyng olardan aiyrmasy kóp. Ayyrmasy emes, artyqshylyqtary kóp degenimiz dúrysyraq. Mәsele tek noqattarda ghana emes, tanbalardy dúrys dybystay bilude, әlemdik standartqa sәikes oqy bilude jatyr. Ókinishtisi, otandyq filologtar sol elderding jýrip ótken jolyn, әrip tanbalaudaghy qatelikterin qaytalaghysy keledi. Qazirgi tanda Ózbekstan úzaq jyldyq qiyndyqtardan keyin basy artyq noqattarynan qútylyp ýlgerdi. Kompiuterge noqatsyz til onay enetinin endi ghana týsindi. Al Ázirbayjan men Týrik elinde noqattar bylay túrypty keybir әripterdi mýlde basqasha oqityny tipti týnildiredi. Mәselen, olarda latynnyng «S» (si) әrpin «J» dep oqityndary qyzyq. Sonda «Coca-Cola» degen әlemdik brendti ne dep oqityndaryn týsinbeysiz.

Bizding latyn grafikasynda dybystardy tanbalauda da artyqshylyqtar jeterlik. Eng birinshiden, memleket ekonomikasyna tiyimdilikti eskerdik. Áripterdi tanbalauda filologiyalyq túrghydan búryn qarjylyq shyghyndy kóbirek oilastyrdyq. Mәselen, qazirgi til ghalymdary arasynda «Q» әrpin «Q» dep dybystayyq degen úsynysty qoldaytyndar kóp. Eger biz búlay ózgertetin bolsaq, býkil halyqaralyq yunikodtarymyzdy qayta jasaugha tura keledi. Ayta keteyik, kod jýiesining ýsh týri bar. Birinshisi, jyljymaly, ekinshisi, jyljymaytyn, ýshinshi jeke adamgha bekitilgen esepshottar.

Jyljymaly mýlik – avtokólikterge toqtalayyq. BÚÚ Konvensiyasynda bekitilgen kodymyzdyng bәri – «KZ» nemese «KAZ». Qazaqstanda orta eseppen 5 million kólik bar desek, budjetten tek 65 milliard tengeni memlekettik nómir auystyrugha júmsaydy ekenbiz. Dәl osy siyaqty bank jýielerindegi kodtardy auystyrugha trilliongha juyq qarjy júmsalady. Búl bir ghana әripke baylanysty tuatyn kedergiler. Búghan siz tólqújattaghy «KZ» belgilerin qosynyz. Olardyng bәrin «QZ» degen belgige auystyru ýlken shyghyndy talap etedi.

• Búl ekonomikalyq túrghydan eskere otyryp jasaghanynyz. Jana aityp qaldynyz, filologiyalyq qanday ereksheligi bar sonda? Bizding týsingenimiz, әlipbiyding noqaty kóp bolsa, tehnikalyq ilgerileuden keyin qalamyz ba?
• Kóp bolsa emes, mýlde noqatsyz grafika kerek. Kóp nemese az dep bólgen dúrys emes. Býkil әlipbiyge bir nýkte qosylsa baghdarlama tili ýshin sol da jetip jatyr. Oqymay qoyady. Odansha 1200-den astam shrifting ishinde eki-ýsheui ghana oqityn kirilde qala bergen jón. Búl, әriyne, qasiret. Sondyqtan, ghalamnyng qay búryshynda otyrsaq ta, emin-erkin kez kelgen pernetaqtany qoldana beruge úmtylayyq. Elbasy aitqanday, biz bolashaqta sifrly Qazaqstan jýiesin qúruymyz qajet. Sifrly tehnologiya mine, osydan bastalady.

Bizding ghalymdardyng arasynda latynnyng «S» (si) әrpin «S» tanbasyna júmsayyq deytinder bar. Biz múny «K» әrpining ornyna tanbaladyq. Nege deysiz ghoy? Dәl aghylshynnyng «C» әrpinen bastalatyn kompaniya (company), kompiuter (computer), kongress (congress) syndy terminderi kóp. Olardy biz ózimizding «K» әrpine týzep otyrmaymyz ghoy. Onda nesine latyn әrpine kóshtik degen saual tuyndaydy. Kerek deseniz, «S» (kirilmen oqylghanda «K») әrpinen bastalatyn 5 myng termin bar. Eger týrik aghayyndar siyaqty biz ony «K» әrpimen búzsaq ghylymiy-tehnikalyq ilgerileuimiz qayda qalady? Osyny oilanghan jón.

Latyn grafikasyn qúraghan kezde biz «Gh» dybysyna «Q»-dy berdik. Óitkeni, búl әripten bastalatyn halyqaralyq terminder óte az. Latynshanyng digraftaryn (sh, ch, ng) da sol qalpynda dybystaluymen birge qaldyrdyq. Qayta múnda útqan jerimiz «n» dybysy boldy. Aghylshynda da «ng» (n) әrpi bar. Endi biz latynshagha kóshkende orystar sekildi búl dybysty «ng» (mәselen, «Samsung», «Ring») dep oqymaymyz. Taghy bir dau tudyrghan әrip – «H» (iks). Qazaqqa múnyng keregi ne dep, ony kirilshe «Sh» dybysyna bereyik deytin ghalymdar payda boldy. Eger ony «Sh» dep oqysaq, fizikter men himikter, matematikter iks tendeuin qalay tanbalamaq?

• Siz úsynghan latyn grafikasynyng atauyna «Baylatyn» degen atau berilipti. Búl nelikten? Sizderding joba qazirgi tanda memleket tarapynan qoldau tapty ma?
• A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty da, til komiyteti de bizding joba jayly tereng biledi. Arnayy hat ta jazylghan. Áriyne, eskishe oilaytyn, kenestik jýie yqpalynan shygha almaytyn keybir ghalymdar búl әlipbiyge qarsy. Qazirgi tanda kóp qarsylyqtargha, dau-damaygha qaramastan, bizding әlipby joghary jaqqa talqylaugha ótti. Býginde memleket aldynda eki әlipbiyding jobasy jatyr. Biri – meniki. Al ekinshisi – L. Gumiylev atyndaghy EÚU janyndaghy Jasandy intellekt institutynyng diyrektory Altynbek Shәripbaev úsynghan latyn qarpi. Búl ghalymnyng әlipbiyinde de noqattar joq. Tek «Á» dybysyn «ae» degen diftong arqyly tanbalauynda ýlken kemshilik jatyr dep esepteymin. Biz «Á», «A» dybystaryna bir ghana «A» (ey) әrpin qoldandyq.

Óziniz oilanyzshy, býkil әlem oqyp jatqan aghylshyn tilinde 44 dybys bar. Osynshama dybystyng bәri 26 tanbagha syiyp túr. Al qazaq tilinde aghylshyngha qaraghanda әldeqayda jenil. Bizde bir tanbamen ary ketse eki dybysty belgileymiz. Qazaq tilinde syrttan kirgendermen qosqanda 32-aq dybys bar. Aghylshynda bir ghana «A» (ey) әrpi tórt týrli dybys beredi. Al qazaq tilinde «A» jәne «Á» ghana. Sol sekildi «y – i», «ý – ú», «o – ó» dybystary da júp-júptan qúralghan.

Biz qazaqtyng «a», «ә» dybystaryn latynnyng bir ghana «A» (ey) әrpimen berude útarymyz kóp. Búl jerde A. Baytúrsynúly úsynghan ýndestik zanyna sýienemiz. Qazaq tilinde ýndestik zany ýlken manyzgha iye. Mәselen, latynsha «aiel» dep jazsaq, biz múny «ayel» dep eshqashan da oqy almaymyz. Óitkeni, «e» dybysy aldynghy buyndaghy «a» әrpin avtomatty týrde jinishkertedi. Yaghni, «ә» dybysyna ainaldyrady. Qaytalap aitamyn, biz múnda tanbalauda әlemdik aghylshyn tilining negizine sýienemiz de, al dybystauda ózimizding últtyq fonetikamyzdy qoldanamyz.

Grafikamyzdy mening tegimmen «Baylatyn» dep atauda da ýlken mәn jatyr. Qazaq halqy qashanghy ózin keri iyterip, búgha berui kerek? Kirillden bizding qay jerimiz kem? Ol osy biz qoldanyp jýrgen әripti qúrady. Sol siyaqty Paskali, Vatt, Voliter, Amper degen ghalymdar ózderi oilap tapqan janalyqtaryna óz esimderin berip ketti. Bir sózben aitqanda, latynshagha kóshken kezde qazirgidey syrttan kiretin tehnikalargha kirill әrpin engizip otyrmaymyz. Oghan qosymsha qarajat júmsalmaydy. Týpnúsqadaghy latyn grafikasyn qoldana beremiz. Qarap otyrsaq, latyn әlipbii qay jaghynan da tiyimdi.

• Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan – Quanysh TÚNGhATAR

Abai.kz