Injener, әdebiyetshi, tapqyr Seyilbek QYShQAShÚLY turaly oi

Býkil әlemdi baghyndyrmaq bolyp joryqqa attanghan Aleksandr Makedonskiyding ózin danyshpan Abaydyng ataqty Eskendir poemasynda «Osy júrt Eskendirdi bile me eken?» dep súrau sala jazghany bar. Soghan qarap keyde tanymaldylyqtyng ózi shartty, salystyrmaly ma degen oy keledi. Al ataqty qytay oishyly Konfusiy: «Aqylsyz adam júrt meni bilmeydi dep yzalanady. Al aqyldy adam men júrtty bilmeymin dep qinalady», - deydi. Sol aitpaqshy, Seyilbek Qyshqashúly deytin azamatty ekining biri bilmeui mýmkin. Áytse de osynday bir últjandy, jan-jaqty talantty da daryndy jannyng bolghany jәne hal-qadirinshe halqyna qyzmet etip, ómirden ótkeni haq....

Basqany qaydam men ózim ol kisimen bylay tanystym. «Er shekispey bekispeydi» demekshi, ekeumizding tanystyghymyz tipti, kishkene kiykiljinmen bastaldy.

...Keshegi sekseninshi jyldardyng orta túsynda redaksiyada otyrsam (ol kezde men «Bilim jәne enbekte» isteymin, ghylym jәne tehnika bólimin basqaramyn) kabiynetke jasy elulerge tayap qalghan, qonyrqay óndi bir kisi kirip keldi. Syrt­qy túrpatyna, ósinkiregen shashyna qarap: «dәu de bolsa bir suretshi aghamyzdyng biri shyghar» dep oiladym. Óitkeni suretshiler ghana sonday alabóten syqpytpen jýretin. Kele:

- Men osynda bir maqala jibe­rip edim... - dedi.

- Aty qalay edi?

- «Bidaydy qalay orghan jón?».

Injener, әdebiyetshi, tapqyr Seyilbek QYShQAShÚLY turaly oi

Býkil әlemdi baghyndyrmaq bolyp joryqqa attanghan Aleksandr Makedonskiyding ózin danyshpan Abaydyng ataqty Eskendir poemasynda «Osy júrt Eskendirdi bile me eken?» dep súrau sala jazghany bar. Soghan qarap keyde tanymaldylyqtyng ózi shartty, salystyrmaly ma degen oy keledi. Al ataqty qytay oishyly Konfusiy: «Aqylsyz adam júrt meni bilmeydi dep yzalanady. Al aqyldy adam men júrtty bilmeymin dep qinalady», - deydi. Sol aitpaqshy, Seyilbek Qyshqashúly deytin azamatty ekining biri bilmeui mýmkin. Áytse de osynday bir últjandy, jan-jaqty talantty da daryndy jannyng bolghany jәne hal-qadirinshe halqyna qyzmet etip, ómirden ótkeni haq....

Basqany qaydam men ózim ol kisimen bylay tanystym. «Er shekispey bekispeydi» demekshi, ekeumizding tanystyghymyz tipti, kishkene kiykiljinmen bastaldy.

...Keshegi sekseninshi jyldardyng orta túsynda redaksiyada otyrsam (ol kezde men «Bilim jәne enbekte» isteymin, ghylym jәne tehnika bólimin basqaramyn) kabiynetke jasy elulerge tayap qalghan, qonyrqay óndi bir kisi kirip keldi. Syrt­qy túrpatyna, ósinkiregen shashyna qarap: «dәu de bolsa bir suretshi aghamyzdyng biri shyghar» dep oiladym. Óitkeni suretshiler ghana sonday alabóten syqpytpen jýretin. Kele:

- Men osynda bir maqala jibe­rip edim... - dedi.

- Aty qalay edi?

- «Bidaydy qalay orghan jón?».

Atyn aitqannan-aq maqala oiy­ma sap ete týsti. Shynymdy ait­sam, men ol maqalany ishindegi kesip aitqan keybir pikirlerimen kelispey bylay ysyryp qoyghanmyn. Óitkeni, ol tústaghy tәrtip boyynsha kez kelgen maqala ibaly boyjetkendey syzylyp túruy, meylinshe sypayy, әdepti jazyluy kerek. Jogharydan beriletin núsqau da, tәrtip te solay. Al myna materialdyn avtory: «olay emes, bylay boluy kerek!» dep bәrin kesip aitady. Onyng ýstine osy kýnge deyin elimizde egin oryp, bastyru júmysyna paydalanylyp kelgen kombayndardyng bәrin ondyrmay synaydy. «Búlardan keler ysyrap, kól-kósir, sondyqtan olardy basqa jetilgen týrlerimen auystyru kerek», - deydi. Osy orayda ózining avtorlyq kuәlik alyp tirkelgen, jana kombaynynyng jobasyn úsynady. Oqyghan boyda «búl ózi qaydan shyqqan danyshpan?» dep oilagham. Aldyma kelip otyrghan sonday «qynyr maqalanyn» avtory.

Álgi jerde ekeumiz әi-shәy joq otyra qalyp aitysa kettik.

- Siz nege bәrin kesip aitasyz, tym bolmasa avtorlyq sypayylyqty saqtap «bylay bolsa qaytedi?» demeysiz be? - deymin.

- Sender, ol jurnalister, sóitip mәimenkóletip jazatyn, - deydi Seken   berispey siresip. - Al biz, tehnikanyng adamdary tótesinen aityp, naqtysyn, turasyn jazamyz. Bolady ya bolmaydy dep.

Ne kerek, ekeumiz qyzylkenir­dek bolyp aitysyp, biraz jerge deyin bardyq. Aqyrynda ol basyn shayqap:

- Men sening oi-pighylyndy týsindim. Bayqaymyn, maqalany jariyalamaytyn týring bar, - dep ornynan túra berdi.

- Joq, toqtanyz, - dedim men oghan. - Jurnal mening jekemenshik jurnalym emes. Bәrimizge ortaq basylym, ortaq minber. Aytyp otyrghandarym mening jeke pikirim men jeke kózqarasym. Soghan qaramastan maqalanyzdy jariyalaugha úsynamyn. Ony jariyalau-jariyalamau jaghyn redaksiyanyng basshylyghy nemese alqasy sheshedi.

"Shyn aityp túrsyn ba?" degendey ol kisi betime barlay qarady. Sonan song kónildenip sala berdi.

- Endeshe, әkel qoldy! Myna sózden keyin men tipti jariyalamasandar da rizamyn, - dedi.

"Jaqsynyng ashuy shәii oramal kepkenshe, jamannyng ashuy basy jerge jetkenshe" demekshi, onyng jýzinde janaghy ashudan tiytimdey de belgi qalghan joq. Sol mezette men ózimning aldymda kónilinde eshbir kirbing joq, jaysang jannyng túrghanyn sezgendey boldym.

Rasynda da, men әlgi maqalany tezdetip dayyndap, jurnaldyng kezekti sanyna úsyndym. Tipti, jariyalanuy ýshin janymdy sala qorghadym. Kóp ótpey-aq Sekenning әlgi maqalasy jurnalda jariyalandy. Onyng artynan: "Jana túqym sepkish", " Jana ken qazghysh", "Úshyp jýrip egin oratyn kombayn", "Maqta tergish mashina" dep atalatyn maqalalary birinen song biri jaryq kórdi. Jyldyng qorytyndysy boyynsha tipti jurnaldyng laureaty da atandy. Soghan ózi kәdimgidey quanyp jýrdi.

Jalpy, bizding qazaqta búlay ónertapqyshtyq jәne rasionalizatorlyq shygharmashylyqpen shú­ghyldanatyndar óte siyrek jәne týsinetinder de az. Soghan qaramastan әlgi jazghan maqalalary, onda aitylghan, arnayy kuәlikpen tirkelgen ónertabystyq janalyqtary oqyrmandar arasynda kәdim­gidey qozghalys pen qyzyghushylyq tudyrdy. Biraq, jogharydaghy resmy oryndar, atqaminer-sheneunikter jaghy selt etpedi.

Keyinen jaqynyraq tanysqanda bildik qoy. Sekeng mamandyghy boyynsha tau-ken injeneri eken. Ózimizdegi Qazaq poliytehnikalyq (bir kezdegi tau-ken metallurgiya) institutynyng sonday fakulitetin bitiripti. Mamandyghy boyynsha birneshe jyl júmys istegen. Temir-tersekting jana týrlerin jasau, yaghny ónertapqyshtyqpen qosymsha ainalysady. (Izobretateli degen terminning qazaqsha audarmasy bolyp enip ketken "ónertapqysh" degenge ózi mýlde qarsy. Ony "tapqyr" deu kerek dep otyratyn).

IYdeyagha berilgen adam degendi qoysanyzshy. Bir kezde Seyilbek aghamyz jogharyda aitylghan jana ken qazghyshyn jasap, tikeley óndiriste synap kóz jetkizu maqsatynda Ekibastúzgha baryp júmys istep qaytypty. Múnyng ózine kezindegi KSRO Kómir ónerkәsibi ministrligining tabaldyryghyn tozdyryp jýrip әreng qol jetkizip, rúqsat alghan. Ol kisining aituynsha, Ekibastúzdyng kómiri tútastay emes, kólbeuinen jal-jal bolyp orna­las­qan. Qazirgi qoldanylyp jýrgen rotorly ERShRD-5000 degen adymdaghysh ekskavatory kómirdi ainalasyndaghy topyraq jәne basqa da jynystarmen qopara birge qazyp alady. Sóitip, ónimning sapasy tómendeydi. Otqa jaqsy janbaydy. Sol sebepti kóptegen tútynushy kәsiporyndar jәne basqalar Ekibastúzdyng kómirin satyp alugha onsha yqylas bildirmeydi. Atalghan adymdaghysh ekskavator әu basta qúm, tas sekildi birynghay jynysty zattar qazyp, óndiruge layyqtalyp nemisterde - Germaniyada shygharylghan. Ony bir «pysyqaylar» ýlken janalyq ashqanday bizge әkelip engizip, tipti respublikanyng memlekettik syilyghyna ie bolghan. Sondyqtan, onyng oiynsha, Ekibas­túzdyng kómirin qazyp aludyng basqasha әdis-tehnologiyasyn qoldanu kerek. Múnyng úsynyp jýrgen ken qazghyshy soghan qolayly da yn­ghay­ly qúrylghy bola alady

Qay jerde de burokrattar, qyzghanysh pen ishtarlyq jasaytyndar tabylady ghoy. Sondaylar Seyilbek Qyshqashúlyna jana ken qazghysh mashinasyn jasap shyghuy­na mýmkindik bermedi. Bituge jaqyn qalghan kombaynyn kýresinge laqtyrtyp, ózin júmystan quyp shyqqan. Búl oqigha turaly berti­nirekte "Ishu sekundanta!" dep atalatyn telefilim týsirilip kór­setildi. Janylmasam, onyng avtory Saghatbek Mahmútov boluy kerek. Ol filimdegi әsirese, bir epizod Sekennin kir-qoqys tastaytyn jerde jatqan kombaynynyng qan­qa­synyng janynda jylap túrghan sәti jan dýniyendi qatty tolqytyp tebirentedi. Ómirde osynday da fanat adamdardyng baryna tanghalasyn!

Qazaqtyng bir azamaty ónertapqyshtyqpen ainalysyp, jana tehnikalyq qúrylghylar jasaugha әre­kettenip jýrse, ony nege qoldamas­qa! Shama-sharqymyz kelgenshe biz óz tarapymyzdan Seyilbek Qysh­qashúlyna qoldan keler kóme­gimizdi jasadyq. Onyn ónertabystyq júmystary turaly sózimiz estiler jerding bәrine aityp, ayaghy­myz jeter jerding bәrine bardyq.

Elimiz egemendik alghannan keyin biraz jyl ýkimette Mәskeuden kelgen tanymal ghalym-fiziyk Ghalym Ábilseyitov deytin azamat júmys istedi. Áueli ghylym men jana tehnologiyalar ministri, artynan әri viyse-premier bolyp qyzmet atqardy. Árkimderden ol jayynda: «isting kózin biletin, ghylymgha jany ashityn, janasha kózqarastaghy adam» degendey jyly pikirler estip jýrdik. Bizge soghan Sekendi kirgizsek bir kómegi tiyer me edi degen oy keldi. Sóitip, qalayda Gha­lym Ábilseyitovke kirip sóilesuding amalyn qarastyra bastadyq. Jurnaldyng atynan habarlasyp jýrip, aqyrynda onymen kezdesip, býgingi ghylymnyng hal-ahualy jayynda súhbat aludyng sәti týsti. Ol súhbat «Zerde» jurnalynda kórkem foto­suretimen, «Aqyryn jýrip, anyq bas» degen taqyryppen jariya­landy. Ghalekeng búghan kәdimgidey balasha quandy. Jurnaldyng ózi shyqqan sanyn qolyna alyp, әri-beri paraqtap qarap:

- Búl bir jaqsy dýnie bolghan eken. Ghylymdy iygermey biz alysqa bara alamaymyz, - dedi. Sonan song Qazaqstannyng ghylym men tehnikasyn damytu jóninde ózining biraz oiyn aitty. Sózining ayaghynda jón biletin, jol biletin kisining retimen:

- IYә, jigitim, maghan aitar qan­day ótinishing ne búiymtayyng bar? - dedi.

- Ghaleke, sizge bir ghana ótinish, - dedim ózim de sony kýtip otyr­ghanday. - Osylay da osylay, kóp jyldan beri temir-tersekpen ainalysyp, birneshe ónertabystyq janalyqtar ashqan Seyilbek Qysh­qashúly deytin aghamyz bar. Sol kisini qabyldap, sóilesseniz, ora­yy kelse qoldap, kómektesseniz...

- Nesi bar? Kelsin kóreyik, әngimeleseyik, - dedi. Men quanyp kettim.

Aytqanday-aq, kóp úzatpay Ghalekeng Seyilbek aghamyzdy qabyldady. «Talantty talant tanidy» demekshi, ekeui tipti jaqsy til tabysyp ketti. Ghalym aghamyz Sekenning ónertabystyq janalyqtaryn arnayy baghdarlamagha engizip, júmys­ty bastau ýshin azyn-aulaq qarajat ta bóldirdi. Búghan Seyilbek aghamyz kәdimgidey quanyp: "Qúday bir sәtin salayyn dep jatqan shyghar!" dep qanattanyp, qúlshyna әre­kettenip jýrdi. Biraq, jap-jaqsy bastalghan is Ghalym Ábilseyitov ket­ken song qayrandap toqtap qaldy.

Úmytpasam, 1998 jyldyng jeltoqsanynda preziydent N.Nazarbaev Almatydaghy rezindensiyasyna biraz gazet-jurnaldardyng basshylaryn jinap baspasóz konferen­siya­syn ótkizdi. Men sol jiynda sóz alyp:

- Siz «óz tehnikamyzdy shygharyp, óz tehnologiyamyzdy qoldanbay alysqa bara almaymyz» dep jii aitasyz. Al bizde tehnikanyng da tehnologiyanyng da jana týrlerin jasap jýrgen azamattar bar. Biraq, olardy qoldap-quattau jaghy nashar. Mәselen, Seyilbek Qyshqashúly deytin injener ónertapqysh egin oratyn kombaynnyng jana týrin jasaghan, al sony óndiriske engize almay әure-sarsangha týsip jýr, - dedim.

- Ol azamatqa ne kerek eken? - dedi preziydent kónildi keyippen.

- Ýkimet tarapynan qarjylay da, basqaday da jan-jaqty qoldau men kómek kerek!

- Aldaghy dýisenbi kýni myna Qyrymbekke kelip jolyqsyn. Qabyldap sóilesemiz, - dedi. Ol kezde Qyrymbek Kósherbaev pre­ziydentting baspasóz hatshysy-tyn.

Búl janalyq habardy men jýregim jaryla jazdarday quanyp Seyilbek aghama jetkizdim. Obalyna ne kerek, Qyrymbek aitylghan uaqytynda qabyldap, jaqsy sóilesip, Sekenning ótinish-hatyna preziydentting tiyisti adamdargha núsqauyn jazdyryp, qol qoydyryp әkelip berdi. Ol qaghazdy Seyilbek aghamyz tóbesi kókke jetkendey quanyp, bizge redaksiyagha әkelip kórsetti. Ótinish-hattyng búryshyna preziydenttin: «viyse-premier J.Kәripjanovqa jәne auyl sharuashylyghy ministri S.Ahym­bekovke! Myna kisini qabyldap, mәselesin sheshinizder!» dep jazghan núsqauyn kózimiz kórdi. Áytse de, әrtýrli sebep-syltaularmen sharua ayaghyna deyin jetpedi. Múnday ótinishting talayynyng betin qaytaryp ýirengen әkki sheneu­niktik orta byldu-syldu dep, siyr­qúiymshaqtatyp, aqyrynda isti boldyrmau jaghyna shyghardy. Bú­dan keyin bizding ýmitimiz birjolata ýzilgendey boldy.

Keyingi bir kelgeninde osy Almatydaghy "Massaget" zauytynyng jigitteri tórt jasalymynyzdy da jasaymyz, tek oghan tapsyrys berushi kerek deydi dep keldi. Estuimizshe, olar alty salalyq ministrge "osylay da osylay bizde jana ýlgidegi jaraqtar bar, solar­gha tapsyrys bolsa, birlesip júmys istesek" dep hat jazghan eken. Bireui de jauap bermepti.

Bylay qarasan Seyilbek Qyshqashúly tehnikanyn, temir-ter­sekting ainalasynda jýrgen, bir­ynghay sonymen ainalysyp jýrgen siyaqty kórinetin. Biraq, jaqyn әngimelesip, syrlasqan kisi onyng ishki jan dýniyesining bay, nәzik te әsershil әdebiyet pen ónerge, jalpy ruhany әlemge de jaqyn ekenin biletin. Orayy kelse ol sizben Abaydyn, Tolstoydyng nemese Djek London, Teodor Drayzer, Mark Tvenning shygharmalary jóninde emin-erkin oy bólisip, tandy-tangha úrugha bar edi. Mark Tvenning jas shaghyndaghy qylyqtaryn aityp, Lev Tolstoydyn «Qajymúratty» jazghandaghy әdildigine sýisinip otyratyn. Dey túrghanmen, Seyilbek Qyshqashúlynyn kórkem shygharmalar da jazghanyn, bir kezde "Jalyn" jurnaly jariyalaghan jabyq bәigede "Panzada" deytin povesining birinshi jýldege ie bolghanyn ekining biri bile bermeui mýmkin. Keybir shygharmalargha eptep syn jazatyny da bar-tyn.

Syn jazady demekshi, bir joly Sekeng mynaday qyzyq jaytty bas­tan keshiripti. ...Ol kezde Jambyl jerindegi Aqbaqay kenishinde júmys isteushi edim deydi. Kýn­delikti gazet-jurnaldardy ýzbey oqimyn. Janadan shyqqan ki­taptardy da nazardan tys qaldyrmaymyn. Ásirese, ózimizding qazaq qalamgerlerining shygharmalaryn. Bir joly osy ataqty jazushymyz Iliyas Esenberlinning «Ayqas» deytin romany qolyma týsti. Ózim tau ken injenerimin. Jazyp otyrghan taqyryby janyma jaqyn bol­ghandyqtan kitapty bas almay oqyp shyqtym. Onyng ýstine sonyng aldynda ghana «Kóshpendiler» deytin tarihy trilogiyany jazyp ataghy elge dýrkirep jayylyp túrghan jazushynyng endi qanday taqyrypqa qalam tartqany qyzyqtyrdy. Oiym­da eshtene joq. Romandy oqyp shyqqannan keyin ózim bay­qaghan kemshilikterdi qaghazgha týsirip, «Júldyz» jurnalyna syn maqala jazyp jiberdim. Ol jazghanym redaksiyanyng nazaryna iligip, dereu jariyalanady dep oilaghan joqpyn. Bir kýni qarasam, jazghan synym jurnalda shyghyp túr. Quanyp kettim. Ári «Júldyz» siyaqty ataqty jurnal bizdey shette jýrgen oqyrmannyng da jazghandaryn jariyalaydy eken-au dep tang qaldym. Ózimshe maqtanyp, ainaladaghy jigitterge kórsettim. Olar «e, dúrys bolghan eken!» dedi de qoydy.Sodan ony úmytyp ta kettim. Bir joly Almatygha kelip, týs mezgi­linde tamaqtanyp alayyn dep Komsomol men Mir kóshelerining qiylysyndaghy dәmhanagha kirdim. Sol jerde ózim tәuir kóretin, mandayym terlep-tepship ishetin sorpa bolushy edi. Kirsem, anaday búryshta qasynda bir-eki kisi bar Syrbay Mәulenov aghamyz sorpalatyp, әri syralatyp otyr eken. Men de tamaghymdy alyp, jandaryna jaqyndap, ýlken kisiler bolghan song kishilik izet kórsetip sәlem berdim.

- Áy, Qyshqashev. Qalyng qalay? - dedi Syrbay agha salghan jerden ózining gýrildegen dausymen.

- Jaqsy agha. Meni qaydan tanisyz? - deppin sasqanymnan.

- E-e, tanymaghanda she? - dedi ol kisi kenk-kenk etip kýlip, - Se­ning «arqanda» eki jyl boyyna «Jazushy» baspasynan kitapta­rym­dy shyghara almay qaldym emes pe?!

Basynda ol kisining neni aityp, neni menzep otyrghanyn týsinbedim.

Sóitsem, ol kezde Syrbay agham «Júldyz» jurnalynyng bas redaktory da, al Iliyas Esenberlin «Jazushy» baspasynyng diyrektory bolyp júmys istepti. Baspanyng diyrektory Syrbay Mәulenovke «me­ning kitabym turaly syndy jurnalyna әdeyi bastyrdyn» dep renish bildirip, ólender jinaghynyng shy­ghuyn keyinge ysyryp, kesheuildete bergen kórinedi.

- Nishaua,Qyshqashev! - dedi Syr-agham qoshtasarda kýrektey qo­lymen arqamnan qaghyp, - Ómirde onday-onday bola beredi. Alghan betinnen qaytpa, jaz ber.

Keyde onasha bir sәtterde әzil­dep:

- Seke, osynsha qabilet-ta­lant­ty qaydan iygerip jýrsiz? - desek.

- Qúdaydyn, jaratylystyng bergeni ghoy. Áytpese, qansha tyrashtanghanynmen bola almaysyn, - deytin kýlip.

Rasynda da, jaratqan ie bir adamnyng basyna sonshama talant-qabiletti ýiip bere salghan.

Songhy kezde elimizde dәlirek aitqanda Balqash kólining manynan AES (Atom elektr stansasyn) salu kerek. Ol keleshekte Qazaqstan ýshin mol quat kózi bolady, oghan qol jetkizsek, energiya tapshylyghynan qútylyp, tipti ony jaqyn shetelge de eksportqa shygharamyz degen mәsele jiyi-jii qozghalyp jýrdi. Áriyne, búl jobany qoldaytyndar da qoldamaytyndar da bar. Elding qauipsizdigine, tabighaty men ekologiyasyna, týptep kelgende adamdardyng ómiri men densaulyghyna qatysty osynday asa kinәratty mәseleden shet qalmay Sekeng ózining qarsylyghyn bildirip, shyryldap gazet-jurnaldargha maqalalar jazdy. Álemdik tәjiriybe boyynsha AES-ting apatsyz júmys isteuine әli de eshkim kepildik bere almaydy. Ol ýshin ózimiz saluymyz kerek. Óz mamandarymyz boluy qajet. Búghan deyin de bizde energiyanyng basqa da mýmkinshilikteri men kózderi jetki­likti. Jәne múny salu bizding qarjy-qarajattyq qorjynymyz­gha auyr tiyedi degen sekildi birneshe uәj-argumentterdi kóldeneng tartty.

Ol kisining ózining aituynsha ghylymdaghy joly da jap-jaqsy bastalghan. Tipti, ataqty akademik ghalym Ómirhan Bayqonyrov onyng ghylymy jetekshisi bolghan. Sondyqtan Seyilbek Qyshqashúlynyng tau-ken salasynan jazghan kandidattyq júmysynyng oidaghyday qor­ghalatynan eshkimning de tittey kýmәni bolmaghan. Aytqanday-aq, bәrin bitirip, qorghap, Mәskeuge Joghary attestasiyalyq komissiyagha jibergende kedergige tap bolghan. Artynan bireuler «domalaq aryz» jazyp jibergen.

- Mening kandidattyq dissertasiyamda jeti birdey janalyq úsynylyp edi, - degen Sekeng sol bir kýnderin múnaya eske alyp. - Soghan qaramastan ony ghylymy júmys retinde baghalamady. Meninshe, jú­mysymnyng bekitilmeuine basqa-bas­qa emes, ózimning turashyldyghym, birbetkeyligim, kemshilikke shydamay betke aitatynym sebep boldy-au, - deytin.

- Júmysynyz bekitilip, qolynyzgha qaghazyn alyp alghansha kish­kene kishireyip, ýndemey jýre túrmadynyz ba? - degenimizde.

- Qaytesin, Qúday bergen minez ghoy. Múnymnan ómirde az tayaq jegen joqpyn, - degen-tin.

Minez demekshi, Sekeng keyde bolmashy nәrsege búlqan-talqan bolyp ashulanyp, esikti tars jauyp ketip qalatyn. Sodan on-on bes kýnge deyin bizge at izin salmay jýredi. Shydamay ózimiz telefon soghamyz.

- Bizge kelmey kettiniz? - deymiz týk bilmegensip.

- Sendermen úrsysyp qalghanmyn, - deydi telefonnyng ar jaghynan bәseng ýnmen.

- Bizben úrysqanmen, «Zerdemen» úrysqan joqsyz ghoy. Jur­nal­gha kelip túrynyz...

- Áy, tauyp kettinder! Men jenildim! - dep so boyda arsalandap jetip keletin.

Seyilbek aghamyzdyng ekijýzdi­likke, jaramsaqtyqqa, jaghympazdyqqa jany qas bolatyn. Kisilik pen adamgershilikti jәne últtyq ar-namysty bәrinen joghary qoyatyn.

Áygili «Jeltoqsan oqighasynan» keyin búl kisige Mәskeude shyghatyn    gazetterding birining tilshisi kelip jolyghyp:

- Sizding búrynghy biylikke degen ókpeniz qara qazanday kórinedi. Ashqan janalyqtarynyz esh jerden qoldau tappapty. Biraz jyl sendelip, júmyssyz da jýripsiz. Sondyqtan siz jayynda maqala jazsaq? - depti. Búl kelisim berip әripting artyn baghyp qarasa, әlgilerding mynaday sharty bar bolyp shyghady. Materialdyng mazmúnyn ashu ýshin Sekeng jerde jatqan Qonaevtyng ýlken portretin tabanymen taptap túryp suretke týsui kerek eken.

- Joq!!! - deydi әlgi jerde Sekeng búlqan-talqan bolyp ashulanyp. - Men ondaygha bara almaymyn. Janym - arymnyng sadaghasy. Mening óitkenshe ólgenim jaqsy! - dep shart búrylyp ketip qalady.

Osy oqighany eske alghanda ol ki­si:

- Áy, mynany úmytpandar! Biz­ding qazaq birin-biri daugha qighanmen, jaugha qimaghan. Ókpege qighanmen, ólimge qimaghan! - dep otyratyn.

Kóp izdenip, kóp oqityndyqtan aghamyz zamannyng aghymyn, ómirding talabyn da dóp basyp bilip otyratyn. Syrttay estigenimiz bolmasa, búryn-sondy kórip, bastan keshpegen "kapitalizm" - bazarly ekonomika kelip, bәrimiz abdyrap, daghdaryp qaldyq emes pe? Mine, sol kezde Sekeng Genry Fordtyng (әigili amerikandyq kәsipker, Ford avto­kólikterin shygharatyn óndiristing negizin salushy) "Mening ómirim - mening tabystarym" degen kitabyn qazaqshalap, jurnaldyng birneshe nómirine jariyalatty.

- Seke, qaydaghy amerikandyqtyng jyrtysyn jyrtyp qaytesiz? - degenimizde:

- Ei, Fordqa mening emeshegim ezilip túr deysinder me? Onyng is-tәjiriybesimen tanysyp, qazaq balasy kәsipkerlikti ýirensin dep em, - dedi.

Artynan ony kitap etip shygharsaq, júrtty oqytsaq dep biraz jerge jýgirdi. Tipti AQSh-tyng Qazaqstandaghy elshiligine de baryp jolyqty. Ókinishke qaray, onysynan bir nәtiyje shygha qoymady. Sodan bolar bir joly: " bizde eshkimge eshtene kerek emes eken-au!" dep kýiinip kelip edi.

Men ózim osy kýnge deyin ol kisidey keremet últjandy, qazaq ýshin janyn beruge dayar, bolmysy bólek piradar adamdy kezdestirgen emespin. Qazaqtyng tiline, diline, jerine, salt-dәstýrine qatysty bireu bir qighash, ne oghash pikir aityp qalady ma, oghan gazet-jurnaldyng betinde, ya bolmasa radio-teledidar arqyly ýn qatyp toytarys bermey jany tynbaytyn. Ol kisi tilimizdi, últtyq bolmysymyzdy, tәuelsizdigimizdi saqtap qalugha qatysty talay-talay ózekti maqalalar jazdy. Sekeng keyde tipti qatty da ashy, beting bar, jýzing bar demey tótesinen jazatyn. Sondyqtan da onyng jazghandaryn kóp gazet-jurnaldardyng basugha batyly men tәuekeli jete bermeytin.

Áli kýnge esimde, bir joly ol qazaqtyng eli men jerine qazaqtan basqanyng jany ashymaydy degen tereng oidy menzep: «Diyversanty vseh stran, dobro pojalovati v Kazahstan!» degen maqala jazdy. Bylay qaraghanda atynan da adam shoshyp, ýrikkendey ghoy. Biraq aityp otyrghany dúrys. Sheteldikterding bәri bizge, Qazaqstannyng kósegesin kógerteyin dep emes, óz paydasyn oilap keledi. Ishimizde jýrgen key­bireulerding de emeshegining ezilui neghaybyl. Sol sebepti Qazaqstandy damytyp, órkendetu ýshin eng aldymen qazaqtyng ózi tyrbanuy kerek.

Ádettegidey bizge «maqalamdy esh jer baspay jatyr» dep múnyn shagha keldi. Men bir sәt oilanyp otyrdym da:

- Múny siz Erik Núrshinge aparynyz, - degen aqyl aittym. Aqyl emes, dúrysy jón siltedim.

- Qalaysha? - dep Sekeng betime tanyrqay qarady.

- Óitkeni ol batyldau jәne jana kózqarastaghy jurnalist. Jaqynan beri «Dojiyvem do ponedelinika» degen gazet shygharyp jatyr. Oghan әli eshkim sizdi «jamandap» ýlgergen joq...

- Meyli ony da kóreyik, - degen synayda Seyilbek agham sóm­kesin sýiretip, ýmitsizdeu qúlyqsyzdau keyippen, solay qaray ketti. Týs qayta:

- Áy, sen dóp basypsyn! - dep quanyp keldi. - Gazetting aldaghy aptadaghy nómirine basatyn boldy. Tipti maqalanyng әr betine qol qoydyryp aldy.

- Múny endi eshkimge aita kórmeniz, - dedim janashyrlyq tanytyp.

- Onyng ras. Ondaydan talay auzym kýigen...

Rasynda da, sózinde túryp Erik Núrshin Seyilbek Qyshqashúlynyng әlgi maqalasyn jariyalady. Onysy elding arasynda biraz әngime, qozghalys tudyrdy. «Yqpaldy» adamdardyng qysymy boldy ma, odan keyin Núrshin Sekenning jazghandaryn baspay qoydy.

Taghy birde «búl maqalanyzdy «Zaman-Qazaqstan» gazetine aparyp kóriniz» dedim. Oilaghanday-aq, olar da basynda bir-eki materialyn bas­ty da, artynan at tondaryn ala qa­sha­tyn boldy.

Aralasqanda eptep bilgenimiz, Seyilbek aghamyzdyng qúday qosqan qosaghy Naghima jengemizge degen mahabbaty erekshe bolatyn. Keybi­reulerding aituynsha jogharyda atal­ghan, «Jalyn» jurnalynyng jabyq bәigesinde birinshi oryn alyp jýrgen «Panzada» povesi sol kisige arnalghan. Onyng alaman bәigeden oza shauyp shyqqany sirә, shynayy mahabbattan, sýiispenshi­lik­ten tughan shygharma bolghandyghynan bolsa kerek.

Taghdyr keyde qylyshyn qatal sermep, ayausyz kesip týsedi. Aldymen Naghima jengemiz dýniyeden ozdy. Búl qaza Sekendi qatty kýi­zeltti. Jantalasa qanday da bir shygharma jazyp jýrdi. «Osy ki­tapty bitirip shygharsam, Naghimagha ornatqan mәngilik eskertkishim bolar edi» dep edi. Artynan kóp úzamay ózi de baqilyq boldy. Endi oilap qarasaq, Seyilbek aghamyz sol bir kýnderi synarynan aiyrylghan aqquday kýy keship jýrgen eken.

Seyilbek aghamyzdyng eng birinshi armany ózi oilap tapqan tehnikalyq janalyqtardy jasap, jýzege asyryp, Qazaqstan deytin elding iygi­ligine júmys istep jatqanyn kóru bolatyn. Átteng taghdyr oghan jazbady. Key-keyde ózi de múna­yyp:

- Áy, jigitter, onday baqytty kýndi kóre almaytyn shygharmyn? - deytin.

- Nege? - deymiz ghoy.

- Sebebi janalyqtyng joly qay kezde de auyr, tapqyrlardyng taghdyry qiyn bolghan. Óitkeni ol búryn-sondy bolmaghan jana dýniye, sondyqtan ony júrttyng op-onay qabyldauy qiyn, - dep ýnsiz oty­ryp qalatyn.

Sonan song әlemdegi әr qily janalyqtardyng ashylu tarihy jayynda qyzyq әngimeler aityp ketetin. Mәselen, eng alghash temir joldy úsynghanda júrttyng kóbi ol jýrmeydi dep kýdik keltiripti. Sebebi, relsting ýsti jyltyr, dóngelek jyltyr tayghanaydy degen. Al jýrgizip kórsetkende endi toqtata alamaysyndar depti. Sol siyaqty adamdar o basta samoletting de qús­tar tәrizdi kókte qalyqtap úshatynyna kýmәn keltirgen. Óitkeni ol auadan auyr dep, sondyqtan úsh­pay­dy, úsha almaydy dep oilaghan.

Jalpy, biz boykýiezdik pen nem­qúraydylyqtan әli aryla qoymaghan halyqpyz. Onyng zardaby men zalalyn az tartyp kele jat­qan joqpyz."Qolda barda altynnyng qadiri joq" deymiz de odan qorytyndy shygharmaymyz. Óstip otyryp, el ýshin kerek bir azamattan kóz jazyp qaldyq. Onyng baghasyn kózi tirisinde bile almadyq. Áli de biluimiz neghaybyl-au.

Ókinishti-aq!

«Jas Alash» gazeti