Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Tamyr 7225 55 pikir 3 Qyrkýiek, 2017 saghat 21:27

Rudy jamandaudy toqtatatyn mezgil jetti

«Qazaq rulary - qazaq halqynyng negizin qúraushy ru-taypalar. Bir atadan órbigen tuystas adamdardyng jiyntyghy» (Uikiypediya — ashyq ensiklopediyasynan alynghan mәlimet).

Ru – Ata degen sóz (sinoniym), yaghny bir Ata balalarynyng ósip, ónip, kóbeyip  rugha ainaluy. Sonau týpkirdegi Adam atadan beri úrpaghynyng bir-birine degen meyirimdiligi men auyz birligi ýshin jasaghan jaqsy isimen úrpaghyna ýlgi bolghan, japyraghy jayqalghan, alyp bәiterekke ainalyp elin jaqsylyqqa jetelegen úly adamdar ghana ru atyn iyemdengen. Atam qazaqtyng ruyng kim degeni – sening әlem tanityn eng Úly atannyng aty kim degeni.

Tek qana «as iship, ayaq bosatqandar» jәne qazaq halqynyng últtyq mýddesine qyzmet jasap úrpaqqa ýlgi bola almaghandar ru atyn iyemdene almaghan, iyemdene de almaydy. Olardyng Ru degen sózden zәreleri ketip, qorqatyn sebepteri osydan. Rugha bólinu degen sózdi shygharyp jýrgender de solar. Ruyn biletinder men ru atyn iyemdengen Atasynyng halqynyng birligi  ýshin jasaghan eren erligin bilip, sony týisinip, sol ýshin maqtana alatyndar eshqashan rugha bólinbeydi. Olar birigedi. Birikende de aralarynan qyl ótpestey bolyp birigedi. Sebebi, olar úly atalarynyng ne ýshin ru atyn iyemdengenderin jaqsy bilip, jaqyn tumalastar bir-birimen qyz alyspay, qan tazalyghyn saqtaytyn bolady. Ruyn bilmeytin jәne onyng mәni men maghynasyn zerdeley almaytyn teksizder ghana rudy jamandap, rugha bóledi.

RU – «R» jәne «U», bar joghy eki dybys-tanbadan túrady. Maghynasy, R – Ra (Kýn Qúdayy), Ras (Allanyng ózi de ras, sózi de ras (Abay)),  Rahmet (Rizashylyq bildiru, «Alla razy bolsyn!» alghys),  Rә (Rәsim), Ru (Ata),  yaghny «R» tanbasy «Kýn Qúdayy» dep oqylady jәne ol sózding qay jerinde qoldanylsa da kópshe maghyna beru men birge búiryq rayda qoldanylady. Mysaly, «lar», «ler», «dar», «der», «bar», «kór», «jýr», «otyr» «túr» t.t. Al «U» – kez-kelgen qimyl әreketting sony, yaghny shyrqap shyghar shyny. Mysaly, «U» ishseng ólesin, baru, kelu, ketu, shyghu, tosu, kesu, jetu, bolu, ólu t.t.

Ru degen týbirden tuyndaytyn sózder:

Ruly el – bir ruly el, az ruly el, kóp ruly el. Búl bir Ata úrpaqtarynyng әriden baryp qosyluy. Mysaly, qazirgi qazaq eli basynda Az (Áz) dep atalghan bir ruly, az ruly, keyinnen kóbeye kele kóp ruly elge ainalyp Qaz (Qazaq) dep ataldy, Býkil dýnie jýzi elderining bәri osylay dýniyege keldi, yaghny Atam qazaqtyng bir ruynan tarady.

Ruh – Ru jәne Úq (Núq) degen eki birikken sózden túrady. Adamgha jiger beretin tylsym kýsh, yaghny adamzatty topan sudan aman alyp shyqqan Núq payghambar  Atamyzdyng ruhy;

Ruhany – Ru, Núq han atyn iyemdengen atalarymyz siyaqty janymyzdyng tazalyghy. «I» - dybys-tanbasy úly, balasy, jalghasy (mysaly, Iassaui, Jýgineki, Shirazi, Farabi, Qashqari, Buhari, Biruni, Balasaghúni, Dulati, Tarazi, Mamy t.t.) jәne zamanaui, әdebi, mәdeni, sayasi, ghylymy t.t. degen siyaqty, sonyng ishinde, nemese sonyng ishinen shyqty degen maghyna beredi.

Rulas – atalas (tumalas). Maghynasy: Ru, Úl jәne As degen úghymdardyng basyn qosady. Ru – Ata (sinoniym), Úlymyz – Úl, al «As» barlyq jaqsy adamy qasiyetting eng biyik shynyna shyqqan adam, yaghny jaqsylyqqa jarysyp, adamy qasiyetting eng biyik shynyna shyqqan Qas jaqsy (Qas bi, Qas batyr, Qas mergen, Qas sheshen,  Qas jýirik t.t atalarynnan taraghan tumalastarynnyng qatarynda bolu.

Rushyldyq – jamandyq pen azghyndyq ataulynyng bәrinen qashyp, jaqsylyqqa jarysushylardy qoldau. Ru atyn iyemdengen bir Atanyng úrpaqtarynyng arasynda azghyndyq pen qylmys atauly mýldem bolmaghan, sol ýshinde kýni keshege deyin qazaq qoghamy «aramdy auzyna almaghan, týrme, zyndan salmaghan». Sebebi, rulastar (atalastar) arasynda bir-birine qylmystyq әreketter jasaytyndar bolmaghan.

Rulyq – rugha tiyesili rulyq (atalyq) jýie, rulyq úran, rulyq tanba, rulyq qorym t.t.).

Runa –  jazu, dybystardyng eng alghash tanbalanuy, bastauyn Atam qazaqtyng rulyq tanbasynan alady. Runa – Ru jәne Ana degen eki birikken sózden túrady.

Rubli (orys aqshasy) – Atam qazaqtyng ruyndy bil, Rupy (ýndi aqshasy) – ru by degen sózinen.

 

Ruli – basqaru tetigi, qazaqtyng Ru jәne Úl degen eki birikken sózinen túrady. Balamasy, mashinanyn, kemenin, úshaqtyng t.t. ruli.

Rum, Rumyniya, Rughila, Rut, Rus, Rudaki, Ruza, Ruhiya, Ruslan t.t. – adam jәne el esimderi.

Býkil әlemdegi elder men memleketterding bәri  bastauyn Atam Qazaqtyng «bir ruly elinen» alady.

Osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy, jebreylerding yqpalymen orystar ózderin Rus,  Russiya, su perilerin Rusalka dep atady. Olar ejelde Rus dep atalmaghan, orys dep atalghan. Batystyqtardyng «Mail Ru (mail.ru)» degenderi «Ruymnyng adresi» degen maghyna beredi. Olardyng ýnemi Rudy jamandap, Qazaq halqyn Rudyng «avtorlyq qúqyghynan» ajyratugha baryn salyp jantalasyp jýrgenderining syry osy. Tura bayaghy Qazaq  degen el atymyzdan bizdi ajyratugha baryn salyp, tórt jýz jyl boyy birese Kirgiyz, birese Kaysak, birese ekeuinde qosarlap «kirgiyz-kaysaki» dep jazghandary siyaqty. Nauryz merekemizdi 70 jyl boyy toylatpay qoyghandary siyaqty. Tilimiz ben dәstýrli dinimizge tyiym salghandary siyaqty. Ata tarihtan ajyratu ýshin әlippemizdi joyghandary siyaqty (on jylda eki ret auystyrghan, taghy auystyrghaly jatyrmyz).

Býgingi keybir «bilgishterdin» Atalarymyzdyng attaryn úmytsaq, «rushyl bolmaymyz» degenderi  eshqanday aqylgha simaydy. Tegimizdi (ruymyzdy) úmytqannan jetistikke jetsek, qalghan últtargha qara kórsetpey ketetin uaqytymyz boldy. Al, Biz bolsaq kýn ozghan sayyn «rushyl bolmaymyz dep azghyndyqtyng batpaghyna belshemizden batyp» baramyz. Mysaly:

- Jaqynda ghana 31 kanal janalyqtarynan elimizde 500 000-gha juyq jalghyz basty ana bar ekenin jariyalady. Árqaysysynda orta eseppen eki bala bar dep eseptesek, elimizde bir million jetim bala ósip jatyr.

- Qazaqstandaghy qyzdardyng erte jýktiligi Ekonomikalyq yntymaqtastyq jәne damu úiymy elderimen salystyrghanda 6 esege jii kezdesedi. Búl turaly BÚÚ Halyqty qonystandyru qory baghdarlamasynyng (ngNFPA) Qazaqstandaghy ýilestirushisi Ghaziza Moldaqúlova mәlim etti, dep habarlaydy QazAqparat.

-  Boyjetken qyzdarymyzdyng jalanash tәnin, súlulyghyn, kórkin bәigege salghan "arular sayysy" deytin jeksúryn bayqausymaq qay Ata-babamyzdan qalghan dәstýr edi? Ne ýshin, Kim ýshin arularymyzdyng tәnin  jalanashtap «sahnagha (kórmege)» shyghardyq? Satu ýshin be?

-  Tәuelsizdik basynda Qazaqstan halqy 18 mln. edi. Áli sol 18 mln-byz. Myna kórshi ózbekter 19 mln. edi, qazir olar 32 mln-gha jetip otyr. Nendey sebeptermen óspey otyrmyz? Elbasymyzdyng 20 mln-gha jetuge tiyispiz degen tapsyrmasyn nege oryndamadyq?

-  25 jylda elimizde tórt million týsik tastalghan. Tórt mln. sәbiyding obaly kimge?

-  Ótken 2016 jyldyng qyrqýiek aiynda jetinshi kanaldan Qazaqstan býkil әlem elderi ishinen ajyrasu boyynsha onynshy oryndy iyemdenetinin habarlady. Sonda batystyq «demokratiya» men «genderdik sayasatynyn» bizdi shygharghan shyny osy ma?

-   Qazirgi tanda Qazaqstanda 700 000 kәri qyz ben 350 000 sýrboydaq bar eken. Ýkimet pen Parlament qayda qarap otyr? Múnyng aldyn alu onaydyng onayy emes pe? Bar-joghy boydaq salyqty eselep kóterip, sodan týsken aqshagha jastardyng baspana mәselesin sheship, múrnyna otbasy, bala-shagha tәrbiyesi degen  sózderding iyisi barmaytyn sýr boydaqtardyng jogharghy biylikke aralasuyna shekteu qoysang boldy.

-  Qazaq-qazaq bolghaly ómirde bolmaghan «tirlik» jasap, balalarymyzdy shetel asyryp otyrmyz. "Qazaqstannan shetel azamattary asyrap alghan (әsheyin berilmegen bolar)  balalardyng jalpy sany 8 805-ke jetti. Búl turaly «QazAqparattyn» resmy saualyna QR BGhM Balalardyng qúqyqtaryn qorghau komiyteti joldaghan jauapta habarlandy. (10.10.2016 jyly «Últ Kz» (http://ult.kz/post/elimizden-shetel-azamattary-asyrap-algan-balalardyn-zhalpy-sany-8-805-ke-zhetti) gazetinde jaryq kórgen).

-  Ómirimizde estimegen "gey" dey me, lesbi" dey me, «jenil jýristiler» dey me sonday pәlelerdi qaptatyp, tipti aitu týgili oilaudyng ózi úyat Qúrmanghazy men Pushkindi sýiistirip qoyghanymyzdy qalay týsinemiz? Erkekti erkekke, qyzdy qyzgha ýilendirip ony ashyq jarnamalap jatqanymyz qalay?

Múnday azghyndyqtyng mysaldaryn әli de kóptep tize beruge bolar. Jaraydy osymen dogharayyn.

Ýsh jýz jylgha juyq basynda patshalyq, keyinnen Kenestik qyzyl  biylik qazaqtyng rulyq shejiresine, tili men dinine, salty men dәstýrine, әdetteri men ghúryptaryna barynsha jau bolyp, tamyryna balta shabugha tyrysty. Qarapayym qaghida, Dúshpany jek kórgen dýnie sol elding bagha jetpes asyly bolyp tabylady. Demek, jaularymyz bizding últtyq bolmysymyzdan neni kórgisi kelmese, biz últtyq mýdde túrghysynan solardyng bәrin týgendep oryn-oryndaryna qongymyz kerek.

«Ru shejiresin bilu – sahara tósinde kóship-qonghan qazaqtar ýshin ómirlik qajettilik. Qazaq halqynyng ru-taypalyq, jýzdik-qauymdastyq birtútas bitimi ghasyrlar boyy «býkil qazaq – bir atanyng úrpaghy, bir tamyrdyng bútaghy» degen ústanym boyynsha ósip-órkendep otyrghan»  (Qazaq Respublikasynyng Preziydenti Nazarbay Núrsúltan Ábishúly).

«Atasy (ruy M.Q.) alys bolghanmen,

Jamighy qazaq bir tughan» (Bazar jyrau. (1842-1911).

«Ey, adamdar! Negizinde, Biz senderdi bir er jәne bir әielden jarattyq, әri senderdi bir-birlerindi tanyp, bilulering ýshin halyqtar men rular etip jasadyq» (Qúran Kәrim. Ál-Hujurat sýresi. 13 ayat).

Tәpsir: Asa úly Alla adam balasynyng shyghu tegi, týbi bir ekendigin bayan etti. Býkil adamzat Adam ata, oghan Allanyng sәlemi bolsyn jәne Aua anadan taraydy. Alla olardan kóp adamdar taratyp, olardy bir-birlerin tanuy ýshin ýlken halyqtar, sonday-aq kishigirim ru-taypalar týrinde býkil jer betine jaydy. Sondyqtan әrbir adam ózining shyqqan tegin, elin bilui qajet. Alayda Allanyng aldynda adamdardyng eng qadirlisi – barlyq jaghdayda tek asa úly Allagha boysúnyp, kýnәlardan saqtanghan izgileri. A.Sadi. Búl ayatta nәsilshildikke de (rasizm M.Q.), últsyzdyqqa da (internasionalizm M.Q.) tyiym salynghan. Qar: Ál-Mansiy". Olargha «Jaqsylyqqa jarysudy» paryz etti.

Úly Jaratushy Alladan kelgen Qasiyetti Qúran Kәrim men Úly Atalarymyzdyng bizge qaldyrghan ósiyeti osy. Elbasymyzdyng «janghyrtqysy» kelip otyrghany da osy dýniye.

Elbasymyz aitqanday, shyn niyetimizben «Ruhany janghyrudy» kózdeytin bolsaq, rudy jamandaudy toqtatqanymyz jón bolady.

ÚLY JARATUShY - ALLA OSY JOLDARDY OQYGhAN BARShANYZGhA IMAN BERGEY!

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

 

55 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2250
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3500