«قازاق رۋلارى - قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراۋشى رۋ-تايپالار. ءبىر اتادان وربىگەن تۋىستاس ادامداردىڭ جيىنتىعى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

رۋ – اتا دەگەن ءسوز (سينونيم), ياعني ءبىر اتا بالالارىنىڭ ءوسىپ، ءونىپ، كوبەيىپ  رۋعا اينالۋى. سوناۋ تۇپكىردەگى ادام اتادان بەرى ۇرپاعىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىمدىلىگى مەن اۋىز بىرلىگى ءۇشىن جاساعان جاقسى ىسىمەن ۇرپاعىنا ۇلگى بولعان، جاپىراعى جايقالعان، الىپ بايتەرەككە اينالىپ ەلىن جاقسىلىققا جەتەلەگەن ۇلى ادامدار عانا رۋ اتىن يەمدەنگەن. اتام قازاقتىڭ رۋىڭ كىم دەگەنى – سەنىڭ الەم تانيتىن ەڭ ۇلى اتاڭنىڭ اتى كىم دەگەنى.

تەك قانا «اس ءىشىپ، اياق بوساتقاندار» جانە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت جاساپ ۇرپاققا ۇلگى بولا الماعاندار رۋ اتىن يەمدەنە الماعان، يەمدەنە دە المايدى. ولاردىڭ رۋ دەگەن سوزدەن زارەلەرى كەتىپ، قورقاتىن سەبەپتەرى وسىدان. رۋعا ءبولىنۋ دەگەن ءسوزدى شىعارىپ جۇرگەندەر دە سولار. رۋىن بىلەتىندەر مەن رۋ اتىن يەمدەنگەن اتاسىنىڭ حالقىنىڭ بىرلىگى  ءۇشىن جاساعان ەرەن ەرلىگىن ءبىلىپ، سونى ءتۇيسىنىپ، سول ءۇشىن ماقتانا الاتىندار ەشقاشان رۋعا بولىنبەيدى. ولار بىرىگەدى. بىرىكەندە دە ارالارىنان قىل وتپەستەي بولىپ بىرىگەدى. سەبەبى، ولار ۇلى اتالارىنىڭ نە ءۇشىن رۋ اتىن يەمدەنگەندەرىن جاقسى ءبىلىپ، جاقىن تۋمالاستار ءبىر-بىرىمەن قىز الىسپاي، قان تازالىعىن ساقتايتىن بولادى. رۋىن بىلمەيتىن جانە ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن زەردەلەي المايتىن تەكسىزدەر عانا رۋدى جامانداپ، رۋعا بولەدى.

رۋ – «ر» جانە «ۋ»، بار جوعى ەكى دىبىس-تاڭبادان تۇرادى. ماعىناسى، ر – را (كۇن قۇدايى), راس (اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس (اباي)),  راحمەت (ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ، «اللا رازى بولسىن!» العىس),  ءرا ء(راسىم), رۋ (اتا),  ياعني «ر» تاڭباسى «كۇن قۇدايى» دەپ وقىلادى جانە ول ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا كوپشە ماعىنا بەرۋ مەن بىرگە بۇيرىق رايدا قولدانىلادى. مىسالى، «لار»، «لەر»، «دار»، «دەر»، «بار»، «كور»، «ءجۇر»، «وتىر» «تۇر» ت.ت. ال «ۋ» – كەز-كەلگەن قيمىل ارەكەتتىڭ سوڭى، ياعني شىرقاپ شىعار شىڭى. مىسالى، «ۋ» ىشسەڭ ولەسىڭ، بارۋ، كەلۋ، كەتۋ، شىعۋ، توسۋ، كەسۋ، جەتۋ، بولۋ، ءولۋ ت.ت.

رۋ دەگەن تۇبىردەن تۋىندايتىن سوزدەر:

رۋلى ەل – ءبىر رۋلى ەل، از رۋلى ەل، كوپ رۋلى ەل. بۇل ءبىر اتا ۇرپاقتارىنىڭ ارىدەن بارىپ قوسىلۋى. مىسالى، قازىرگى قازاق ەلى باسىندا از ء(از) دەپ اتالعان ءبىر رۋلى، از رۋلى، كەيىننەن كوبەيە كەلە كوپ رۋلى ەلگە اينالىپ قاز (قازاق) دەپ اتالدى، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ ءبارى وسىلاي دۇنيەگە كەلدى، ياعني اتام قازاقتىڭ ءبىر رۋىنان تارادى.

رۋح – رۋ جانە ۇق (نۇق) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ادامعا جىگەر بەرەتىن تىلسىم كۇش، ياعني ادامزاتتى توپان سۋدان امان الىپ شىققان نۇق پايعامبار  اتامىزدىڭ رۋحى;

رۋحاني – رۋ، نۇق حان اتىن يەمدەنگەن اتالارىمىز سياقتى جانىمىزدىڭ تازالىعى. «ي» - دىبىس-تاڭباسى ۇلى، بالاسى، جالعاسى (مىسالى، ياسساۋي، جۇگىنەكي، شيرازي، فارابي، قاشقاري، بۋحاري، بيرۋني، بالاساعۇني، دۋلاتي، تارازي، مامي ت.ت.) جانە زاماناۋي، ادەبي، مادەني، ساياسي، عىلىمي ت.ت. دەگەن سياقتى، سونىڭ ىشىندە، نەمەسە سونىڭ ىشىنەن شىقتى دەگەن ماعىنا بەرەدى.

رۋلاس – اتالاس (تۋمالاس). ماعىناسى: رۋ، ۇل جانە اس دەگەن ۇعىمداردىڭ باسىن قوسادى. رۋ – اتا (سينونيم), ۇلىمىز – ۇل، ال «اس» بارلىق جاقسى ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققان ادام، ياعني جاقسىلىققا جارىسىپ، ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققان قاس جاقسى (قاس بي، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس شەشەن،  قاس جۇيرىك ت.ت اتالارىڭنان تاراعان تۋمالاستارىڭنىڭ قاتارىندا بولۋ.

رۋشىلدىق – جاماندىق پەن ازعىندىق اتاۋلىنىڭ بارىنەن قاشىپ، جاقسىلىققا جارىسۋشىلاردى قولداۋ. رۋ اتىن يەمدەنگەن ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ازعىندىق پەن قىلمىس اتاۋلى مۇلدەم بولماعان، سول ۇشىندە كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق قوعامى «ارامدى اۋزىنا الماعان، تۇرمە، زىندان سالماعان». سەبەبى، رۋلاستار (اتالاستار) اراسىندا ءبىر-بىرىنە قىلمىستىق ارەكەتتەر جاسايتىندار بولماعان.

رۋلىق – رۋعا تيەسىلى رۋلىق (اتالىق) جۇيە، رۋلىق ۇران، رۋلىق تاڭبا، رۋلىق قورىم ت.ت.).

رۋنا –  جازۋ، دىبىستاردىڭ ەڭ العاش تاڭبالانۋى، باستاۋىن اتام قازاقتىڭ رۋلىق تاڭباسىنان الادى. رۋنا – رۋ جانە انا دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.

رۋبل (ورىس اقشاسى) – اتام قازاقتىڭ رۋىڭدى ءبىل، رۋپي ء(ۇندى اقشاسى) – رۋ بي دەگەن سوزىنەن.

رۋل – باسقارۋ تەتىگى، قازاقتىڭ رۋ جانە ۇل دەگەن ەكى بىرىككەن سوزىنەن تۇرادى. بالاماسى، ماشينانىڭ، كەمەنىڭ، ۇشاقتىڭ ت.ت. ءرۋلى.

رۋم، رۋمىنيا، رۋعيلا، رۋت، رۋس، رۋداكي، رۋزا، رۋحيا، رۋسلان ت.ت. – ادام جانە ەل ەسىمدەرى.

بۇكىل الەمدەگى ەلدەر مەن مەملەكەتتەردىڭ ءبارى  باستاۋىن اتام قازاقتىڭ «ءبىر رۋلى ەلىنەن» الادى.

وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى، جەبرەيلەردىڭ ىقپالىمەن ورىستار وزدەرىن رۋس،  رۋسسيا، سۋ پەرىلەرىن رۋسالكا دەپ اتادى. ولار ەجەلدە رۋس دەپ اتالماعان، ورىس دەپ اتالعان. باتىستىقتاردىڭ «مايل رۋ (mail.ru)» دەگەندەرى «رۋىمنىڭ ادرەسى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ولاردىڭ ۇنەمى رۋدى جامانداپ، قازاق حالقىن رۋدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىنان» اجىراتۋعا بارىن سالىپ جانتالاسىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. تۋرا باياعى قازاق  دەگەن ەل اتىمىزدان ءبىزدى اجىراتۋعا بارىن سالىپ، ءتورت ءجۇز جىل بويى بىرەسە كيرگيز، بىرەسە كايساك، بىرەسە ەكەۋىندە قوسارلاپ «كيرگيز-كايساكي» دەپ جازعاندارى سياقتى. ناۋرىز مەرەكەمىزدى 70 جىل بويى تويلاتپاي قويعاندارى سياقتى. ءتىلىمىز بەن ءداستۇرلى دىنىمىزگە تىيىم سالعاندارى سياقتى. اتا تاريحتان اجىراتۋ ءۇشىن الىپپەمىزدى جويعاندارى سياقتى (ون جىلدا ەكى رەت اۋىستىرعان، تاعى اۋىستىرعالى جاتىرمىز).

بۇگىنگى كەيبىر «بىلگىشتەردىڭ» اتالارىمىزدىڭ اتتارىن ۇمىتساق، «رۋشىل بولمايمىز» دەگەندەرى  ەشقانداي اقىلعا سيمايدى. تەگىمىزدى (رۋىمىزدى) ۇمىتقاننان جەتىستىككە جەتسەك، قالعان ۇلتتارعا قارا كورسەتپەي كەتەتىن ۋاقىتىمىز بولدى. ال، ءبىز بولساق كۇن وزعان سايىن «رۋشىل بولمايمىز دەپ ازعىندىقتىڭ باتپاعىنا بەلشەمىزدەن باتىپ» بارامىز. مىسالى:

- جاقىندا عانا 31 كانال جاڭالىقتارىنان ەلىمىزدە 500 000-عا جۋىق جالعىز باستى انا بار ەكەنىن جاريالادى. ارقايسىسىندا ورتا ەسەپپەن ەكى بالا بار دەپ ەسەپتەسەك، ەلىمىزدە ءبىر ميلليون جەتىم بالا ءوسىپ جاتىر.

- قازاقستانداعى قىزداردىڭ ەرتە جۇكتىلىگى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا 6 ەسەگە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل تۋرالى بۇۇ حالىقتى قونىستاندىرۋ قورى باعدارلاماسىنىڭ (يۋنفپا) قازاقستانداعى ۇيلەستىرۋشىسى عازيزا مولداقۇلوۆا ءمالىم ەتتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.

-  بويجەتكەن قىزدارىمىزدىڭ جالاڭاش ءتانىن، سۇلۋلىعىن، كوركىن بايگەگە سالعان "ارۋلار سايىسى" دەيتىن جەكسۇرىن بايقاۋسىماق قاي اتا-بابامىزدان قالعان ءداستۇر ەدى؟ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ارۋلارىمىزدىڭ ءتانىن  جالاڭاشتاپ «ساحناعا (كورمەگە)» شىعاردىق؟ ساتۋ ءۇشىن بە؟

-  تاۋەلسىزدىك باسىندا قازاقستان حالقى 18 ملن. ەدى. ءالى سول 18 ملن-بىز. مىنا كورشى وزبەكتەر 19 ملن. ەدى، قازىر ولار 32 ملن-عا جەتىپ وتىر. نەندەي سەبەپتەرمەن وسپەي وتىرمىز؟ ەلباسىمىزدىڭ 20 ملن-عا جەتۋگە ءتيىسپىز دەگەن تاپسىرماسىن نەگە ورىندامادىق؟

-  25 جىلدا ەلىمىزدە ءتورت ميلليون تۇسىك تاستالعان. ءتورت ملن. ءسابيدىڭ وبالى كىمگە؟

-  وتكەن 2016 جىلدىڭ قىرقۇيەك ايىندا جەتىنشى كانالدان قازاقستان بۇكىل الەم ەلدەرى ىشىنەن اجىراسۋ بويىنشا ونىنشى ورىندى يەمدەنەتىنىن حابارلادى. سوندا باتىستىق «دەموكراتيا» مەن «گەندەردىك ساياساتىنىڭ» ءبىزدى شىعارعان شىڭى وسى ما؟

-   قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 700 000 كارى قىز بەن 350 000 سۇربويداق بار ەكەن. ۇكىمەت پەن پارلامەنت قايدا قاراپ وتىر؟ مۇنىڭ الدىن الۋ وڭايدىڭ وڭايى ەمەس پە؟ بار-جوعى بويداق سالىقتى ەسەلەپ كوتەرىپ، سودان تۇسكەن اقشاعا جاستاردىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ، مۇرنىنا وتباسى، بالا-شاعا تاربيەسى دەگەن  سوزدەردىڭ ءيىسى بارمايتىن ءسۇر بويداقتاردىڭ جوعارعى بيلىككە ارالاسۋىنا شەكتەۋ قويساڭ بولدى.

-  قازاق-قازاق بولعالى ومىردە بولماعان «تىرلىك» جاساپ، بالالارىمىزدى شەتەل اسىرىپ وتىرمىز. "قازاقستاننان شەتەل ازاماتتارى اسىراپ العان (اشەيىن بەرىلمەگەن بولار)  بالالاردىڭ جالپى سانى 8 805-كە جەتتى. بۇل تۋرالى «قازاقپاراتتىڭ» رەسمي ساۋالىنا قر بعم بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى جولداعان جاۋاپتا حابارلاندى. (10.10.2016 جىلى «ۇلت كز» (http://ult.kz/post/elimizden-shetel-azamattary-asyrap-algan-balalardyn-zhalpy-sany-8-805-ke-zhetti) گازەتىندە جارىق كورگەن).

-  ومىرىمىزدە ەستىمەگەن "گەي" دەي مە، لەسبي" دەي مە، «جەڭىل جۇرىستىلەر» دەي مە سونداي پالەلەردى قاپتاتىپ، ءتىپتى ايتۋ تۇگىلى ويلاۋدىڭ ءوزى ۇيات قۇرمانعازى مەن پۋشكيندى ءسۇيىستىرىپ قويعانىمىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟ ەركەكتى ەركەككە، قىزدى قىزعا ۇيلەندىرىپ ونى اشىق جارنامالاپ جاتقانىمىز قالاي؟

مۇنداي ازعىندىقتىڭ مىسالدارىن ءالى دە كوپتەپ تىزە بەرۋگە بولار. جارايدى وسىمەن دوعارايىن.

ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق باسىندا پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەستىك قىزىل  بيلىك قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە، ءتىلى مەن دىنىنە، سالتى مەن داستۇرىنە، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارىنا بارىنشا جاۋ بولىپ، تامىرىنا بالتا شابۋعا تىرىستى. قاراپايىم قاعيدا، دۇشپانى جەك كورگەن دۇنيە سول ەلدىڭ باعا جەتپەس اسىلى بولىپ تابىلادى. دەمەك، جاۋلارىمىز ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان نەنى كورگىسى كەلمەسە، ءبىز ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سولاردىڭ ءبارىن تۇگەندەپ ورىن-ورىندارىنا قويۋىمىز كەرەك.

«رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ-قونعان قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالىق، جۇزدىك-قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس ءبىتىمى عاسىرلار بويى «بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى» دەگەن ۇستانىم بويىنشا ءوسىپ-وركەندەپ وتىرعان»  (قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نازارباي نۇرسۇلتان ءابىشۇلى).

«اتاسى (رۋى م.ق.) الىس بولعانمەن،

جاميعي قازاق ءبىر تۋعان» (بازار جىراۋ. (1842-1911).

«ەي، ادامدار! نەگىزىندە، ءبىز سەندەردى ءبىر ەر جانە ءبىر ايەلدەن جاراتتىق، ءارى سەندەردى ءبىر-بىرلەرىڭدى تانىپ، بىلۋلەرىڭ ءۇشىن حالىقتار مەن رۋلار ەتىپ جاسادىق» (قۇران كارىم. ءال-حۋجۋرات سۇرەسى. 13 ايات).

ءتاپسىر: اسا ۇلى اللا ادام بالاسىنىڭ شىعۋ تەگى، ءتۇبى ءبىر ەكەندىگىن بايان ەتتى. بۇكىل ادامزات ادام اتا، وعان اللانىڭ سالەمى بولسىن جانە اۋا انادان تارايدى. اللا ولاردان كوپ ادامدار تاراتىپ، ولاردى ءبىر-بىرلەرىن تانۋى ءۇشىن ۇلكەن حالىقتار، سونداي-اق كىشىگىرىم رۋ-تايپالار تۇرىندە بۇكىل جەر بەتىنە جايدى. سوندىقتان ءاربىر ادام ءوزىنىڭ شىققان تەگىن، ەلىن ءبىلۋى قاجەت. الايدا اللانىڭ الدىندا ادامداردىڭ ەڭ قادىرلىسى – بارلىق جاعدايدا تەك اسا ۇلى اللاعا بويسۇنىپ، كۇنالاردان ساقتانعان ىزگىلەرى. ا.سادي. بۇل اياتتا ناسىلشىلدىككە دە (راسيزم م.ق.), ۇلتسىزدىققا دا (ينتەرناتسيوناليزم م.ق.) تىيىم سالىنعان. قار: ءال-مانسي". ولارعا «جاقسىلىققا جارىسۋدى» پارىز ەتتى.

ۇلى جاراتۋشى اللادان كەلگەن قاسيەتتى قۇران كارىم مەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان وسيەتى وسى. ەلباسىمىزدىڭ «جاڭعىرتقىسى» كەلىپ وتىرعانى دا وسى دۇنيە.

ەلباسىمىز ايتقانداي، شىن نيەتىمىزبەن «رۋحاني جاڭعىرۋدى» كوزدەيتىن بولساق، رۋدى جامانداۋدى توقتاتقانىمىز ءجون بولادى.

ۇلى جاراتۋشى - اللا وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz