2007 jyly Memleket basshysy ózining Joldauynda negizgi damu mindetterining biri retinde «jiyntyqty jәne kәsiby Ýkimetti» qúru maqsatynda «halyqaralyq praktikany eskere otyryp, әkimshilik reformany jedeldetilgen ótkizudi» anyqtady.

Preziydentting «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik basqaru jýiesin janghyrtu jónindegi sharalar turaly» Jarlyghynda әkimshilik reforma basymdyqtary naqtylandy: (1) memlekettik basqaru prosesteri men rәsimderin, sonday-aq memlekettik qyzmetterding kórsetiluin sapaly jetildiru; (2) kәsibiylikti, qyzmet tiyimdiligin jәne memlekettik apparattyng ýilestiriluin arttyru.

Jarlyqqa sәikes tiyimdi memlekettik basqaru jýiesi negizderining biri memlekettik basqaru organdarynyng tiyimdiligin keshendi baghalau boluy tiyis. Memlekettik apparat júmysynyng jeke baghalau jýiesin qúru kezinde Qazaqstan kóptegen faktorlardy eskeru qajet bolghan. Mysaly, sol uaqytta memlekettik organdarda syrtqy baghalau jýrgizude eshqanday tәjiriybe jәne baghalau mәdeniyeti bolmaghan. Sheneunikter baghalau – búl jazalau qýraly emes ekenin, onyng mindeti júmysty jaqsartu ekenin týsinbeytin. Basqa manyzdy mәsele «memlekettik organ júmysynyng tiyimdiligi» úghymyn anyqtau boldy: ol neden kórinis tabady, aluan týrli vedomstvolardyng tiyimdiligin qalay baghalau jәne salystyrylatyn nәtiyjelerdi qalay alu qajet? Halyqaralyq tәjiriybege jýrgizilgen taldau qorytyndylary boyynsha qazaqstandyq modeli Kanada, Úlybritaniya, AQSh, Ontýstik Koreya jәne basqa elderding qoldanystaghy baghalau jýielerining negizinde jasalghan.

Resmy týrde Memlekettik organdar qyzmetining tiyimdiligin baghalau jýiesi 2010 jyly kýshine endi. Baghalau jýiesi júmysynyng alghashqy jylynda ýsh memlekettik organgha ghana pilotty baghalau jýrgizilgen: Aqmola oblysynyng әkimdigi, Tabighy monopoliyalardy retteu agenttigi men Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi. Pilotty baghalaudan, әdisnamany jәne baghalau rәsimderin pysyqtaudan keyin 2011 jyly 40 memlekettik organ baghalandy. Býginde 14 oblys әkimdigi, Astana men Almaty qalalarynyng әkimdikteri, sonday-aq 15 ortalyq memlekettik organ (ministrlikter jәne agenttik) baghalanyp jatyr.

Ózining júmysynyng alty jylynda baghalau tútas jýie retinde qalyptasty: túraqty baghalau kestesi jәne oghan sәikes keletin derekter aghyndary qúryldy, keshendi әdisnama әzirlendi, barlyq negizgi baghalau rәsimderi qalyptasty: qorytyndy jasaudan, nәtiyjelerge shaghymdanudan bastap olardy talqylau men әzirlengen úsynymdardy kýshine engizgenge deyin (post-audiyt).

Baghalau jýiesining әdisnamasy kelesidey bolyp qúrylady: Preziydentting №954 Jarlyghy әdisnamanyng negizgi elementterin anyqtaydy – Baghalau jýiesining bloktaryn jәne onyng ishindegi baghyttardy. Ár baghyt, mysaly, «Personaldy basqaru», «Memlekettik qyzmetterdi kórsetu sapasy» nemese «Ashyq ýkimet» – búl memlekettik organ júmysynyng jeke tiyimdilik kórsetkishi. Jekelegen týrde Ádisnama baghalaudyng әr blogy boyynsha Ádistemelerde kriyteriyler jiyntyghyn jәne esep jýrgizu tәrtibin sipattaydy. Baghalau kriyteriyleri óte serpindi: jyl sayyn baghalau әdistemelerine ózgerister engiziledi. Osylaysha, mysaly, 2015 jylgha qaray barlyq memlekettik organdar 100% memlekettik qyzmetterdi kórsetu standarttaryn әzirledi jәne múnday kriyteriy boyynsha baghalau toqtatyldy. Memlekettik qyzmetterding avtomattandyrylu dәrejesin (elektrondyq ýlgige audaru), memlekettik qyzmetterdi kórsetu prosesterin ontaylandyru dengeyin (qyzmetti kórsetu merzimin jәne halyqtan súralatyn qújattar sanyn qysqartu) jәne t.b. baghalaytyn jana kriyteriyler engizildi. Aqparattyq tehnologiyalardy qoldanu, olardyng bir-birimen integrasiyasy mәselesinde de baghalau negizi ózgerdi, ol da halyqqa memlekettik qyzmetterdi sapaly kórsetu ýshin qajet bolady. 2016 jylgha qaray vedomstvolyq aqparattyq jýieler sany 274 birlikti qúrady jәne olardyng bir-birimen baylanys dengeyi 95%-gha jetti. Osyny eskere otyryp, kriyteriy de baghalaudan alyp tastaldy, endi negizgi basymdyq olardy paydalanu sapasyna audarylatyn bolady. Ádistemelerding múnday jyljymalyghy Baghalau jýiesin iykemdi etedi jәne memlekettik basqaru salasyndaghy reformalargha jyldam әreket etuge mýmkindik beredi.

Jalpy túrghydan Baghalau jýiesi әkimshilik reformanyng jalpy progresin bayqatady. Alghashqy jyldary baghalaudyng arqasynda memlekettik organdar ózining ishki prosesterin retke keltirdi. Mysaly, sol uaqytta olardan strategiyalyq josparlardy engizu talap etildi jәne ózining kriyteriyleri arqyly Baghalau jýiesi memlekettik organ strategiyalyq jospardy qanshalyqty sapaly әzirlegenin jәne ózining júmysynyng kórsetkishterin qanshalyqty dúrys josparlaghanyn jәne jyl qorytyndylary boyynsha kórsetkishterge qol jetkizu dengeyining qanday ekenin baghalay alatyn. Personaldy basqaru jәne memlekettik qyzmetterdi kórsetu, elektrondyq qújataynalymyn engizu, derekter bazalaryn integrasiyalau jәne elektrondyq ýkimetti damytu rәsimderi baghalanatyn. Yaghni, ózining kriyteriyleri arqyly búl Jýie memlekettik organdardy júmysyn jaqsartugha jәne onymen qosa memlekettik basqarudy janghyrtudyng negizgi reformalaryn qoldaugha mәjbýrleytin.

Osy jyly baghalau jana әdisnamalyq modeli boyynsha jýrgizilgen. Jana modeli kóptegen rәsimderdi baghalaudan bas tartty jәne eki zatqa shoghyrlandy: nәtiyjelerdi baghalau jәne memlekettik basqarudyng negizgi reformalaryn qoldau. Búl rette memlekettik organ júmysynyng nәtiyjesi belgili bir strategiyalyq kórsetkishterge qol jetkizu, sonday-aq azamattargha qyzmet kórsetu retinde qaraluy tiyis. Osy túrghydan baghalaudyng eki negizgi blogy (1) «Budjettik baghdaramalardyng strategiyalyq maqsattary men kórsetkishterine qol jetkizu», (2) «Azamattarmen ózara is-әreket» boldy. Osy eki blok әr memlekettik organ ýshin baghalaudyng qorytyndy balynan 45% beredi. Memlekettik organnyng tiyimdi júmysy mýmkin bolmaytyn negizgi prosestik kórsetkishter «Úiymdastyrushylyq damu» blogynda baghalanady jәne qorytyndy baldan 10% beredi.

Birinshi blok memlekettik organ jyl ishinde strategiyalyq sipattaghy mindetterge qalay qol jetkizgenin, búl rette budjettik baghdarlamalar qarajatyn qalay iygergenin jәne paydalanghanyn baghalaydy. Osy jyly alghash ret barlyq ministrlikterde strategiyalyq josparlau maqsattary jәne budjet arasyndaghy baylanys baghalandy. Múday baylanysty ornatu – búl budjet qarajatyn júmsau әserin baghalau mýmkin bolmaghan jaghdayda «nәtiyjeli» budjetti engizude alghashqy manyzdy qadam.

«Azamattarmen ózara is-әreket» ekinshi blogy memlekettik organdardyng azamattardyng qajettilikterin qanaghattandyrugha baghdarlanuyn qoldaydy. Memlekettik organ qyzmetterdi qanshalyqty sapaly jәne merziminde kórsetetini, onyng azamattardyng shaghymdaryn qanshalyqty sapaly jәne tolyq qaraytynyn jәne qanaghattandyratyny baghalanady, sonday-aq memlekettik organnyng «ashyqtyghy» boyynsha ýlken júmys kólemi baghalanady: ol qansha jәne qanday ashyq derekterdi jariyalaytyny, azamattarmen dialogty qalay jasaytyny (sayt, bloktar, saualnamalar, baspasóz-konferensiyalary), ol budjettik aqparatty qanshalyqty tolyq ashatyny jәne talqylau ýshin zang jobalaryn jariyalaytyny. Baghalau shenberinde jasyryn saualnama arqyly halyqqa kórsetilgen qyzmetterding sapasyna qoghamdyq monitoring jýrgiziledi.

«Úiymdastyrushylyq damu» blogy memlekettik organnyng úiym retinde tiyimdiligin anyqtaytyn faktorlardy baghalaydy, onda memlekettik organnyng personaldy baghalauy, sonday-aq memlekettik organ óz júmysynda aqparattyq jýielerdi qanshalyqty tolyq jәne tiyimli qoldanatynyn, olardyng elektrondyq ýkimetpen qanshalyqty integrasiyalanghanyn baghalaydy. Atalghan blog shenberinde memlekettik qyzmetkerlerge biregey jasyryn saualnama jýrgiziledi, olargha jýkteme dengeyi, enbek sharttary men enbepk aqygha qanaghattandyryluy, memlekettik organdaghy yntalandyru men basqarushylyq praktikalar turaly súraqtar qoyylady. Osy jyly saualnama 27 000 memlekettik qyzmetkerdi qamtydy, al qazir saualnamany avtomattandyru boyynsha ýlken júmys jýrgizilip jatyr jәne jaqyn uaqytta barlyq memlekettik qyzmetkerler baghalaugha qatysatyn bolady.

Baghalaudyng eng negizgi әseri memlekettik organdar ýshin naqty «tiyimdilik kartasyn» kóru jәne ózin basqa memlekettik organdarmen salystyru mýmkindigi payda bolatynyn aitugha bolady. Bәsekelestikting múnday elementi kóptegen baghalanatyn ministrlikter men әkimdikter ýshin mәselelerdi sheshude jәne júmysty ontaylandyruda jaqsy ynta bola alady. Sonday-aq baghalau – bir rettik kompaniya emes ekenin, onyng jyl sayyn ótkiziletinin eskeru bolatyn nәrse jәne onyng naqty kriyteriyler boyynsha jaqsy tәrtiptik nәtiyje beretinin týsingen jón.

Áldeqayda joghary dengeyde Baghalau jýiesi reformalardy qoldaugha jәne olardy iske asyru prosesin tekseruge mýmkindik beredi. Búryn atalghan reforma memlekettik qyzmetterdi kórsetu salasynda jýrgiziletin. 2013 jyly «Memlekettik kórsetiletin qyzmetter turaly» Zandy qabyldaghan sәtten bastap memleket ózi ýshin qyzmet berushining jana rólin anyqtady. Atalghan salada kóp qiyndyq boldy: qyzmet kórsetu kóp uaqytty aldy, halyqtan qaghaz týrinde kóp qújat talap etildi, kórsetilu merzimi úzaqqa sozyldy. Búl rette kóptegen memlekettik qyzmetter qúrylymdanbaghan, olardy kórsetuding naqty standarttary kórsetilmegen, kórsetilu merzimi men oryndaushylar aiqyndalmaghan.

Osy mәselelerding barlyghy memlekettik qyzmetterding kórsetiluin baghalau әdisnamasynyng negizin qúrady: qyzmetterdi Tizilimge engizgennen, standarttardy әzirlegennen, avtomattandyrudan jәne olardy halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtaryna tapsyrudan bastap qyzmetterdi kórsetuge qajetti merzimder men qújattardy eseptegenge deyin. Qazir baghalau nәtiyjeleri memlekettik organdar jasaghan auqymdy júmysty bayqatady. 2016 jyly Tizilimge engizilgen jәne «memlekettik» dәrejesine ie bolghan kórsetiletin qyzmetter sany 3 ese artty (býginde olar 723). Tizilimning әr memlekettik kórsetiletin qyzmeti boyynsha standarttar men reglamentter qabyldandy. Memlekettik qyzmetting 414 týri avtomattandyrylghan jәne elektrondyq ýlgide kórsetiledi. Memlekettik qyzmetter týrlerining 75% (Tizilim boyynsha 723-ting 548-i) halyqqa «Azamattargha arnalghan ýkimet» memlekettik korporasiyasy jәne HQKO-lar arqyly qoljetimdi boldy. Al 7 jylda memlekettik qyzmetterdi kórsetu sany 46 ese azaydy (494,6-dan 10,7 myngha deyin).

Jalpy, Baghalau jýiesi bir bóligi bolyp tabylatyn memlekettik basqarudy janghyrtudan әserdi azamattar ótinishteri men shaghymdarynyng qarapayym kórsetkishi arqyly aiqyndaugha bolady. 2007 jyly memlekettik organdargha azamattardan 23 mln-nan astam ótinish pen shaghym kelip týsti. Ákimshilik reformany isk asyru shamasyna qaray azamattar ótinishterining sany 2013 jyly 2 ese (10,8 mln-gha deyin), al 2016 jyly 18 ese (23-ten 1,3 mln-gha deyin) azaydy.

Qazirgi uaqytta Baghalau jýiesi memlekettik organdar qyzmetining ashyqtyghyn arttyru reformasyn belsendi qoldaydy. Ol ýshin birqatar kriyteriyler әzirlengen: budjettik baghdarlamalar jobalaryn jәne olardy iske asyru turaly esepterdi jariyalau kezinde memlekettik organdardyng belsendiligi; jalpy talqylaugha arnalghan normativtik-qúqyqtyqsh aktilerding jobalary; qyzmetining tiyimdiligi turaly aiqyndaytyn statistikalyq aqparat. Keri baylanys sapasy da qosymsha baghalanady: azamattar tarapynan qanday da bir derekter súranymdaryna jauaptar, memlekettik organdar basshylarynyng blogyndaghy shaghymdargha әreket etu. 2016 jylghy qorytyndylar boyynsha memlekettik organdargha júmysta ashyqtyqqa qol jetkizu ýshin kóp júmys jasau qajet, búl rette Baghalau jýiesining aldynda jana kýrdeli mindet túr.

Abai.kz