Keng baytaq Qazaq jerinde taulary kókti tiregen mәngi múzdy, qúlamaly qúzdy tabighaty tamyljyghan әlem sayahatshylaryn tamsandyryp tanday qaqtyrghan jerler óte kóp. Solardyng biri әri biregeyi, jer jәnnәti Jetisudyng asyl qazynasy atanghan qasiyetti Qapal jeri. IYә, oghan esh dauymyz joq. Sebebi, XIX-XX ghasyrlarda zertteu jýrgizgen orys eerteushilerining ózderi-aq: «Gorod Kopal stolisa severnyh staniys»,-dep aidar taghyp, ózderining ong baghasyn bergen. Búny osydan bir ghasyr búryn Qapalgha kelip zertteu júmystaryn jýrgizgen orys ghalymynyng myna bir esteliginen aq bayqaugha bolady: «...Kopal byl zamechatelen; vprochem, sovershenno takje zamechatelen y teperi svoim velikolepnym, rovnym klimatom, s vechno solnechnymy dnyamy zimoy y izumiytelinoy vodoy iz bezchislennyh kluchey, probivaishihsya vsudu v gorode y staniyse. Takoy velikolepnoy vody ya nigde bolishe ne viydel. V Kopale daje samye ostorojnye y mniytelinye ludy zabyvaly obyazatelinoe v Sredniy Aziy pravilo: nikogda ne piti syroy vody. Zdesi nikto ne pil kipyachenoy. Interesno, chto v Kopale ne toliko ludi, no y loshady izbalovalisi svoey kluchevoy vodoy. Ya ne raz viydel, kak loshadi, kotoryh privodily na vodopoy na prekrasnuy gornuy rechku, protekavshuy v gorode, podhodily k reke, nuhaly vodu, a zatem s prenebrejeniyem otvarachivalisi y shly piti k bliz raspolojennomu kluchu».,-dep tandayyn qaghady. Kopal (iz vospominaniy naturalista) V.N.Shitnikov, 1907 g.

IYә, aitsa aitqanday-aq qasiyetti Qapal jeri búl tabighy qasiyetterin әli de joghalta qoyghan joq. Osy sipattaudaghy sekildi ózenderi arqyrap, búlaqtary sarqyrap, suy bal tatyghan, auasy júpar anqyghan sol bәz bayaghy qalpynda jýrip jatyr.

Desek te, songhy jyldary kir juyp kindik kesken ata meken tughan jerimizding atauy jayly әrtýrli pikirler aityluda. Yaghni, Qapal atauy qaydan shyqqan degen sóz jyldan jylgha órship barady. Árkim әrtýrli úqsas sózder balamasyn aityp: «voda kapala», «Okop kopal» ne bolmasa «Qopaly» degen sózderden shyqqan dese, endi biri Úly jýz Dulattyng Janysynan shyqqan Qapal degen batyrdyng esimimen baylanystyryp jýr.Tek baylanystyryp qana qoysa jón ghoy eshbir tarihy naqty derek kórsetpey auyz eki aitylghan sózben ghana dәlel aitady.

Birinshi dәlelderi; «Batyr babamyz búrynghy Taldyqorghan oblysy, Qapal audanyndaghy Eshkiólmes tauyndaghy Qaramola degen jerde jerlengen. Jau keletin jolda aibat shegip jatqanday. Qapal batyrdyng qabirin tauyp anyqtaugha Sh. Uәlihanovtyng «Jonghariya ocherkteri» degen jazbalaryndaghy «Qapal stansasy Qapal batyrdyng esimimen atalghan» degen pikiri týrtki boldy»,-deydi. (El qorghany Qapal batyr, Egemen Qazaqstan, 29,01,2013)

Birinshiden; Shoqan Uәlihanovtyng «Jonghariya ocherkteri» degen Sankt-Peterburgtegi múraghatta saqtalghan jazbasyn bastan ayaq oqyp shyqtym. Onda Qapal batyr turaly eshbir sóz aitylmaghan. Ári qabiri Qaramolada ekeni jayly eshbir derek jazylmaghan. Ol jazbada tek qana: «Puteshestvie moe nachalosi 28 maya 1856 goda. V etot deni ya prisoedinilsya k torgovomu karavanu, kotoryy togda stoyal lagerem v urochish Karamula, v 30 verstah ot goroda Kopala...», - delingen. (Sochiyneniya Ch.Ch.Valihanova, Zapisky RGO, S-Peterburg str 56)

Biraq Shoqan Uәlihanovtyng «O Kirgiyz-Kaysaskih mogilah (molah) y drevnostyah voobshe» degen jazbasynda «...ony prosto nakidany zemlei y sverhu  ulojeny shebnem.  Vokrug  Kozu-Kurpecha takje  mnogo takih mogil. K chislu ih prinadlejat mogila Kopal-batyra,  davshaya nazvanie  rechke y ukrpleni...»,- degen qoljazba derek bar. (Arhiv Ch.Ch.Valihanova,  F-23,D-22,Opisi-I, str117)

Biraq ózderiniz kórip otyrghanday, búl jerde Sh.Uәlihanov Qapal batyrdyng últymen úlysyn ajyratyp eshnәrse aitpaghan. Sonday-aq molasynyng qay jerde ekening kórsetpegen. Sonda: «Batyr babamyz ... Eshkiólmes tauyndaghy Qaramola degen jerde jerlengen»,-degen derekti qaydan alghan? Qabirin kim tapqan? Ári qanday dәiekke sýienip kórsetken?

Ekinshi aitar uәjderi «... tarihshy Marat Álibaevtyng anyqtaghanynday, Shoqan Qapal qalasynyng aty Dulat-Janys әuletinen shyqqan Qapal batyrdyng esimimen atalghany turaly derekter qaldyrghan»,-deydi.  (El qorghany Qapal batyr, Egemen Qazaqstan, 29,01,2013.)

Biraq Marat Alybaevtyng qanday derek qaldyrghanyng jәne ony qanday derekkózderge sýienip jazghany turaly aitylmaydy. Osynday dәleli joq zerttelmegen auyzeki aitylghan shiyki tariyhqa sýiene otyryp, Qapal auylyn  «Qapal batyr» auyly dep atap, mýsining qoymaqshy bolyp jatyr. Búl ne qylghan qysastyq? Jasandy japsyrma tarih kimge kerek? Ári ondaghy maqsat ne? Bir nәrseni istemes búryn onyng dúrys ne búrys ekenin tekserip, tarihyn taramdap, zerttep zerdelep,  ónir tarihynan habary bar auyl túrghyndarymen jolyghyp jón súramaushy ma edi.

Auylymyzda  shejireshi, tarihshy,  kóne-kóz qazynaly qarttarymyz  kóp boldy. Sol qariyalardyng birazyn bala kezimizde kózimizben kórip, aitqan sózderin kókiregimizge toqyp, qúlaghymyzgha qúiyp óstik. Sol kisiler aitatyn;  ertede búl jerdi qalmaqtar (jongharlar) mekendegen. Osynda Qopal, Qora, Shaja, degen qalmaq batyrlary bolghan  degenderin bala kezimizde talay estigenbiz. Ýlkender búl jerding atauyn qalmaq batyry Qopaldyng atymen baylanystyryp, mola qorghany da osynda desetin. Eskilikten habary bar túrghylyqty orys shaldarynyng da «Kopal - kalmakskaya vladyka» degenderin talay estigenbiz. Búl auyzeki jetken tarihty sol qariyalardan estigender әlide ortamyzda bar. Aytsa aitqanday osy mәsele shygha bastaghannan aq aqiqatqa kóz jetkizu maqsatynda jan-jaqqa súrau salyp,  Resey múraghattarynda saqtalghan tarihy derekterden jauap izdey bastadym. Sonyng nәtiyjesinde jogharydaghy kónekóz qariyalarymyz aityp ketken jýieli sózdi quattaytyn naqty tarihy  derek shyqty. Ol Reseyding Sankt-Peterburg qalasynda ornalasqan «Orys Geografiyalyq Qoghamy» múraghaty jazbalarynan tabyldy. Osy atalmysh qoghamnyng tolyqqandy mýshesi  etnograf, zertteushi N.A.Abramov óz zertteuinde: «...staraniem general gubernatora zapadnoy Sibiry knyazya Gorchakova osnovano ukriplenie Kopaliskoe. Ono poluchilo eto nazvanie ot urochisha Kopaly, na kotorom v drevnee vremya imil kocheviya Mongoliskiy ily Djungarskiy vladiles Kopal s podvlastnymy emu rodamiy..»,- dep qaldyrghan deregi úshyrasty. (N.A.Abramov «Gorod Kopal s ego okrugom»,1862 g, Sankt-Peterburg, str280.)

Yaghni, búl jazbada aitylghanday Batys Sibir general gubernatory Gorchakovtyng tyrysuynyng arqasynda Qopal bekinisining negizi qalandy. Onyng atauy erte zamandaghy Jonghar biyleushisi Qopaldyng qonysy Qopaly shatqalynyng atymen atalghan, delinedi.  Osy atalmysh Jonghar Qopaldyng molasy jayly: «... okolo Kopala nahoditsya mnogo drevnih nasypannyh iz zemly kurganov. Ony otnosyatsya k drevnim obitavshim tam narodam. V samom Kopale byl bolishoy kurgan nasypannyy iz zemly y sverhu pokrytyy shebnem y kamennymy bolishimy plitami. Po predaniyam Kirgizy govoryat chto pod etim kurganom byla mogila  drevnyago vladitelya Kopala. Pry ustroystvi domov etot kurgan skopan»,-deydi.  (N.A.Abramov «Gorod Kopal s ego okrugom»,1862 g, Sankt-Peterburg, str290).

Yaghni, Qapal manynda kóne zamanghy kóptegen ýiindi qorghan molalar bar. Olar erte zamanda osy jerdi mekendegen halyqtargha tәn. Naq Qapaldyng ózinde topyraqpen ýiilip, ýsti shaghyl tastarmen jabylghan ýlken qorghan bolghan. Jergilikti qyrghyzdardyng (qazaqtardyng degeni) aituynsha, búl qorghannyng astynda ertedegi biyleushi Qopaldyng molasy bolghan. Jappay ýy salyna bastaghanda búl atalmysh qorghan búzylyp ketken»,- dep taygha tanba basqanday sipattap bergen.

Onyng ýstine Qopal bekinisining alghashqy salynuy turaly  S. Markovtyng «Idushie k vershinam» atty kitabynyng «Slava Kopala» degen bóliminde: «...Abakumov stal podumovati, o tom, chto kreposti nado perenesty na novoe mesto. Kak voditsya prishlosi zateyati perepisku s Omskom y Peterburgom y v skore ushelie Djungarskogo Alatau pribyl vajnyy chinovnik on dal soglasie na perenesenie budushego goroda neskoliko severnee do berega reky kopalkiy... v skore tyajeloy obozoy dvinulisi k mestu gde stoyaly yurty stroiyteley kreposty v gorah v blizy starogo Kopala zastuchaly topory sto pyatiydesyaty lesorubov, tak nachaly zastraivat na pustom meste, gde kogda to, kocheval Djungarskiy knyazi»,-dep jazylghan. (S.Markov «Idushie k vershinam», str 68). Yaghni, Abramovtyng jogharydaghy «Djungarskiy vladiles Kopal» dep otyrghany myna ekinshi derektegi «Djungarskiy knyazi»,-  ekeni anyq. Osynday paraghy sarghayghan dәleldi qújat túrghanda «pәlen aitypty» degen dәlelsiz qúrghaq sózdin qajeti ne?

«Baqsam baqa eken»,-degendey syrttan baqylap otyrsaq osy mәsele kýnnen kýnge ushyghyp bara jatqan sekildi, syrttan kelip ózderine ynghayly dәleli joq tarihty bizge nege tyqpalay beredi. Men búl jerde jonghar biyleushisining ne batyrynyng ataghyn shygharyp,  joghyn joqtayyn dep otyrghanym joq. Tek keybir adamdar tarihty búrmalap, ózine ynghayly soqpaqqa salyp, halyqty shatastyrmasa eken deymin.  Ótken tarihymyzdyng tamyryna balta shaba almaymyz. Sebebi, elimizde arysy Monghol shapqynshylyghy  berisi  17-18 ghasyrlardaghy jonghar shapqynshylyghy  zamanynan beri  Jonghar atauymen atalyp kele jatqan eldi mekender men jer ataulary әlide barshylyq. Mysaly; Qaskelen, Boralday, Shamalghan, Narynqol, Múqyry sekildi.

Áriyne, jogharydaghy derekter men dәiekterdi oqy otyryp, altyn besik auylymyzdyng «Qapal» degen atauy,  Jonghardyng «Qopal» degen biyleushisining atymen atalghandyghyn bayqaymyz. Oghan esh kýmәn joq. Sebebi, Qopal osy jerde ómir sýripti, osynda ólipti, әri naq osy jerde jerlenip, ýstine qorghany ýiilipti. Birneshe zamannan keyin yaghni, 1847 jyly osy ýiilgen qorghannyng ainalasyna aldymen bekinis artynsha qala salynyp, ol jonghar batyry Qopaldyng atymen atalypty. Búny jogharydaghy «V samom Kopale byl bolishoy kurgan nasypannyy iz zemly y sverhu pokrytyy shebnem y kamennymy bolishimy plitami. Po predaniyam Kirgizy govoryat chto pod etim kurganom byla mogila  drevnyago vladitelya Kopala»,- degen naqty tarihy derekter aighaqtap túr. Onyng ýstine Sh.Uәlihanovtyng «...ony prosto zakidany zemlei y sverhu ulojenoe shebnem. Vokrug  Kozu-Kurpecha takje  mnogo takih mogil». Yaghni, Qozy-Kórpesh ainalasynda da osynday molalar kóp, olar tek   topyraqpen ýiilip ýsti shaghyl tastarmen kómilgen. (Nemese ýstine jalpaq tastar qoyylghan) desede bolady. Yaghny búl mola Abramov sipattaghan Qapaldaghy jonghar Qopal batyrdyn molasyna úqsas keledi. Oghan Shoqannyn myna jazbasy dәlel. «... K chislu ih prinadlejat mogila Kopal-batyra,  davshaya nazvanie  rechke y ukrpleni».  «Olardyng qataryna aty ózen men bekiniske berilgen Qopal batyrdyng molasy da jatady»,- degen jazbasy jogharghy derekter men dәiekterdi quattap túr.

Sonday-aq  kezindegi Qopal qalasy ornalasqan keng alqapty jazyq erterekte «Jónke» alqaby dep atalghan. Al qazirgi kezde Kýrenbel jazyghy dep atalyp jýr. Osy atalmysh keng jazyqtyng soltýstik batysynda qazaqtar «qopaly», «ýsh-qopaly»,-dep, al orystar revolusiyagha deyin «Popovskiy bolishoy saz, malyy saz»,- dep atap ketken bylqyldaghan qoghaly, qamysty saz bar. Keybir jergilikti adamdar sekildi, N. Abramovta óz jazbasynda Qopal men Qopalyny sóz ýndestigining úqsastyghyna baylanysty qisyndastyruy mýmkin. Sonday-aq tarihy jazbalar men kóne qújattarda «...severnee do berega reky kopalky nemese reka kopalka»,-dep keledi. Tipti, әli kýnge deyin ózen osylay atalady. Egerde qala men ózen atauy  «Qopaly» sózine  baylanysty atalsa, onda tarihy jazba derekterde «gorod  Kopaly nemese reka Kopaly»,-dep jazylsa kerek edi. Nemese kóne tarihy qújattarda «Kopaliskiy uezd» demey «Kopalinskiy uezd» dep jazylsa kerek edi. Áytpese, 170 jyldyng aldyndaghy sauatty orystardyng tili songhy juan dybysty «y» әripine kelmey Qopal dep atap ketipti degenge senu әste qiyn. Áriyne, Kenes ýkimeti kezeninde «o» әrpining ornyna «a» әrpi qoldanylghandyqtan Qopal sózi qazaqsha «Qapal», oryssha «Kapal» dep jazylghany barshamyzgha ayan.

Olay bolsa,  auylymyzdyng atauyn Dulattyng Janysynan shyqqan Qapal batyr esimimen baylanystyryp jýrgen azamattargha aitarym, әueli tarihty tynghylyqty zerttep-zerdelep, bizding auylymyzdyng atauyna baylanysty oi-tújyrymdarynyzdy auyzeki aitylghan sózben emes naqty tarihi, ghylymy derektermen dәleldesenizder eken deymin.

Dulattyng Janysynan shyqqan Qapal batyr el bastaghan kósem, sóz bastaghan sheshen ekenine dauymyz joq. Sebebi, tegin adam bir ruly elding úrany men úlysyna ainalmas edi. Biraq ol Qapal - búl Qapal emes!

Doskeldi  Qojatayúly

Almaty oblysy, Aqsu audany, Qapal auyly

Abai.kz