QR Parlamenti Senatynyng deputaty Múrat Baqtiyarúly «2018-2020 jyldargha arnalghan Respublikalyq budjet» turaly zanyn taldau barasynda óz oiyn bildirip, el ekonomikasyn ontaylandyru, tiyimsiz shyghyndardy azaytyp, halyqtyng әleuetin jaqsartu jayly túshymdy oilar aitty. Biz senatordyng Ýkimet mýshelerining aldynda aitqan sózderin tolyq oqyrman nazaryna úsynudy jón sanap otyrmyz. 

Abai.kz aqparattyq portaly

Qúrmetti Qasym-Jomart Kemelúly!

Qadirmendi Ýkimet mýsheleri!

Qadirli әriptester!

Elimizding әleumettik-ekonomikalyq jәne qarjylyq damuyn aldaghy ýsh jylda aiqyndap beretin «2018-2020 jyldargha arnalghan Respublikalyq budjet» turaly zanyn taldau barasynda eng aldymen keng baytaq elimiz aimaqtaryndaghy halyqtyng túrmys-tirshiligi, әleumettik jaghdayy auyzgha ilinedi, óitkeni búl qoghamnyng negizgi kórsetkishi. Úsynylyp otyrghan zang jobasynda shiykizat resurstary baghasynyng tómen, әri túraqsyz boluyna qaramastan                     2018-2020 jyldaryna arnalghan budjetting shyghys bóligining aldaghy ýsh jylda 13,4 trln tengesi nemese 44,4% әleumettik salalargha baghyttalyp otyr. Onyng ýstine Respublikalyq budjetke Últtyq qordan beriletin kepildendirilgen transfert 2020 jyly 2018 jylgha qaraghanda 600 mlrd. tengege qysqarady. Múny óte dúrys ýderis dep esepteymin. Ýkimet Respublikalyq budjetting konservativtik jobasyn jasady dep aitugha bolady jәne tolyqqandy әleumettik sipaty bar budjet deuge negiz bar.

Sonymen qatar, Ýkimetting tómendegi kókeytesti mәselelerge nazaryn audarghym keledi. Songhy bir jyldyng ishinde budjet shyghysy 31% ósip, Respublikalyq budjettin shyghys bóligi ishki jalpy ónimning 23% qúrady. Budjettin shyghys bóligining kýrt búlay ósui  salyqtar men budjetten tys alymdardyn kóbeuine búl óz kezeginde shaghyn jәne orta biznesting belsendiligining tómendeuine әkelip soghuda. Respublikalyq budjetting shyghysy 2018 jyly 5,4% ósse, jalpy  ýsh jylda 12,5%, yaghny 1,1 trln. tengege ósetindigi bayqalady. Búghan qosa bizdi memlekettik qaryzdy óteuge ketetin qarjy kólemining ósui alandatady. Mysaly, 2017 jyly memlekettik qaryzdy óteuge budjetten 474 mlrd. tenge (búl respublikalyq bilim salasynyng bir jyldyq budjeti) bólinse, 2018 jyly 600 mlrd., al 2020 jyly  705 mlrd. qarjy bólu kózdelgen. Osynday orasan zor qaryzdy óteu boyynsha shyghyndar negizinen Ýkimetting syrttan kóptegen qaryzdar men zaemdar aluy jәne onyng tiyimdiligi tómen kóptegen jobalargha júmsalghanyn aituymyz kerek. Bәlkim halyqaralyq qarjy instituttarynyn ondy-soldy bizding elimizge tyqpalay beretin zaymdarynyng júmsaluynyng tiyimdiligi turaly Parlamenttik tyndau ótkizgen dúrys bolar. Óitkeni syrttan qaryz alu men salyq salmaghynyng artuy jogharyda aitqanday budjet shyghystarynyng shekten tys kóbengine әkep soqtyruda. Mysaly, songhy bes jylda Respublikalyq budjettin shyghysy 69%-gha, qarjylay beynelep aitsaq 3,5 trln. tengege úlghayghan. Sondyqtan Ýkimet tiyimsiz shyghys kózderin tómendetudin joldaryn qarastyruy kerek.

Sonymen qatar, bólingen qarjylardy tiyimdi maqsatyna say júmsaudy jyldan-jylgha ýnemi qaytalanyp otyratyn ýlken kemshilikterge jol berude. Eng bastysy memleketting qarjysy úrlanyp talan tarajgha týsu faktileri jii oryn aluda. Áli de bolsa otandyq tauar óndirushilerge әsirese salyq kózining qaynar búlaghy bolyp tabylatyn shaghyn jәne orta bizneske qolayly jaghday tudyrudyn jәne ony qalyptastyrudyn Ýkimet tarapynan tiyimdi tetikterin jetildiru qajet.

Elimizde orta bilim beretin mektepterde oqushy oryny jetispeushilik әli de bolsa kýrdeli bolyp qaluda. Resmy mәlimetke jýginsek Ontýstik Qazaqstan oblysynyng orta mektepterinde biylghy oqu jylynda 33 myn, Astana qalasynyng orta mektepterinde 17 myng oqushy orny jetpese, elimiz boyynsha 60 myngha juyq oqushy oryndary tapshy eken. 2020 jyly elimizde 2017 jylgha qaraghanda oqushylardyn  sanynan 600 myngha asady degen boljam bar. Ókinishke oray aldaghy ýsh jyldyq budjetke orta mektepter salugha respublikalyq budjetten  57 mlrd. tenge ghana qarjy bólingen. Múnday jaghdayda elimizdegi orta bilim beretin mektepterde oqushy oryny jetispeushilikpen qamtamassyz etu mýmkin emes. Sondyqtan da múny ontayly sheshudin birden bir joly orta mektepterdi qarjylandyrudyn jan basyna shaghu jýiesin engizu. Osy jýieni tollyqandy engizu ýshin Ýkimet aldaghy ýsh jylgha 153,9 mlrd. tenge qarastyryp otyr. Onyng ýstine әrbir oqushygha  jylyna osy kezge deyin 206 600 tenge qaralyp kelgen bolsa, 2018 jyldan bastap   299 400  tengeden  bólinetin bolady. Ýkimettin orta bilim salasyndaghy osy jýieni engizudegi jana qadamyn tolyq qoldaymyn. Sonymen qatar osy ýsh jyldyq budjette bilim salasyna bólinetin qarjy kólemi kýrt azaytylghany bizdi alandatady. Onsyz da elimizdegi bilim beru jýiesin qarjylandyru Ekonomikalyq yntymaqtastyq jәne damu elderinen eki ese tómen. Mysaly, 2017 jyly Respublikalyq budjetten bilim salasyna 451 mlrd. tenge bólinse, 2019 jyly nebary 320 mlrd. tenge, yaghny 131 mlrd. tengege qysqartylghan. Al, memlekettik qaryzdy óteuge 522 mlrd. tenge kózdelgen. Búl qatty nazar audarylatyn mәsele. Óitkeni barlyq ekonomika salasynyn ishinde bilim beru jýiesinde  qyzmet jasaytyndardyn  ailyq jalaqysy 88 myng tenge kóleminde, yaghny elimizdegi orta jalaqydan 40% tómen kýide qalyp otyr. Jalaqylarynyng mardamsyz boluy әleumettik qorghau, yntalandyru sharalarynyng sheshilmeui mәrtebeli múghalim mamandyghyn mәrtebesiz mamandyqqa ainaldyrdy. Memleket damuynyng basty faktory, ekonomikalyq ósudin innovasiyalyq negizi bolyp tabylatyn bilim salasynyng әli de bolsa jetkiliksiz dengeyde qarjylandyruy Ýkimetti oilandyruy tiyis dep esepteymin.

Taghy da bir ýlken mәselelerdin biri jergilikti budjetterding respublikalyq budjetten beriletin transfertterge tәueldiligi jyldan jylgha artyp kele jatqandyghy. Salystyrmaly týrde taratyp aitsaq, 2015 jyly respublikalyq budjetten oblystyq budjetterge beriletin subvensiyanyng kólemi 904 mlrd. 371 mln. tenge bolsa,   2018  jyly oblystyq budjetterge  1 trln. 573 mlrd., yaghny  2015 jylymen salystyrghanda 668 mlrd. 974 mln. tengege kóp subvensiya bólinui kózdelip otyr. Onyng ishinde iri ónerkәsipti  ónirler bolyp tabylatyn jәne subvensiyalyq ónirden qútylugha mýmkindigi mol Pavlodar oblysyna 2018 jyly 2015 jylmen salystyrghanda  32 mlrd. 352 mln. tenge, Shyghys Qazaqstan oblysyna 76 mlrd 630 mln.,  Qaraghandy oblysyna 70 mlrd. 066 mln., Aqtóbe oblysyna 36 mlrd.     349 mln. tengege kóp berilgen.

Sondyqtan da bolar, ónir әkimshilikteri jergilikti  budjetterdin salyq salu bazasyn keneytuge qúlyqsyz. Nәtiyjesinde jyldar boyy memleket mindettemelerining úlghang ýrdisi kýsheye týsude, búl budjettik masyldyq psihologiyasynyng keng etek alghandyghyn kórsetedi. Barlyq budjettik ótinimderdin sapasyna jәne onyng qaraluyna qoyylatyn talaptardy kýsheytu maqsatynda úzaq jyldar boyy qoldanylyp kele jatqan nysanaly transfertter kólemin «Pulmen» josparlau tәjirbiyesin alyp tastau kerek. Respublikalyq budjetti aiqyndau kezinde oblystardyn ekonomikalyq jәne salyqtyq әleueti óz dәrejesinde eskerilmeydi. Sondyqtan da әrbir aimaqtyn ortalyq budjetten alatyn subvensiyalardy azaytudyn arnayy kartalary jasaluy qajet. Búl baghytta Ýkimet tarapynan tiyisti sharalar jasau qajet dep sanaymyn.

Elbasymyzdyn tikeley qoldauymen jýzege asyrylghan asa manyzdy infraqúrylymdyq joba «Beyneu-Bozay-Shymkent» – magistralidi gaz qúbyrynyng marshruty 3 myng shaqyrymdy qúrap, ontýstik oblystarynyng ýstimen ótedi. Osy Qazaqstan-Qytay gaz qúbyrynyng Qazaqstandyq tarmaghynyng iske qosyluy Ontýstik aimaqtarda kógildir otynmen qamtyp qoymay elimizge eleuli Qarajat kózin berui tiyis, óitkeni endi jyl sayyn Qazaqstan Qytaygha 5 mlrd.m3 kógildir otyn satugha mýmkindik aldy.

El preziydenti Ýkimetke ontýstik ónirlerdi tolyqqandy, ýzdiksiz jәne túraqty týrde gazben qamtamassyz etuin tapsyrghan bolatyn. Energetika ministrligining mәlimeti boyynsha tauarly gazdy óndiru kólemi 2018 jyly - 30,6 mlrd.m3 bolsa, 2020 jyly - 31 mlrd. m3 bolady eken. Túrghyndardy gazdandyru dengeyine qatysty Energetika ministrligi 2018 jyly 47,05%-den 2020 jyly 48,45%-gha deyin ósirudi josparlapty.Ýsh jylda gazdandyru dengeyin 1,40%-gha ósiru az, әri jetkiliksiz. Mysaly, tek Qyzylorda oblysy boyynsha osy kezge deyin tek tórt audan ortalyghy ghana gazdandyryldy. Al, ýlken magistralidi gaz qúbyrynyng boyynda ornalasqan birde-bir auyldyq eldi mekender gazben qamtamassyz etilmegen. Ónirlerdegi eldi mekenderdi gazdandyrugha jergilikti budjetterdin mýmkindikteri kelmeydi. Múnday jaghday Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Almaty oblystaryna da tәn. Sondyqtan da, Ýkimet ónirlerdin ekonomikalyq ósuine, halyqtyng әleumettik jaghdayynyng jaqsaruyna ýlken әserin tiygizetin, Elbasymyzdyng strategiyalyq infraqúrylymdyq jobasyn iske asyrudy tezdetu ýshin respublikalyq budjetten qarjy kózderin qarastyruy tiyis.

Qúrmetti әriptester!

Bizding barlyghymyz Elbasynyng algha qoyyp otyrghan mindetterin oidaghyday jýzege asyrugha mindettimiz.

Aldaghy ýsh jylgha arnalghan elimizdin eng basty qarjy qújaty últtyq tabysymyzdy osy kezge deyin qabyldanghan Ýkimettin mindettemeleri men bastamalaryn tómen týsirmey saqtaugha jәne el ekonomikasynyng naqty salasynyn odan әri damuyna mýmkindik beredi dep esepteymin. Sondyqtan da zang jobasyn qoldap dauys beruge shaqyramyn.

Múrat Baqtiyarúly, senator

Abai.kz