Qazaq halqynyng maqal-mәtelderinen, el auzynda jýrgen sóz oralymdary men óleng shumaqtarynan imany úghymdar men ústanymdardyng jarqyn mysaldaryn taba alamyz. Múnyng ózi Alash júrtynyng salt-sanasynyn, aqyl-oyynyng asyl dinnen ajyramaghandyghyn kórsetedi. Sózimiz dәleldi bolu ýshin diny mәtinderdi, naqyl sózderdi mәn-maghynasy jaghynan olarmen birdey nemese úqsas el arasynda keng taraghan maqal-mәteldermen, sóz oralymdarmen salystyra úsynyp otyrmyz. Últtyng útqyr oilau jýiesinde oiyp túryp oryn alatyn osy aitylymdar dәstýrli qazaq mәdeniyetining Islam dinimen bite qaynasyp jatqandyghyn aighaqtaydy. Salt-sananyng shynayy senimmen sabaqtasyp jatqandyghyn bildiredi.

Hadiys: «Allanyng atymen bastalmaghan әrbir manyzdy sóz ben is sholaq»[1].

Qazaq mәteli: «Sózding basy bismillә, bismillәsiz is qylma».

Qúran Kәrimde: «Maqtau-madaq әlemderding Rabbysy Allagha tәn»[2].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Maqtaugha Alla ghana layyq»; «Kirsiz – ai, minsiz – bir Qúday»; «Ey, aitashy, Allany ait».

Hadiste: «Qayda bolsang da Alladan qoryq»[3].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Halyqtan úyal, Qúdaydan qoryq»; «Qúdaydan qoryqpaghannan qoryq»; «Qorqugha Qúday ghana layyq».

Hadiste:  «Birdene súrasan, Alladan súra. Jәrdem tilesen, Alladan tile»[4].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Alladan súraghannyng eki býiiri shyghady, adamnan súraghannyng eki kózi shyghady»; «Allagha siynghan qústay úshady, adamgha siynghan múrttay úshady».

Qúran Kәrimde: «Álemderding Rabbysy Alla qalamasa, qalay almaysyndar»[5].

Qazaq maqaly: «Adamnyng degeni bolmaydy, Allanyng degeni bolady.

Qúran Kәrimde: «Oghan (Allagha) úqsas eshtene joq! Ári Ol – Estushi hәm Kórushi!» (Shura, 11).

Hadiste: «Alla boldy, Odan basqa eshtene de bolghan joq»[6].

Qazaq ólenderi:

Mәshhýr Jýsip iylәhy sipattar turaly bylay degen:

Ol – Alla jism, jauhar, ghariz emes,

Bolargha basqa basqa bólektenbes.

Allany esh nәrsege úqsatugha,

Esh nәrse Oghan úqsap jóni kelmes.

Bar Qúday kókte de emes, jerde de emes,

Mekenin bir Allanyng eshkim bilmes.

Sipaty segiz bolghan, biri – kәlәm,

Sóileydi qúdiretimen Alla Taghalam

Sóileui bizdey tilmen, jaqpen emes,

Til, jaqqa múqtaj emes sekildi adam

Aldy-arty, asty-ýsti, on-soly joq,

Auyz, múryn,ayaq, bas, kóz, qoly joq.

Esh nәrsege úqsamaydy Ol hәm esh nәrse de,

Kitaptyng aitqanynan oilama kóp.

Danyshpan Abay Qúnanbayúly qazaqqa ortaq músylmanshylyq tanymdy bylay jetkizedi:

Meken bergen, halyq qylghan Ol – lә mәkәn,

Týp IYesin kóksemey bola ma eken?

Jәne Oghan qaytpaqsyn, ony oilamay,

Ózge maqsat aqylgha tola ma eken?

 

Qúran Kәrimde: «...Qanday da bir japyraq jerge týspesin, (Alla) ony da biledi...»[7]

Qazaq maqaly: «Qúdaysyz quray synbas»; «Taghdyr – Tәnir isi».

Qúran Kәrimde: «Eshbir jan erteng ne isteytinin bilmeydi, eshbir jan qashan óletinin bilmeydi»[8].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Aldaghyny Alla biledi»; «Erteng ne bolaryn eshkim bilmeydi»; «Ólim aityp kelmeydi».

Hadiste:  «Qalamdar kóterildi, paraqtar keuip ketti (yaghny taghdyr taqtasyna bәri jazyldy)»[9].

Qazaq maqal-mәteli: «Qughan jetpes, búiyrtqan ketpes»; «Taghdyrdan qashyp qútyla almaysyn».

Qúran Kәrimde: «...Allanyng rahymynan kýder ýzbender..»[10]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Ýmitsiz – shaytan»; «Kýnine toqsan pәle kórsen-daghy, Sonda da kýder ýzbe bir Alladan»; «Tәnir isinen týnilu – kýpirlik».

Hadiste:  «Júmaq – analardyng ayaqtarynyng astynda»[11].

Qazaq maqaly: «Júmaq – ananyng ayaghynyng astynda».

Hadiste:  «Allanyng razylyghy ata-ananyng razylyghynda, Allanyng ashuy ata-ananyng ashuynda»[12].

Qazaq maqaly: «Ata-ana razy bolmay, Alla razy bolmas».

Hadiste: «Bilim izdenu әrbir músylman er men músylman әielge paryz».[13]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Oqusyz bilim joq, bilimsiz kýning joq»; «Aqyl – tozbaytyn ton, bilim – tausylmaytyn ken»; «Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghady»; «Bilim tappay maqtanba, óner tappay baptanba»; «Aqyl azbaydy, bilim tozbaydy».

Riuayatta: «Bilimdi besikten tabytqa deyin izdender».

Qazaq maqal-mәtelderi: «Bilimdi tal besikten, jer besikke deyin izdender»; «Jýz jyl ómir sýr, jýz jyl ýiren».

Hadiste: «Ua, Alla! Ózinmen paydasyz bilimnen saqtanamyn»[14].

Naqyl sóz: «Amalsyz bilim – jemissiz aghash»[15].

Qazaq maqaly: «Enbegi joq ghalym – ystyghy joq jalyn».

Naqyl sóz: «Bilim – núr, nadandyq – qaranghylyq».

Qazaq maqaly: «Bilimdige dýnie jaryq, bilimsizding kýni kәrip»; «Bilim – gauhar, baghasy joq, nadandyq – kesel, dauasy joq».

Qúran Kәrimde: «(Ayattardan) aqyl iyeleri ghana ýgit alady»[16].

Hadiste: «Adam dәl aqyldan asqan artyqshylyqqa ie bolghan emes. Aqyl iyesin tura jolgha salady, jamandyqtan qaytarady. Aqyly kemeldenbeyinshe pendening imany tolyqpaydy, dini týzelmeydi».[17]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Aqylmen altyn tabylar, altynmen aqyl tabylmas»; «Aqyl – adam kórigi, sabyr – aqyl serigi»; «Aqyl azbaydy, әdildik tozbaydy»; «Aqyl ainymas, altyn shirimes»; «Aqyldynyng sózi – dariyanyng ózi»; «Aqyl – altyn sandyq, adamyna qaray ashylar»; «Aqyl kópke jetkizedi, óner kókke jetkizedi».

Hadiste: «Danalyq sóz – mýminning joghaltqany, eger tapsa, ony alugha basqadan góri haqyly»[18].

Qazaq mәtelderi: «Bilimdiden shyqqan sóz – talaptygha bolsyn kez»; «Naqyl sóz – niyeti aqqa jaqyn sóz».

Hadiste: «Sózding siqyrly kýshi bar»[19].

Qazaq maqal-mәtelderi:  «Óner aldy – qyzyl til»; «Auzy qúlyp sandyqty tis ashpasa, til ashady»; «Til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady»; «Aqynnyng tili qylyshtan ótkir».

Hadiste: «Árbir maqamnyn, orynnyng óz sózi bar».[20]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Oryndy aitylghan sóz ornyna qaghylghan shegedey»; «Sóz jýiesin tapsa, mal iyesin tabar»; «Sóz tapqangha qolqa joq».

Naqyl sóz:  «Sózding qayyrlysy – az әri saz bolghany». Ály ibn Ábu Talib (r.a.) aitqan.

Qazaq maqal-mәteli: «Kóp sóz útpaydy, dóp sóz útady»; «Kóp sóz – kýmis, az sóz – altyn».

Hadiste: «Otbasyna kirgen kezde olargha sәlem ber. Ol ózine de, otbasyna da bereke әkeledi»[21].

Qazaq mәtelderi: «Sәlem sózding – anasy»; «Sәlem beru – sýnnet, qaytaru – mindet».

Hadiste: «Kimde-kim Allagha, aqyret kýnine iman keltirgen bolsa, jaqsy sóz sóilesin, ne ýndemesin».[22]

Qazaq maqaldary: «Baylauy joq sheshennen, ýndemegen esti artyq, bәige almaghan jýirikten, beli juan besti artyq»; «Jaqsy bayqap sóiler, jaman shayqap sóiler».

Naqyl: «Sózi kóbeygenning qateligi kóbeyedi». Omar ibn Hattabtyng (r.a.) sózi.

Qazaq maqaldary: «Kisi qyzyl tilden óledi, týlki qyzyl jýnnen óledi»; «Mal basynan baylanady, adam tilinen baylanady»; «Aytpas jerde tiling tart».

Hadiste: «Kim ýndemese, qútylady».[23]

Qazaq maqaly: «Ýndemegen ýidey bәleden qútylady».

Hadiste: «Adam balasynyng qatelikterining kóbisi  – tilinen»[24]

Qazaq maqaldary: «Basqa bәle – tilden»; «Adam kónilinen azady, tilinen jazady»;

Hadiste: «Jihadtyng eng abzaly – qatygez súltannyng aldynda әdil sóz aitu».[25]

Qazaq maqaldary: «Ala sóilep úlyqqa jaqqansha, adal sóilep halyqqa jaq».

Hadiste: «Ashy bolsa da haqty ait».[26]

Qazaq maqaly: «Ashy bolsa da shyndyqty ait».

Hadiys: «Estigen habar kózben kórgendey bolmaydy»[27].

Qazaq maqaldary: «Kózben kórgen shyndyq, qúlaqpen estigen ótirik»; «Myng estigennen bir kórgen artyq».

Ály ibn Ábu Talibten (r.a.) jetken riuayatta: «Shyndyq pen ótirikting arasy tórt sausaq».

Qazaq mәteli: «Ótirik pen shyndyqtyng arasy tórt eli».

Hadiste: «Árbir adam joldasynyng dininde bolady»[28].

Qazaq maqaldary: «Eri jigit joldasymen tanylady»; «Aghash tamyrymen myqty, adam dos-jarymen myqty».

Hadiste: «Joldan búryn joldas izde, ýiden búryn kórshi izde»[29].

Qazaq maqaly: «Jolgha shyqpas búryn, joldasyndy sayla, ýy salmas búryn kórshindi oila».

Hadiste: «Jaqsy súhbattas pen jaman súhbattastyng mysaly misk tasushy men kórik ýrleushining mysalynday. Misk tasushy ne saghan (әtirin) tartu etedi, ne ózing odan satyp alasyn, tipti bolmaghanda (qasynnan ótkende) jaghymdy júpar iyisti sezinesin. Al kórik ýrleushi ne kiyimindi kýidiredi, ne odan jaghymsyz nashar iyisti sezinesin»[30].

Qazaq maqaly: «Jaqsymenen sóilessen, qúmaryndy qandyrar, jamanmenen sóilessen, Kónilindi qaldyrar».

Hadiste: «IYgi kisi iygi habar әkeledi, nashar kisi jaman habar әkeledi»[31].

Qazaq maqaly: «Jaqsydan sharapat, jamannan kesapat».

Hadiste: «Az barsan, ardaghyng artady»[34].

Qazaq maqaldary: «Aghayynmen alystan syilasqan jón»; «Jii barsan, jalyqtyrasyn».

Hadiste: «Ua, Alla! Ýmbetimning erte túrghanyna bereke ber!»[35]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Erte túrghan erkekting yrysy artyq, erte túrghan әielding bir isi artyq»; «Ólimnen basqanyng ertesi jaqsy».

Hadiste:  «Pendeler aman-sau túrghan әrbir kýni tanerteng eki perishte týsedi. Biri: «Ua, Alla! Qayyr shygharghangha qarymta ber!» – deydi, al ekinshisi: «Ua, Alla! Shygharmaghangha shyghyn ber!» – deydi»[36].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Qoly ashyqtyng joly ashyq»; «Qayyrly is adamnan qaytpasa, Qúdaydan qaytady».

 

Alla Taghala bylay deydi: «..Olardyng (mýminderdin) isteri kenespen bitedi..»[37].

Alla Taghala bylay deydi: «..(Ua, Múhammed) Is turaly olarmen (mýmindermen) kenes..»[38].

Qazaq maqaldary: «Kenesip tikken ton kelte bolmas»; «Keng kiyim tozbaydy, kenesti el azbaydy»; «Bir kisiniki maqúl, eki kisiniki aqyl».

Qúran Kәrimde: «Ua, iman keltirgender! Allagha boysúnyndar, Elshige jәne әmirshilerine boysúnyndar!»[39].

Qazaq maqaly: «Tәrtipsiz el bolmaydy, tәrtipke baghynghan qúl bolmaydy».

Hadiste: «Rasynda baylyq degenimiz zattyng kóptigi emes, baylyq degenimiz jannyng baylyghy»[40], – degen.

Qazaq mәteli: «Basty baylyq – kónil baylyghy».

Hadiste: «Qanaghat – tausylmaytyn baylyq, joyylmaytyn qazyna»[41].

Qazaq maqaldary: «Qanaghat – sarqylmas qazyna»; «Qanaghat qaryn toyghyzar, qanaghatsyzdyq jalghyz atyn soyghyzar»; «Azgha qanaghat, kópke shýkir».

Hadiste: «Ýnemdeu – tirshilikting jartysy»[42].

Qazaq maqaldary: «Eseptemegenge bәri týgel»; «Bazary jaqyn bayymas»; «Shashu onay, jinau qiyn»; «Tenge tiynnan qúralady».

Hadiste: «Kópshilikpen birge bolyndar! Shynynda, qasqyr da shetke shyqqan qoydy jeydi»[43].

Qazaq maqaldary: «Bólingendi bóri jeydi»; «Jalghyzdyng shany shyqpas»; «Jalghyz aghash orman emes»; «Ayyrylsang azarsyn, qosylsang ozarsyn».

Hadiste: «Bir nәrseni qatty jaqsy kóruing (jamandyghyn) kórsetpeydi, estirpeydi»[44].

Qazaq maqaldary: «Qargha balasyn appaghym der, kirpi balasyn júmsaghym der».

Hadiste: «Árbir izgilik – sadaqa»[45].

Qazaq maqaldary: «Jaqsy sóz – jarym yrys».

 

Hadiste: «Bir-birine syy berinder, sýiispenshiliktering artady» [46]

Qazaq maqaly: «Oramal ton bolmaydy, jol bolady».

Alla Taghala bylay deydi: «Rasynda, jenildik qiyndyqpen birge bolady»[47].

Qazaq maqaldary: «Er taryqpay, molyqpaydy»; «Tarshylyq bolmay, kenshilik bolmaydy».

Hadiste: «Asyly, senderding eng qayyrlylaryng – minez-qúlqy eng jaqsylaryn».[48]

Qazaq maqaldary: «Kishipeyildilik – kisining kórki»; «Kishipeyildik – kishilik emes, kisilik»; «Ádeptilik ar-úyat – adamdyqtyng belgisi, túrpayy minez, taghy jat – nadandyqtyng belgisi».

Hadiste: «Árbir dinning ózine tәn minezi bar, Islamnyng minezi – úyattylyq».[49]

Hadiste: «Úyattyng barlyghy da qayyrly».[50]

Qazaq maqaldary: «Úyat kimde bolsa, iman sonda»; «Úyat – imannan»; «Ólimnen úyat kýshti».

Hadiste: «Adamdardyng alghashqy payghambarlyqtan ýlgergen ýlesi «Eger (Qúdaydan) úyalmasan, bilgenindi iste» degen (naqyl sóz)»[51].

Qazaq maqaldary: «Úyalmasang bilgenindi iste»

Hadiste:  «Alla keshirim etken pendening mereyin asyrady»[52].

Qazaq maqal-mәteli: «Keshire bilu – kýshtilik»; «Aldyna kelse atannyng qúnyn kesh».

Hadiste:  «Adamdardy jyqqan kýshti emes, óz nәpsisin jengen kýshti»[53].

Qazaq maqal-mәteli: «Óz nәpsisin jengen – batyr».

Naqyl sóz: «Kim ózin, nәpsisin tanysa, Rabbysyn tanidy».

Qazaq maqaldary: «Ózin-ózi tanyghan Qúdayyn tanidy».

Naqyl sóz: «Óz shamasyn bilgen erge Allanyng rahymy jausyn». Omar ibn Abdulazizding sózi.

Qazaq maqaldary: «Ózin ózi bilgen er baqytty, ózin ózi biylegen el baqytty»; «Kótere almaytyn qylyshty beline baylama»; «Álin bilmegen әlek»; «Ayaz by әlindi bil, qúmyrsqa jolyndy bil».

Hadiste: «Aqiqatynda, Alla mening ýmbetimnen qatelesip, úmytyp, ne mәjbýrlikpen jasaghan qatelikterin keshiredi»[54].

Qazaq maqaldary: «Janylysqangha jaza joq»; «Adasqannyng aiyby joq qaytyp ýiirin tapqan son»; «Janylmaytyn jaq joq, sýrinbeytin túyaq joq».

Hadiste: «Qauymnyng myrzasy – qyzmetshisi».[55]

Qazaq maqaldary: «Er azamat belgisi: týzde myrza, ýide qúl».

Hadiste: «Kimde-kim Allagha, aqyret kýnine iman keltirgen bolsa, qonaghyn qúrmettesin».[56]

Qazaq maqaldary: «Qonaqtyng asyn Tәniri óteydi»; «Qonaq kelse esikke, jýgirip shyq keshikpe».

Hadiste:  «Qonaq etu ýsh kýn, odan asqany ýy iyesining sadaqasy»[57].

Qazaq maqal-mәteli: «Qonaq ýsh kýnge deyin qút».

Hadiste: «Alla kimdi tura jolgha salsa, ony eshkim adastyra almaydy, kimdi adastyrsa, ony eshkim tura jolgha salmaydy».[58]

Qazaq mәteli: «Alla adastyrghandy adam tura jolgha sala almas».

Hadiste: «Eger Allagha nyq tәuekel etsender, onda Ol senderge tanerteng qaryndary qabysyp shyghyp, keshke qampayyp qaytatyn qústardy rizyqtandyrghanynday rizyq berer edi».[59]

Qazaq maqaldary: «Tәuekeldi tau jyghar»; «Qúdaygha shyn sengen qústay úshar»; «Uayym týbi – túnghiyq, batasyng da ketesin, tәuekel týbi – jel qayyq, minesing de ótesin»; «Er joldasy – tәuekel»; «Alla degen ar bolmas, Alla degen pendeler, esh nәrsege zar bolmas»; «Alla dep barsan, aman kelersin».

Hadiste: «Adamdardy tamaqtandyryndar, sәlemdi taratyndar jәne týnde júrt úiyqtap jatqanda tәhәjýd namazyn oqyndar, sonda júmaqqa aman-esen kiresinder».[60]

Qazaq maqaly: «Allagha jagham deseng azandy bol, adamgha jagham deseng qazandy bol».

Hadiste: «Janyndaghy kórshisining ash jatqandyghyn bile túra ózi toq bolyp jatqan adam maghan naq iman keltirgen emes»[61].

Qazaq maqaly: «Kórshi aqysy – Tәnir aqysy».

Hadiste: «Qiyamet kýni eng birinshi daulasatyndar – kórshiler», − degen[62].

Qazaq mәteli: «Aqyrette aldymen kórshiden súralasyn».

Hadiste: «Mýmin adam bir innen eki ret shaqtyrmaydy».[63]

Qazaq maqaldary: «Aqyldy bir jerde er eki ret sýrinbes»; «Aqyldy bir ret mýdiredi, aqylsyz myng ret sýrinedi».

Hadiste: «Shyn mәnindegi sabyr alghashqy soqqyda kórinedi».[64]

Qazaq maqaly: «Er sasqanda belgili, at shapqanda belgili».

Hadiste: «Bereke senderding ýlkenderinmen birge»[65].

Qazaq maqaly: «Qariyasy bar ýiding qazynasy bar».

Hadiste: «Berermen qol alarman qoldan qayyrly. Óitkeni berermen qol – sadaqa berushi, al alarman qol – súraushy».[66]

Qazaq maqaldary: «Qoly ashyqtyng joly ashyq»; «Beregen qol alaghan qoldan qayyrly».

Hadiste: «Baysaldylyq – Alladan, asyghu – shaytannan».[67]

Qazaq maqaldary: «Asyqqan – shaytannyng isi»; «Asyqqan qalar úyatqa, sarghayghan jeter múratqa».

Hadiste: «Jenis sabyrmen keledi».[68]

Qazaq maqaldary: «Sabyr týbi – sary altyn»; «Beynet týbi – zeynet».

Hadiste: «Soghys qulyqtan túrady».[69]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Aylaly batyr aldyrmas»; «Úrysta túrys joq»; «Nayzamen ala almaghandy ailamen al»; «Ayla men aqyl qosylsa, aldyrmaytyn ekeu»; «Arystanday aibatyng bolsyn, týlkidey ailang bolsyn».

Hadiste: «Sapar – azaptyng bir bóligi».[70]

Qazaq maqaldary: «Jol azaby – kór azaby»; «Jolaushyny jol synaydy»; «Jol asusyz bolmaydy, toy shashusyz bolmaydy».

Hadiste: «Adamdardyng kópshiligi eki nyghmettin: densaulyq pen bos uaqyttyng qadirin bilmeydi».[71]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Densaulyq – qadirsiz»; «Densaulyqtyng qadirin auyrghanda bilersin»; «Uaqyttyng bos ótkeni – ómirding bos ketkeni»; «Qolda barda altynnyng da qadiri joq»; «Auruyna em izdegenshe, auyrmaytyn jol izde».

Hadiste: «Alla qanday dert týsirmesin, onyng shipasy men dauasyn da týsirgen»[72]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Ár dertting dauasy bar».

Hadiste: «Dýnie – qyzyqtau, ondaghy qyzyqtardyng eng qayyrlysy – izgi әiel».[73]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Jaqsy әiel – zeynet, jaman әiel – beynet»; «Jaqsy әiel teni joq joldas, týbi joq syrlas»; «Jaqsy әiel jaman erkekti týzetedi. Jaman әiel jaqsy erkekti jýdetedi»; «Jaqsy bolsa әieling – ýiindegi yrysyn».

Hadiste: «Qajet-maqsattaryna jasyryn qol jetkizinder, óitkeni әrbir nyghmet iyesi qyzghanyshqa tap bolady».[74]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Jaman dosqa syr ashpa»; «Jaqyngha ótirik aitpa, jatqa syr aitpa»; «Bar bolsa kóre almas, joq bolsa bere almas».

Hadiste: «Qiyamet kýni bolghanda bireuinning qolynda bir bútaq bolyp, ony otyrghyza alatynday múrshasy bolsa, otyrghyzsyn».[75]

Riuayatta: «Dýniyeng ýshin mәngi ómir sýretindey qareket et, aqyreting ýshin erteng óletindey amal et».

Qazaq maqal-mәtelderi: «Týstik ómiring bolsa, keshtik mal jina»; «Dýnie – aqyretting egini»; «Ertenin oilamaghan er emes»; «Jaghyng talghansha jaqsylyq jasa».

Hadiste: «Qanday da bir músylman kóshet otyrghyzyp, ne egin egip, odan qús, adam, januar jese, ol ýshin sadaqa bolady».[76]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Artynda mal qalghansha tal qalsyn»; «Bir tal kessen, on tal ek».

Hadiste:  «Senderding bireulering jasyryn izgi amal jasaugha shamasy jetse, jasasyn»[77].

Qazaq maqal-mәteli: «Jaqsylyq qylsang jasyr, jaqsylyq kórseng asyr»; «Jaqsylyghyndy sanama, sauaby ketedi».

Hadiste:  «Aqiqatynda, Alla bireulering bir is istese, ony mýltiksiz jasaghanyn jaqsy kóredi»[78].

Qazaq maqal-mәteli: «Qayyr qylsan, býtin qyl».

Hadiste:  «Adamdardyng eng qayyrlylary – adamdargha kóbirek payda әkelgenderi»[79].

Qazaq maqal-mәteli: «Er jigitting belgisi – eline tiygen paydasy»; «By jigitke jarasar – halqyna tiygen paydasy».

Hadiste: «Tórt nәrse baqttylyqtyng belgisi: jaqsy әiel, keng ýi, jaqsy kórshi, jayly kólik. Tórt nәrse kesirlikting belgisi: jaman әiel, nashar kórshi, nashar kólik, tar baspana».80]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Atyng jaqsy bolsa – pyraghyn, alghanyng jaqsy bolsa – shyraghyn»; «Atyng jaman bolsa, armanyng ketedi, alghanyng jaman bolsa, meymanyng ketedi»; «Jaqsy kórshi jaqynynnan artyq»; «Ýii jamannyng kýii jaman»; «Ýii joqtyng kýii joq».

Qúran Kәrimde: «Ua, iman keltirgender! Aqiqatynda, araq, qúmar oiyndary, púttar jәne (bal ashugha tigiletin) jebeler – shaytannyng las isi. Odan aulaq bolyndar, bәlkim, múratqa jetersinder! Shaytan senderding aralaryna araq pen qúmar oiyndary arqyly dúshpandyq pen jekkórushilik saludy jәne Allanyng zikirinen, namazdan toqtatqysy keledi. Endi sender dogharasyndar ma? Allagha boysúnyndar, Elshige boysúnyndar hәm saq bolyndar! Al eger teris búrylsandar, onda Elshimizge jýktelgeni anyq jetkizu ghana ekendigin bilinder»[81].

Hadiste: «Araq ishpe! Asylynda, ol – barlyq jamandyqtyng kilti».[82]

Qazaq maqal-mәtelderi: «Araq – barlyq bәlening basy»; «Araq atannan qalghan as emes»; «Araq aqyldan aiyrady, azapqa say qylady»; «Apattan ólseng amal joq, araqtan ólseng obal joq»; «Araqtyng qúmyrasy – albastynyng qújyrasy»; «Arly adam adamdyqqa qúmar, arsyz adam araqqa qúmar».

Qúran Kәrimde: «Alla bir adamnyng keudesinde eki jýrek jaratpady»[83].

Qazaq maqal-mәtelderi: «Bir adamda eki jýrek bolmas, bir kónilge eki tilek syimas».

Qúran Kәrimde: «Ua, iman keltirgender! Kelisimderinde (uaghdalarynda) túryndar!»[84].

Qazaq maqal-mәteli: «Maqal – sózding atasy, uәde – erding opasy»; «Uәde – Allanyng sózi»; «Er jigitting eki sóilegeni – ólgeni»; «Amanat, amanatqa qylma qiyanat».

Hadiste:  «Kóp kýlme, kóp kýlu jýrekti óltiredi»[85].

Qazaq maqal-mәteli: «Kóp kýlgen bir jylar»; «Adam kónilden azady, tilden jazady».

Hadiste:  «Ózderinnen tómenge qarandar, jogharylargha qaramandar. Solay etkendering ózderindegi Allanyng nyghmetin kemsinuden saqtaydy»[86].

Qazaq maqal-mәteli: «Alghygha qarap pikir et, artqygha qarap shýkir et».

Naqyl sóz:  «Árekette bereket bar». Qazaq maqal-mәteli: «Áreket týbi bereket»; «Jýrgenge jórgem iliner»; «Kәsibi bardyng nәsibi bar»; «Qayrattansan, qayyr bar»; «Qoly qimyldaghannyng auzy qimyldar».

[1] Ábu Dәuit, Ahmet Ábu hurayradan (r.a.) riuayat etken.

[2] Fatiha sýresi, 2-ayat.

[3] Termezy riuayat etken.

[4] Termezy riuayat etken.

[5] Tәkuir sýresi, 29-ayat.

[6] Búhary riuayat etken.

[7] Ángham sýresi, 59-ayat.

[8] Lúqman sýresi, 34-ayat.

[9] Termezy riuayat etken.

[10] Zýmәr sýresi, 53-ayat.

[11] Ábu Bәkir әsh-Shafighy riuayat etken.

[12] Termezy riuayat etken.

[13] Ibn Mәje riuayat etken.

[14] Nәsәi, Ibn Habban Áne sahabadan (r.a.) jekizgen.

[15] Abbasidter halifasy Abdulla ibn әl-Mutazz (861-909) aitqan.

[16] Ály Imran sýresi, 7-ayat.

[17] Ál-Hәisәmy riuayat etken.

[18] Termezi, Ibn Mәje jetkizgen.

[19] Búhary Abdulla ibn Omardan (r.a.) jetkizgen.

[20] Ál-Hatiyb, Ibn Adiy riuayat etken.

[21] Termezy riuayat etken.

[22] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[23] Termezy riuayat etken.

[24] Haysami, Mәjmәuz-Zәuәiyd, 302.

[25] Ábu Dәuit, Termezy riuayat etken.

[26] Ibn Hibban riuayat etken.

[27] Ahmet, Tabarani, Hakim riuayat etken.

[28] Ábu Dәuit, Termezy riuayat etken.

[29] Tabarani, Hatiyb, әl-Askary riuayat etken.

[30] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[31] As-Suity riuayat etken.

[32] Tabarany riuayat etken.

[33] Ábu Dәuit, Termezy riuayat etken.

[34] Tabarany riuayat etken.

[35] Ábu Dәuit riuayat etken.

[36] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[37] Shura sýresi, 38-ayat.

[38] Ály Imran sýresi, 159-ayat.

[39] Nisa sýresi, 59-ayat.

[40] Búhary riuayat etken.

[41] Bәihaqi, әl-Asfahany riuayat etken.

[42] As-Suity Ánes ibn Mәlikten riuayat etken.

[43] Nәsәy Núghman ibn Bәshirden riuayat etken.

[44] Ábu Dәuit Ábu Dardadan riuayat etken.

[45] Búhari, Mýslim riuayat etken.

[46] Búhary riuayat etken.

[47] Sharh sýresi, 6-ayat.

[48] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[49] Ibn Mәje riuayat etken.

[50] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[51] Búhary Ábu Masghúdtan riuayat etken.

[52] Mýslim riuayat etken.

[53] Ibn Hibban riuayat etken.

[54] Ibn Mәjә riuayat etken.

[55] Ál-Hatiyb, as-Sahauy riuayat etken.

[56] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[57] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[58] Ahmet, Nәsәy riuayat etken.

[59] Ibn Mәje riuayat etken.

[60] Ibn Ábu Duniya riuayat etken.

[61] Ál-Bazzar riuayaty.

[62] Ahmet riuayat etken.

[63] Búhary riuayat etken.

[64] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[65] Bәihaqy riuayaty.

[66] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[67] Ábu Yaghla, Termezy riuayat etken.

[68] Ahmet, Hakim riuayat etken.

[69] Búhary riuayat etken.

[70] Búhary men Mýslim riuayat etken.

[71] Búhari, Termezy riuayat etken.

[72] Ibn Ábdul-Birr riuayat etken.

[73] Mýslim riuayat etken.

[74] Bәihaqi, Tabarany riuayat etken.

[75] Ahmet riuayat etken.

[76] Búhari, Mýslim riuayat etken.

[77] Ál-Hatib riuayat etken.

[78] Ábu Yaghla, Tabarany riuayat etken.

[79] Bәihaqi, Tabarany riuayat etken.

[80] Ibn Hibban, Tabarany riuayat etken.

[81] Mәida sýresi, 90-92-ayattar.

[82] Ibn Mәje riuayat etken.

[83] Ahzab sýresi, 4-ayat.

[84] Mәida sýresi, 1-ayat.

[85] Ahmet, Termezy riuayat etken.

[86] Ahmet, Mýslim, Termezi, Ibn Mәje riuayat etken.

Iliyas Aqbay

Abai.kz