قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرىنەن، ەل اۋزىندا جۇرگەن ءسوز ورالىمدارى مەن ولەڭ شۋماقتارىنان يماني ۇعىمدار مەن ۇستانىمداردىڭ جارقىن مىسالدارىن تابا الامىز. مۇنىڭ ءوزى الاش جۇرتىنىڭ سالت-ساناسىنىڭ، اقىل-ويىنىڭ اسىل دىننەن اجىراماعاندىعىن كورسەتەدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءدىني ماتىندەردى، ناقىل سوزدەردى ءمان-ماعىناسى جاعىنان ولارمەن بىردەي نەمەسە ۇقساس ەل اراسىندا كەڭ تاراعان ماقال-ماتەلدەرمەن، ءسوز ورالىمدارمەن سالىستىرا ۇسىنىپ وتىرمىز. ۇلتتىڭ ۇتقىر ويلاۋ جۇيەسىندە ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن وسى ايتىلىمدار ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىنىڭ يسلام دىنىمەن بىتە قايناسىپ جاتقاندىعىن ايعاقتايدى. سالت-سانانىڭ شىنايى سەنىممەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىن بىلدىرەدى.

حاديس: «اللانىڭ اتىمەن باستالماعان ءاربىر ماڭىزدى ءسوز بەن ءىس شولاق»[1].

قازاق ماتەلى: «ءسوزدىڭ باسى ءبىسمىللا، ءبىسمىللاسىز ءىس قىلما».

قۇران كارىمدە: «ماقتاۋ-ماداق الەمدەردىڭ راببىسى اللاعا ءتان»[2].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ماقتاۋعا اللا عانا لايىق»; «كىرسىز – اي، ءمىنسىز – ءبىر قۇداي»; «ەي، ايتاشى، اللانى ايت».

حاديستە: «قايدا بولساڭ دا اللادان قورىق»[3].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «حالىقتان ۇيال، قۇدايدان قورىق»; «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق»; «قورقۋعا قۇداي عانا لايىق».

حاديستە:  «بىردەڭە سۇراساڭ، اللادان سۇرا. جاردەم تىلەسەڭ، اللادان تىلە»[4].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «اللادان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى، ادامنان سۇراعاننىڭ ەكى كوزى شىعادى»; «اللاعا سيىنعان قۇستاي ۇشادى، ادامعا سيىنعان مۇرتتاي ۇشادى».

قۇران كارىمدە: «الەمدەردىڭ راببىسى اللا قالاماسا، قالاي المايسىڭدار»[5].

قازاق ماقالى: «ادامنىڭ دەگەنى بولمايدى، اللانىڭ دەگەنى بولادى.

قۇران كارىمدە: «وعان (اللاعا) ۇقساس ەشتەڭە جوق! ءارى ول – ەستۋشى ءھام كورۋشى!» (شۋرا، 11).

حاديستە: «اللا بولدى، ودان باسقا ەشتەڭە دە بولعان جوق»[6].

قازاق ولەڭدەرى:

ءماشھۇر ءجۇسىپ ءيلاھي سيپاتتار تۋرالى بىلاي دەگەن:

ول – اللا جيسم، جاۋھار، عاريز ەمەس،

بولارعا باسقا باسقا بولەكتەنبەس.

اللانى ەش نارسەگە ۇقساتۋعا،

ەش نارسە وعان ۇقساپ ءجونى كەلمەس.

بار قۇداي كوكتە دە ەمەس، جەردە دە ەمەس،

مەكەنىن ءبىر اللانىڭ ەشكىم بىلمەس.

سيپاتى سەگىز بولعان، ءبىرى – كالام،

سويلەيدى قۇدىرەتىمەن اللا تاعالام

سويلەۋى بىزدەي تىلمەن، جاقپەن ەمەس،

ءتىل، جاققا مۇقتاج ەمەس سەكىلدى ادام

الدى-ارتى، استى-ءۇستى، وڭ-سولى جوق،

اۋىز، مۇرىن،اياق، باس، كوز، قولى جوق.

ەش نارسەگە ۇقسامايدى ول ءھام ەش نارسە دە،

كىتاپتىڭ ايتقانىنان ويلاما كوپ.

دانىشپان اباي قۇنانبايۇلى قازاققا ورتاق مۇسىلمانشىلىق تانىمدى بىلاي جەتكىزەدى:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول – ءلا ماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،

وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟

 

قۇران كارىمدە: «...قانداي دا ءبىر جاپىراق جەرگە تۇسپەسىن، (اللا) ونى دا بىلەدى...»[7]

قازاق ماقالى: «قۇدايسىز قۋراي سىنباس»; «تاعدىر – ءتاڭىر ءىسى».

قۇران كارىمدە: «ەشبىر جان ەرتەڭ نە ىستەيتىنىن بىلمەيدى، ەشبىر جان قاشان ولەتىنىن بىلمەيدى»[8].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «الداعىنى اللا بىلەدى»; «ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم بىلمەيدى»; «ءولىم ايتىپ كەلمەيدى».

حاديستە:  «قالامدار كوتەرىلدى، پاراقتار كەۋىپ كەتتى (ياعني تاعدىر تاقتاسىنا ءبارى جازىلدى)»[9].

قازاق ماقال-ماتەلى: «قۋعان جەتپەس، بۇيىرتقان كەتپەس»; «تاعدىردان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ».

قۇران كارىمدە: «...اللانىڭ راحىمىنان كۇدەر ۇزبەڭدەر..»[10]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ءۇمىتسىز – شايتان»; «كۇنىنە توقسان پالە كورسەڭ-داعى، سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان»; «ءتاڭىر ىسىنەن ءتۇڭىلۋ – كۇپىرلىك».

حاديستە:  «جۇماق – انالاردىڭ اياقتارىنىڭ استىندا»[11].

قازاق ماقالى: «جۇماق – انانىڭ اياعىنىڭ استىندا».

حاديستە:  «اللانىڭ رازىلىعى اتا-انانىڭ رازىلىعىندا، اللانىڭ اشۋى اتا-انانىڭ اشۋىندا»[12].

قازاق ماقالى: «اتا-انا رازى بولماي، اللا رازى بولماس».

حاديستە: «ءبىلىم ىزدەنۋ ءاربىر مۇسىلمان ەر مەن مۇسىلمان ايەلگە پارىز».[13]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق»; «اقىل – توزبايتىن تون، ءبىلىم – تاۋسىلمايتىن كەن»; «بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى»; «ءبىلىم تاپپاي ماقتانبا، ونەر تاپپاي باپتانبا»; «اقىل ازبايدى، ءبىلىم توزبايدى».

ريۋاياتتا: «ءبىلىمدى بەسىكتەن تابىتقا دەيىن ىزدەڭدەر».

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ءبىلىمدى تال بەسىكتەن، جەر بەسىككە دەيىن ىزدەڭدەر»; «ءجۇز جىل ءومىر ءسۇر، ءجۇز جىل ۇيرەن».

حاديستە: «ۋا، اللا! وزىڭمەن پايداسىز بىلىمنەن ساقتانامىن»[14].

ناقىل ءسوز: «امالسىز ءبىلىم – جەمىسسىز اعاش»[15].

قازاق ماقالى: «ەڭبەگى جوق عالىم – ىستىعى جوق جالىن».

ناقىل ءسوز: «ءبىلىم – نۇر، ناداندىق – قاراڭعىلىق».

قازاق ماقالى: «بىلىمدىگە دۇنيە جارىق، ءبىلىمسىزدىڭ كۇنى كارىپ»; «ءبىلىم – گاۋھار، باعاسى جوق، ناداندىق – كەسەل، داۋاسى جوق».

قۇران كارىمدە: «(اياتتاردان) اقىل يەلەرى عانا ۇگىت الادى»[16].

حاديستە: «ادام ءدال اقىلدان اسقان ارتىقشىلىققا يە بولعان ەمەس. اقىل يەسىن تۋرا جولعا سالادى، جاماندىقتان قايتارادى. اقىلى كەمەلدەنبەيىنشە پەندەنىڭ يمانى تولىقپايدى، ءدىنى تۇزەلمەيدى».[17]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «اقىلمەن التىن تابىلار، التىنمەن اقىل تابىلماس»; «اقىل – ادام كورىگى، سابىر – اقىل سەرىگى»; «اقىل ازبايدى، ادىلدىك توزبايدى»; «اقىل اينىماس، التىن شىرىمەس»; «اقىلدىنىڭ ءسوزى – داريانىڭ ءوزى»; «اقىل – التىن ساندىق، ادامىنا قاراي اشىلار»; «اقىل كوپكە جەتكىزەدى، ونەر كوككە جەتكىزەدى».

حاديستە: «دانالىق ءسوز – ءمۇمىننىڭ جوعالتقانى، ەگەر تاپسا، ونى الۋعا باسقادان گورى حاقىلى»[18].

قازاق ماتەلدەرى: «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز – تالاپتىعا بولسىن كەز»; «ناقىل ءسوز – نيەتى اققا جاقىن ءسوز».

حاديستە: «ءسوزدىڭ سيقىرلى كۇشى بار»[19].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى:  «ونەر الدى – قىزىل ءتىل»; «اۋزى قۇلىپ ساندىقتى ءتىس اشپاسا، ءتىل اشادى»; «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»; «اقىننىڭ ءتىلى قىلىشتان وتكىر».

حاديستە: «ءاربىر ماقامنىڭ، ورىننىڭ ءوز ءسوزى بار».[20]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ورىندى ايتىلعان ءسوز ورنىنا قاعىلعان شەگەدەي»; «ءسوز جۇيەسىن تاپسا، مال يەسىن تابار»; «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق».

ناقىل ءسوز:  «ءسوزدىڭ قايىرلىسى – از ءارى ساز بولعانى». ءالي يبن ءابۋ تاليب (ر.ا.) ايتقان.

قازاق ماقال-ماتەلى: «كوپ ءسوز ۇتپايدى، ءدوپ ءسوز ۇتادى»; «كوپ ءسوز – كۇمىس، از ءسوز – التىن».

حاديستە: «وتباسىڭا كىرگەن كەزدە ولارعا سالەم بەر. ول وزىڭە دە، وتباسىڭا دا بەرەكە اكەلەدى»[21].

قازاق ماتەلدەرى: «سالەم ءسوزدىڭ – اناسى»; «سالەم بەرۋ – سۇننەت، قايتارۋ – مىندەت».

حاديستە: «كىمدە-كىم اللاعا، اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرگەن بولسا، جاقسى ءسوز سويلەسىن، نە ۇندەمەسىن».[22]

قازاق ماقالدارى: «بايلاۋى جوق شەشەننەن، ۇندەمەگەن ەستى ارتىق، بايگە الماعان جۇيرىكتەن، بەلى جۋان بەستى ارتىق»; «جاقسى بايقاپ سويلەر، جامان شايقاپ سويلەر».

ناقىل: «ءسوزى كوبەيگەننىڭ قاتەلىگى كوبەيەدى». ومار يبن حاتتابتىڭ (ر.ا.) ءسوزى.

قازاق ماقالدارى: «كىسى قىزىل تىلدەن ولەدى، تۇلكى قىزىل جۇننەن ولەدى»; «مال باسىنان بايلانادى، ادام تىلىنەن بايلانادى»; «ايتپاس جەردە ءتىلىڭ تارت».

حاديستە: «كىم ۇندەمەسە، قۇتىلادى».[23]

قازاق ماقالى: «ۇندەمەگەن ۇيدەي بالەدەن قۇتىلادى».

حاديستە: «ادام بالاسىنىڭ قاتەلىكتەرىنىڭ كوبىسى  – تىلىنەن»[24]

قازاق ماقالدارى: «باسقا بالە – تىلدەن»; «ادام كوڭىلىنەن ازادى، تىلىنەن جازادى»;

حاديستە: «جيھادتىڭ ەڭ ابزالى – قاتىگەز سۇلتاننىڭ الدىندا ءادىل ءسوز ايتۋ».[25]

قازاق ماقالدارى: «الا سويلەپ ۇلىققا جاققانشا، ادال سويلەپ حالىققا جاق».

حاديستە: «اششى بولسا دا حاقتى ايت».[26]

قازاق ماقالى: «اششى بولسا دا شىندىقتى ايت».

حاديس: «ەستىگەن حابار كوزبەن كورگەندەي بولمايدى»[27].

قازاق ماقالدارى: «كوزبەن كورگەن شىندىق، قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك»; «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق».

ءالي يبن ءابۋ تاليبتەن (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا: «شىندىق پەن وتىرىكتىڭ اراسى ءتورت ساۋساق».

قازاق ماتەلى: «وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءتورت ەلى».

حاديستە: «ءاربىر ادام جولداسىنىڭ دىنىندە بولادى»[28].

قازاق ماقالدارى: «ەرى جىگىت جولداسىمەن تانىلادى»; «اعاش تامىرىمەن مىقتى، ادام دوس-جارىمەن مىقتى».

حاديستە: «جولدان بۇرىن جولداس ىزدە، ۇيدەن بۇرىن كورشى ىزدە»[29].

قازاق ماقالى: «جولعا شىقپاس بۇرىن، جولداسىڭدى سايلا، ءۇي سالماس بۇرىن كورشىڭدى ويلا».

حاديستە: «جاقسى سۇحباتتاس پەن جامان سۇحباتتاستىڭ مىسالى ميسك تاسۋشى مەن كورىك ۇرلەۋشىنىڭ مىسالىنداي. ميسك تاسۋشى نە ساعان ء(اتىرىن) تارتۋ ەتەدى، نە ءوزىڭ ودان ساتىپ الاسىڭ، ءتىپتى بولماعاندا (قاسىڭنان وتكەندە) جاعىمدى جۇپار ءيىستى سەزىنەسىڭ. ال كورىك ۇرلەۋشى نە كيىمىڭدى كۇيدىرەدى، نە ودان جاعىمسىز ناشار ءيىستى سەزىنەسىڭ»[30].

قازاق ماقالى: «جاقسىمەنەن سويلەسسەڭ، قۇمارىڭدى قاندىرار، جامانمەنەن سويلەسسەڭ، كوڭىلىندى قالدىرار».

حاديستە: «يگى كىسى يگى حابار اكەلەدى، ناشار كىسى جامان حابار اكەلەدى»[31].

قازاق ماقالى: «جاقسىدان شاراپات، جاماننان كەساپات».

حاديستە: «از بارساڭ، ارداعىڭ ارتادى»[34].

قازاق ماقالدارى: «اعايىنمەن الىستان سىيلاسقان ءجون»; «ءجيى بارساڭ، جالىقتىراسىڭ».

حاديستە: «ۋا، اللا! ۇمبەتىمنىڭ ەرتە تۇرعانىنا بەرەكە بەر!»[35]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ەرتە تۇرعان ەركەكتىڭ ىرىسى ارتىق، ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق»; «ولىمنەن باسقانىڭ ەرتەسى جاقسى».

حاديستە:  «پەندەلەر امان-ساۋ تۇرعان ءاربىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەكى پەرىشتە تۇسەدى. ءبىرى: «ۋا، اللا! قايىر شىعارعانعا قارىمتا بەر!» – دەيدى، ال ەكىنشىسى: «ۋا، اللا! شىعارماعانعا شىعىن بەر!» – دەيدى»[36].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «قولى اشىقتىڭ جولى اشىق»; «قايىرلى ءىس ادامنان قايتپاسا، قۇدايدان قايتادى».

 

اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «..ولاردىڭ (مۇمىندەردىڭ) ىستەرى كەڭەسپەن بىتەدى..»[37].

اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «..(ۋا، مۇحاممەد) ءىس تۋرالى ولارمەن (مۇمىندەرمەن) كەڭەس..»[38].

قازاق ماقالدارى: «كەڭەسىپ تىككەن تون كەلتە بولماس»; «كەڭ كيىم توزبايدى، كەڭەستى ەل ازبايدى»; «ءبىر كىسىنىكى ماقۇل، ەكى كىسىنىكى اقىل».

قۇران كارىمدە: «ۋا، يمان كەلتىرگەندەر! اللاعا بويسۇنىڭدار، ەلشىگە جانە امىرشىلەرىڭە بويسۇنىڭدار!»[39].

قازاق ماقالى: «ءتارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدى».

حاديستە: «راسىندا بايلىق دەگەنىمىز زاتتىڭ كوپتىگى ەمەس، بايلىق دەگەنىمىز جاننىڭ بايلىعى»[40]، – دەگەن.

قازاق ماتەلى: «باستى بايلىق – كوڭىل بايلىعى».

حاديستە: «قاناعات – تاۋسىلمايتىن بايلىق، جويىلمايتىن قازىنا»[41].

قازاق ماقالدارى: «قاناعات – سارقىلماس قازىنا»; «قاناعات قارىن تويعىزار، قاناعاتسىزدىق جالعىز اتىن سويعىزار»; «ازعا قاناعات، كوپكە شۇكىر».

حاديستە: «ۇنەمدەۋ – تىرشىلىكتىڭ جارتىسى»[42].

قازاق ماقالدارى: «ەسەپتەمەگەنگە ءبارى تۇگەل»; «بازارى جاقىن بايىماس»; «شاشۋ وڭاي، جيناۋ قيىن»; «تەڭگە تيىننان قۇرالادى».

حاديستە: «كوپشىلىكپەن بىرگە بولىڭدار! شىنىندا، قاسقىر دا شەتكە شىققان قويدى جەيدى»[43].

قازاق ماقالدارى: «بولىنگەندى ءبورى جەيدى»; «جالعىزدىڭ شاڭى شىقپاس»; «جالعىز اعاش ورمان ەمەس»; «ايىرىلساڭ ازارسىڭ، قوسىلساڭ وزارسىڭ».

حاديستە: «ءبىر نارسەنى قاتتى جاقسى كورۋىڭ (جاماندىعىن) كورسەتپەيدى، ەستىرپەيدى»[44].

قازاق ماقالدارى: «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر، كىرپى بالاسىن جۇمساعىم دەر».

حاديستە: «ءاربىر ىزگىلىك – ساداقا»[45].

قازاق ماقالدارى: «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس».

 

حاديستە: «ءبىر-بىرىڭە سىي بەرىڭدەر، سۇيىسپەنشىلىكتەرىڭ ارتادى» [46]

قازاق ماقالى: «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى».

اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «راسىندا، جەڭىلدىك قيىندىقپەن بىرگە بولادى»[47].

قازاق ماقالدارى: «ەر تارىقپاي، مولىقپايدى»; «تارشىلىق بولماي، كەڭشىلىك بولمايدى».

حاديستە: «اسىلى، سەندەردىڭ ەڭ قايىرلىلارىڭ – مىنەز-قۇلقى ەڭ جاقسىلارىڭ».[48]

قازاق ماقالدارى: «كىشىپەيىلدىلىك – كىسىنىڭ كوركى»; «كىشىپەيىلدىك – كىشىلىك ەمەس، كىسىلىك»; «ادەپتىلىك ار-ۇيات – ادامدىقتىڭ بەلگىسى، تۇرپايى مىنەز، تاعى جات – ناداندىقتىڭ بەلگىسى».

حاديستە: «ءاربىر ءدىننىڭ وزىنە ءتان مىنەزى بار، يسلامنىڭ مىنەزى – ۇياتتىلىق».[49]

حاديستە: «ۇياتتىڭ بارلىعى دا قايىرلى».[50]

قازاق ماقالدارى: «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا»; «ۇيات – يماننان»; «ولىمنەن ۇيات كۇشتى».

حاديستە: «ادامداردىڭ العاشقى پايعامبارلىقتان ۇلگەرگەن ۇلەسى «ەگەر (قۇدايدان) ۇيالماساڭ، بىلگەنىڭدى ىستە» دەگەن (ناقىل ءسوز)»[51].

قازاق ماقالدارى: «ۇيالماساڭ بىلگەنىڭدى ىستە»

حاديستە:  «اللا كەشىرىم ەتكەن پەندەنىڭ مەرەيىن اسىرادى»[52].

قازاق ماقال-ماتەلى: «كەشىرە ءبىلۋ – كۇشتىلىك»; «الدىڭا كەلسە اتاڭنىڭ قۇنىن كەش».

حاديستە:  «ادامداردى جىققان كۇشتى ەمەس، ءوز ءناپسىسىن جەڭگەن كۇشتى»[53].

قازاق ماقال-ماتەلى: «ءوز ءناپسىسىن جەڭگەن – باتىر».

ناقىل ءسوز: «كىم ءوزىن، ءناپسىسىن تانىسا، راببىسىن تانيدى».

قازاق ماقالدارى: «ءوزىن-ءوزى تانىعان قۇدايىن تانيدى».

ناقىل ءسوز: «ءوز شاماسىن بىلگەن ەرگە اللانىڭ راحىمى جاۋسىن». ومار يبن ءابدۋلازيزدىڭ ءسوزى.

قازاق ماقالدارى: «ءوزىن ءوزى بىلگەن ەر باقىتتى، ءوزىن ءوزى بيلەگەن ەل باقىتتى»; «كوتەرە المايتىن قىلىشتى بەلىڭە بايلاما»; «ءالىن بىلمەگەن الەك»; «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل».

حاديستە: «اقيقاتىندا، اللا مەنىڭ ۇمبەتىمنەن قاتەلەسىپ، ۇمىتىپ، نە ماجبۇرلىكپەن جاساعان قاتەلىكتەرىن كەشىرەدى»[54].

قازاق ماقالدارى: «جاڭىلىسقانعا جازا جوق»; «اداسقاننىڭ ايىبى جوق قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ»; «جاڭىلمايتىن جاق جوق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق».

حاديستە: «قاۋىمنىڭ مىرزاسى – قىزمەتشىسى».[55]

قازاق ماقالدارى: «ەر ازامات بەلگىسى: تۇزدە مىرزا، ۇيدە قۇل».

حاديستە: «كىمدە-كىم اللاعا، اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرگەن بولسا، قوناعىن قۇرمەتتەسىن».[56]

قازاق ماقالدارى: «قوناقتىڭ اسىن ءتاڭىرى وتەيدى»; «قوناق كەلسە ەسىككە، جۇگىرىپ شىق كەشىكپە».

حاديستە:  «قوناق ەتۋ ءۇش كۇن، ودان اسقانى ءۇي يەسىنىڭ ساداقاسى»[57].

قازاق ماقال-ماتەلى: «قوناق ءۇش كۇنگە دەيىن قۇت».

حاديستە: «اللا كىمدى تۋرا جولعا سالسا، ونى ەشكىم اداستىرا المايدى، كىمدى اداستىرسا، ونى ەشكىم تۋرا جولعا سالمايدى».[58]

قازاق ماتەلى: «اللا اداستىرعاندى ادام تۋرا جولعا سالا الماس».

حاديستە: «ەگەر اللاعا نىق تاۋەكەل ەتسەڭدەر، وندا ول سەندەرگە تاڭەرتەڭ قارىندارى قابىسىپ شىعىپ، كەشكە قامپايىپ قايتاتىن قۇستاردى ريزىقتاندىرعانىنداي ريزىق بەرەر ەدى».[59]

قازاق ماقالدارى: «تاۋەكەلدى تاۋ جىعار»; «قۇدايعا شىن سەنگەن قۇستاي ۇشار»; «ۋايىم ءتۇبى – تۇڭعيىق، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ، تاۋەكەل ءتۇبى – جەل قايىق، مىنەسىڭ دە وتەسىڭ»; «ەر جولداسى – تاۋەكەل»; «اللا دەگەن ار بولماس، اللا دەگەن پەندەلەر، ەش نارسەگە زار بولماس»; «اللا دەپ بارساڭ، امان كەلەرسىڭ».

حاديستە: «ادامداردى تاماقتاندىرىڭدار، سالەمدى تاراتىڭدار جانە تۇندە جۇرت ۇيىقتاپ جاتقاندا ءتاھاجۇد نامازىن وقىڭدار، سوندا جۇماققا امان-ەسەن كىرەسىڭدەر».[60]

قازاق ماقالى: «اللاعا جاعام دەسەڭ ازاندى بول، ادامعا جاعام دەسەڭ قازاندى بول».

حاديستە: «جانىنداعى كورشىسىنىڭ اش جاتقاندىعىن بىلە تۇرا ءوزى توق بولىپ جاتقان ادام ماعان ناق يمان كەلتىرگەن ەمەس»[61].

قازاق ماقالى: «كورشى اقىسى – ءتاڭىر اقىسى».

حاديستە: «قيامەت كۇنى ەڭ ءبىرىنشى داۋلاساتىندار – كورشىلەر»، − دەگەن[62].

قازاق ماتەلى: «اقىرەتتە الدىمەن كورشىدەن سۇرالاسىڭ».

حاديستە: «ءمۇمىن ادام ءبىر ىننەن ەكى رەت شاقتىرمايدى».[63]

قازاق ماقالدارى: «اقىلدى ءبىر جەردە ەر ەكى رەت سۇرىنبەس»; «اقىلدى ءبىر رەت مۇدىرەدى، اقىلسىز مىڭ رەت سۇرىنەدى».

حاديستە: «شىن مانىندەگى سابىر العاشقى سوققىدا كورىنەدى».[64]

قازاق ماقالى: «ەر ساسقاندا بەلگىلى، ات شاپقاندا بەلگىلى».

حاديستە: «بەرەكە سەندەردىڭ ۇلكەندەرىڭمەن بىرگە»[65].

قازاق ماقالى: «قارياسى بار ءۇيدىڭ قازىناسى بار».

حاديستە: «بەرەرمەن قول الارمان قولدان قايىرلى. ويتكەنى بەرەرمەن قول – ساداقا بەرۋشى، ال الارمان قول – سۇراۋشى».[66]

قازاق ماقالدارى: «قولى اشىقتىڭ جولى اشىق»; «بەرەگەن قول الاعان قولدان قايىرلى».

حاديستە: «بايسالدىلىق – اللادان، اسىعۋ – شايتاننان».[67]

قازاق ماقالدارى: «اسىققان – شايتاننىڭ ءىسى»; «اسىققان قالار ۇياتقا، سارعايعان جەتەر مۇراتقا».

حاديستە: «جەڭىس سابىرمەن كەلەدى».[68]

قازاق ماقالدارى: «سابىر ءتۇبى – سارى التىن»; «بەينەت ءتۇبى – زەينەت».

حاديستە: «سوعىس قۋلىقتان تۇرادى».[69]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ايلالى باتىر الدىرماس»; «ۇرىستا تۇرىس جوق»; «نايزامەن الا الماعاندى ايلامەن ال»; «ايلا مەن اقىل قوسىلسا، الدىرمايتىن ەكەۋ»; «ارىستانداي ايباتىڭ بولسىن، تۇلكىدەي ايلاڭ بولسىن».

حاديستە: «ساپار – ازاپتىڭ ءبىر بولىگى».[70]

قازاق ماقالدارى: «جول ازابى – كور ازابى»; «جولاۋشىنى جول سىنايدى»; «جول اسۋسىز بولمايدى، توي شاشۋسىز بولمايدى».

حاديستە: «ادامداردىڭ كوپشىلىگى ەكى نىعمەتتىڭ: دەنساۋلىق پەن بوس ۋاقىتتىڭ قادىرىن بىلمەيدى».[71]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «دەنساۋلىق – قادىرسىز»; «دەنساۋلىقتىڭ قادىرىن اۋىرعاندا بىلەرسىڭ»; «ۋاقىتتىڭ بوس وتكەنى – ءومىردىڭ بوس كەتكەنى»; «قولدا باردا التىننىڭ دا قادىرى جوق»; «اۋرۋىڭا ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە».

حاديستە: «اللا قانداي دەرت تۇسىرمەسىن، ونىڭ شيپاسى مەن داۋاسىن دا تۇسىرگەن»[72]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ءار دەرتتىڭ داۋاسى بار».

حاديستە: «دۇنيە – قىزىقتاۋ، ونداعى قىزىقتاردىڭ ەڭ قايىرلىسى – ىزگى ايەل».[73]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «جاقسى ايەل – زەينەت، جامان ايەل – بەينەت»; «جاقسى ايەل تەڭى جوق جولداس، ءتۇبى جوق سىرلاس»; «جاقسى ايەل جامان ەركەكتى تۇزەتەدى. جامان ايەل جاقسى ەركەكتى جۇدەتەدى»; «جاقسى بولسا ايەلىڭ – ۇيىڭدەگى ىرىسىڭ».

حاديستە: «قاجەت-ماقساتتارىڭا جاسىرىن قول جەتكىزىڭدەر، ويتكەنى ءاربىر نىعمەت يەسى قىزعانىشقا تاپ بولادى».[74]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «جامان دوسقا سىر اشپا»; «جاقىنعا وتىرىك ايتپا، جاتقا سىر ايتپا»; «بار بولسا كورە الماس، جوق بولسا بەرە الماس».

حاديستە: «قيامەت كۇنى بولعاندا بىرەۋىڭنىڭ قولىڭدا ءبىر بۇتاق بولىپ، ونى وتىرعىزا الاتىنداي مۇرشاسى بولسا، وتىرعىزسىن».[75]

ريۋاياتتا: «دۇنيەڭ ءۇشىن ماڭگى ءومىر سۇرەتىندەي قارەكەت ەت، اقىرەتىڭ ءۇشىن ەرتەڭ ولەتىندەي امال ەت».

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جينا»; «دۇنيە – اقىرەتتىڭ ەگىنى»; «ەرتەڭىن ويلاماعان ەر ەمەس»; «جاعىڭ تالعانشا جاقسىلىق جاسا».

حاديستە: «قانداي دا ءبىر مۇسىلمان كوشەت وتىرعىزىپ، نە ەگىن ەگىپ، ودان قۇس، ادام، جانۋار جەسە، ول ءۇشىن ساداقا بولادى».[76]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ارتىڭدا مال قالعانشا تال قالسىن»; «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك».

حاديستە:  «سەندەردىڭ بىرەۋلەرىڭ جاسىرىن ىزگى امال جاساۋعا شاماسى جەتسە، جاساسىن»[77].

قازاق ماقال-ماتەلى: «جاقسىلىق قىلساڭ جاسىر، جاقسىلىق كورسەڭ اسىر»; «جاقسىلىعىڭدى ساناما، ساۋابى كەتەدى».

حاديستە:  «اقيقاتىندا، اللا بىرەۋلەرىڭ ءبىر ءىس ىستەسە، ونى مۇلتىكسىز جاساعانىن جاقسى كورەدى»[78].

قازاق ماقال-ماتەلى: «قايىر قىلساڭ، ءبۇتىن قىل».

حاديستە:  «ادامداردىڭ ەڭ قايىرلىلارى – ادامدارعا كوبىرەك پايدا اكەلگەندەرى»[79].

قازاق ماقال-ماتەلى: «ەر جىگىتتىڭ بەلگىسى – ەلىنە تيگەن پايداسى»; «بي جىگىتكە جاراسار – حالقىنا تيگەن پايداسى».

حاديستە: «ءتورت نارسە باقتتىلىقتىڭ بەلگىسى: جاقسى ايەل، كەڭ ءۇي، جاقسى كورشى، جايلى كولىك. ءتورت نارسە كەسىرلىكتىڭ بەلگىسى: جامان ايەل، ناشار كورشى، ناشار كولىك، تار باسپانا».80]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «اتىڭ جاقسى بولسا – پىراعىڭ، العانىڭ جاقسى بولسا – شىراعىڭ»; «اتىڭ جامان بولسا، ارمانىڭ كەتەدى، العانىڭ جامان بولسا، مەيمانىڭ كەتەدى»; «جاقسى كورشى جاقىنىڭنان ارتىق»; «ءۇيى جاماننىڭ كۇيى جامان»; «ءۇيى جوقتىڭ كۇيى جوق».

قۇران كارىمدە: «ۋا، يمان كەلتىرگەندەر! اقيقاتىندا، اراق، قۇمار ويىندارى، پۇتتار جانە (بال اشۋعا تىگىلەتىن) جەبەلەر – شايتاننىڭ لاس ءىسى. ودان اۋلاق بولىڭدار، بالكىم، مۇراتقا جەتەرسىڭدەر! شايتان سەندەردىڭ ارالارىڭا اراق پەن قۇمار ويىندارى ارقىلى دۇشپاندىق پەن جەككورۋشىلىك سالۋدى جانە اللانىڭ زىكىرىنەن، نامازدان توقتاتقىسى كەلەدى. ەندى سەندەر دوعاراسىڭدار ما؟ اللاعا بويسۇنىڭدار، ەلشىگە بويسۇنىڭدار ءھام ساق بولىڭدار! ال ەگەر تەرىس بۇرىلساڭدار، وندا ەلشىمىزگە جۇكتەلگەنى انىق جەتكىزۋ عانا ەكەندىگىن بىلىڭدەر»[81].

حاديستە: «اراق ىشپە! اسىلىندا، ول – بارلىق جاماندىقتىڭ كىلتى».[82]

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «اراق – بارلىق بالەنىڭ باسى»; «اراق اتاڭنان قالعان اس ەمەس»; «اراق اقىلدان ايىرادى، ازاپقا ساي قىلادى»; «اپاتتان ولسەڭ امال جوق، اراقتان ولسەڭ وبال جوق»; «اراقتىڭ قۇمىراسى – الباستىنىڭ قۇجىراسى»; «ارلى ادام ادامدىققا قۇمار، ارسىز ادام اراققا قۇمار».

قۇران كارىمدە: «اللا ءبىر ادامنىڭ كەۋدەسىندە ەكى جۇرەك جاراتپادى»[83].

قازاق ماقال-ماتەلدەرى: «ءبىر ادامدا ەكى جۇرەك بولماس، ءبىر كوڭىلگە ەكى تىلەك سىيماس».

قۇران كارىمدە: «ۋا، يمان كەلتىرگەندەر! كەلىسىمدەرىڭدە (ۋاعدالارىڭدا) تۇرىڭدار!»[84].

قازاق ماقال-ماتەلى: «ماقال – ءسوزدىڭ اتاسى، ۋادە – ەردىڭ وپاسى»; «ۋادە – اللانىڭ ءسوزى»; «ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى – ولگەنى»; «امانات، اماناتقا قىلما قيانات».

حاديستە:  «كوپ كۇلمە، كوپ كۇلۋ جۇرەكتى ولتىرەدى»[85].

قازاق ماقال-ماتەلى: «كوپ كۇلگەن ءبىر جىلار»; «ادام كوڭىلدەن ازادى، تىلدەن جازادى».

حاديستە:  «وزدەرىڭنەن تومەنگە قاراڭدار، جوعارىلارعا قاراماڭدار. سولاي ەتكەندەرىڭ وزدەرىڭدەگى اللانىڭ نىعمەتىن كەمسىنۋدەن ساقتايدى»[86].

قازاق ماقال-ماتەلى: «العىعا قاراپ پىكىر ەت، ارتقىعا قاراپ شۇكىر ەت».

ناقىل ءسوز:  «ارەكەتتە بەرەكەت بار». قازاق ماقال-ماتەلى: «ارەكەت ءتۇبى بەرەكەت»; «جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەر»; «كاسىبى باردىڭ ءناسىبى بار»; «قايراتتانساڭ، قايىر بار»; «قولى قيمىلداعاننىڭ اۋزى قيمىلدار».

[1] ءابۋ ءداۋىت، احمەت ءابۋ ھۋرايرادان (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن.

[2] فاتيحا سۇرەسى، 2-ايات.

[3] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[4] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[5] تاكۋير سۇرەسى، 29-ايات.

[6] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[7] انعام سۇرەسى، 59-ايات.

[8] لۇقمان سۇرەسى، 34-ايات.

[9] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[10] ءزۇمار سۇرەسى، 53-ايات.

[11] ءابۋ باكىر ءاش-شافيعي ريۋايات ەتكەن.

[12] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[13] يبن ماجە ريۋايات ەتكەن.

[14] ءناساي، يبن حاببان انە ساحابادان (ر.ا.) جەكىزگەن.

[15] ابباسيدتەر حاليفاسى ابدۋللا يبن ءال-مۋتازز (861-909) ايتقان.

[16] ءالي يمران سۇرەسى، 7-ايات.

[17] ءال-ءھايسامي ريۋايات ەتكەن.

[18] تەرمەزي، يبن ماجە جەتكىزگەن.

[19] بۇحاري ابدۋللا يبن وماردان (ر.ا.) جەتكىزگەن.

[20] ءال-حاتيب، يبن ادي ريۋايات ەتكەن.

[21] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[22] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[23] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[24] حايسامي، ءماجماۋز-ءزاۋايد، 302.

[25] ءابۋ ءداۋىت، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[26] يبن حيببان ريۋايات ەتكەن.

[27] احمەت، تاباراني، حاكيم ريۋايات ەتكەن.

[28] ءابۋ ءداۋىت، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[29] تاباراني، حاتيب، ءال-اسكاري ريۋايات ەتكەن.

[30] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[31] اس-سۋيۋتي ريۋايات ەتكەن.

[32] تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[33] ءابۋ ءداۋىت، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[34] تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[35] ءابۋ ءداۋىت ريۋايات ەتكەن.

[36] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[37] شۋرا سۇرەسى، 38-ايات.

[38] ءالي يمران سۇرەسى، 159-ايات.

[39] نيسا سۇرەسى، 59-ايات.

[40] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[41] بايھاقي، ءال-اسفاھاني ريۋايات ەتكەن.

[42] اس-سۋيۋتي انەس يبن مالىكتەن ريۋايات ەتكەن.

[43] ءناساي نۇعمان يبن باشيردەن ريۋايات ەتكەن.

[44] ءابۋ ءداۋىت ءابۋ داردادان ريۋايات ەتكەن.

[45] بۇحاري، ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[46] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[47] شارح سۇرەسى، 6-ايات.

[48] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[49] يبن ماجە ريۋايات ەتكەن.

[50] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[51] بۇحاري ءابۋ ماسعۇدتان ريۋايات ەتكەن.

[52] ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[53] يبن حيببان ريۋايات ەتكەن.

[54] يبن ءماجا ريۋايات ەتكەن.

[55] ءال-حاتيب، اس-ساحاۋي ريۋايات ەتكەن.

[56] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[57] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[58] احمەت، ءناساي ريۋايات ەتكەن.

[59] يبن ماجە ريۋايات ەتكەن.

[60] يبن ءابۋ دۋنيا ريۋايات ەتكەن.

[61] ءال-باززار ريۋاياتى.

[62] احمەت ريۋايات ەتكەن.

[63] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[64] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[65] بايھاقي ريۋاياتى.

[66] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[67] ءابۋ ياعلا، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[68] احمەت، حاكيم ريۋايات ەتكەن.

[69] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[70] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[71] بۇحاري، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[72] يبن ءابدۋل-بيرر ريۋايات ەتكەن.

[73] ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[74] بايھاقي، تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[75] احمەت ريۋايات ەتكەن.

[76] بۇحاري، ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[77] ءال-حاتيب ريۋايات ەتكەن.

[78] ءابۋ ياعلا، تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[79] بايھاقي، تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[80] يبن حيببان، تاباراني ريۋايات ەتكەن.

[81] ءمايدا سۇرەسى، 90-92-اياتتار.

[82] يبن ماجە ريۋايات ەتكەن.

[83] احزاب سۇرەسى، 4-ايات.

[84] ءمايدا سۇرەسى، 1-ايات.

[85] احمەت، تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[86] احمەت، ءمۇسلىم، تەرمەزي، يبن ماجە ريۋايات ەتكەن.

ءىلياس اقباي

Abai.kz