Kýni keshe Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhan ýkimetten Darvinning evolusiyalyq teoriyasynyng mektepterde oqytyluyna tyiym saludy etti.

Ásire dinshilder men kreasionisterding ghylymgha shabuyly ýdep bara jatqangha úqsaydy. Kýres qarapayym ýy ishindegi әngimeden parlament minberine deyin jetip otyr. Búl óte qauipti tendensiya!

Osyghan oray bizder osydan ýsh jyl búryn Europa Kenesining Parlamenttik Assambleyasy qabyldaghan «Bilim berudegi kreasionizmning qaupi turaly» atty qarardy audaryp bergendi jón sanap otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Europa Kenesining Parlamenttik Assambleyasynyng № 1580/2007 qarary

«Bilim berudegi kreasionizmning qaupi turaly»

1. Búl qarardyng basty maqsaty dinge kýmәn tughyzu nemese oghan qarsy kýres jýrgizu emes, sebebi diny senim bostandyghy búghan jol bermeydi. Onyng maqsaty - ghylym men bilimdi diny senimmen auystyru әreketterinen saqtau. Diny senim men ghylymdy aiyra bilu qajet. Olar bir-birine qayshy kelmeydi jәne bir-birimen beybit ómir sýre alady. Ghylymdy dinge qarsy aidap salugha bolmaydy, alayda, dinning de ghylymdy joqqa shygharuyna jol bermegen jón.

Kýni keshe Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhan ýkimetten Darvinning evolusiyalyq teoriyasynyng mektepterde oqytyluyna tyiym saludy etti.

Ásire dinshilder men kreasionisterding ghylymgha shabuyly ýdep bara jatqangha úqsaydy. Kýres qarapayym ýy ishindegi әngimeden parlament minberine deyin jetip otyr. Búl óte qauipti tendensiya!

Osyghan oray bizder osydan ýsh jyl búryn Europa Kenesining Parlamenttik Assambleyasy qabyldaghan «Bilim berudegi kreasionizmning qaupi turaly» atty qarardy audaryp bergendi jón sanap otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Europa Kenesining Parlamenttik Assambleyasynyng № 1580/2007 qarary

«Bilim berudegi kreasionizmning qaupi turaly»

1. Búl qarardyng basty maqsaty dinge kýmәn tughyzu nemese oghan qarsy kýres jýrgizu emes, sebebi diny senim bostandyghy búghan jol bermeydi. Onyng maqsaty - ghylym men bilimdi diny senimmen auystyru әreketterinen saqtau. Diny senim men ghylymdy aiyra bilu qajet. Olar bir-birine qayshy kelmeydi jәne bir-birimen beybit ómir sýre alady. Ghylymdy dinge qarsy aidap salugha bolmaydy, alayda, dinning de ghylymdy joqqa shygharuyna jol bermegen jón.

2. Keybir adamdar ýshin diny senimning dingegi bolyp tabylatyn Jaratylys ilimi ómirding mәni bolyp tabylady. Degenmen de, Parlamenttik Assambleya kreasionizm iydeyalarynyng bizding bilim beru jýielerining ishine enu mýmkindigi men búnyng bizding demokratiyalyq memleketterding bolashaqtyghy ýshin tiygizer keselderi turasyndaghy alandaushylyghyn bildirgendi jón sanap otyr. Eger bizder qajetti qadamdardy iske asyrmasaq, kreasionizm Europa Kenesi ýshin manyzdy bolyp tabylatyn adam qúqyqtary mәselesine qauip tóndirui yqtimal.

3.  Adamzat evolusiyasynyng tabighy súryptau nәtiyjesinde payda bolghanyn teriske shygharu maqsatynda payda bolghan kreasionizm ilimi úzaq uaqyt boyy tek qana taza amerikandyq fenomen bolghany haq. Býgin kreasionizm iydeyalary Europagha jol salyp, Europa Kenesi mýsheleri bolyp tabylatyn keybir memleketterdi qamtyp otyr.

4. Basym kópshiligi hristian nemese músylman dinin ústanatyn býgingi kreasionisterding basty nysanasy - bilim beru jýiesi. Olar óz iydeyalarynyng mektepting bilim beru baghdarlamasyna engenin qalap, sol ýshin ayanbay enbek etude. Alayda, kreasionizmning ghylymy dissiplina emes ekendigi anyq.

5. Kreasionister belgili bir ghylymy salalarda jinaqtalghan bilim jiyntyqtaryn joqqa shygharyp, evolusiyalyq teoriyany basqalarymen birdey interpretasiyanyng biri dep týsindirgisi keledi. Olar ghalymdargha evolusiyalyq teoriyanyng ghylymilyghyn dәleldeytin nanymdy dәlel keltirmeysinder dep aiyp taghady. Kerisinshe, olardyng ózderi ghylymy dәlel retinde úsynghan tújyrymdarynyng biri de obektivti taldaugha tóze almaydy.

6. Bizder ghasyrlar boyy súryptalyp, tabighat, evolusiya, bizding shyqqan tegimiz ben әlemdegi orynymyz turaly ghylymy dәleldengen payymdarymyzdy joqqa shygharatyn oilau jýiesining keninen tarap jatqanynyng kuәgerimiz.

7. Býgingi kýni senim-nanym, әrtýrli iydealdar jәne ghylym ainalysatyn mәseleler arasyndaghy qayshylyqtar әli qatpaghan mektep oqushylarynyng oilau qabiletine teris әserin tiygizu qaupi bar. «Barlyq zattar ten» degen ústanym tartymdy jәne tolerantty bolyp kóringenimen, shyn mәninde ziyandy bolyp tabylady.

8. Kreasionizmning ishtey qarama-qayshylyghy kóp. Mysaly, kreasionizmning janartylghan týri bolyp tabylatyn «parasatty payym» ("intelligent design") teoriyasy evolusiyany belgili dәrejede moyyndaydy. Dey túrghanmen barynsha ghylymilanghan «parasatty payym» teoriyasy óz ústanymdarymen ghylymy jetistikter men bilimdi auystyrghysy keledi. Onyng qauiptiligi osynda.

9. Assambleya qashanda ghylymnyng airyqsha manyzdylyghyn aityp, dәleldep keledi. Býgingi ghylym adamnyng ómiri men enbegin edәuir jenildetip, ekonomikalyq, tehnologiyalyq jәne әleumettik damuynyng manyzdy faktory bolyp tabylady. Evolusiya teoriyasy ghylymy faktilerge negizdelgen jәne onyng diny ayangha eshqanday qatysy joq.

10. Kreasionizm óz ústanymdarynyng ghylymy dәleldengendigin ýnemi aldygha tartady. Shyndyghynda, kreasionisterding barlyq tәsilderi ýsh týrge bólinedi:

- taza dogmatikalyq dýniyelerdi qaytalau;

- arnayy búrmalanghan ghylymy derekterdi qaytalau men olardy ghajayyp surettermen kómkeru;

- eki-úsh aty shyqqan, alayda osy salanyng mamany emes ghalymdardyng aitqandaryn qaytalau.

Osy tәsilderdi paydalanu arqyly kreasionister kópishilikting nazaryn ózderine audaryp, júrtshylyqtyng basyn ainaldyrudy kózdeydi.

11. Evolusiyalyq teoriya tek qana adamzattyng evolusiyasy mәselelerimen shektelmeydi. Ony joqqa shygharu bizding qoghamdardyng damuyna teris әserin tiygizui mýmkin. Eger evolusiya prinsipterin joqqa shygharatyn bolsaq, onda adamzatqa qauip tóndirip otyrghan qaterli isik, SPID siyaqty infeksiyalyq aurularmen kýresti maqsat etken medisinanyng da jetistikterin joqqa shygharugha tura keledi. Evolusiya mehanizmderin dúrys týsinbesek bioaluandylyqtyng joyyluy men klimattyq ózgerister siyaqty keshendi qauip-qaterlerding aldyn alu, zertteu mәselelerin sheshe almaymyz.

12. Bizding zamanauy әlemning úzaq tarihyndaghy ghylym men tehnologiyanyng damuy erekshe ról atqarady. Dey túrghanmen kóptegen ghylymy mәselelerding ózining ong sheshimin taba almauy, sonyna deyin sheshilmegendigi fundamentalizm men ekstremizmning barlyq týrining keninen tarauyna jol ashyp túr. Ghylymdy ýzildi-kesildi joqqa shygharu - adam jәne azamat qúqyqtaryna kelip túrghan eng zor qauipterding biri ekeni anyq.

13. Evolusiya teoriyasy men onyng jaqtastaryna jariyalanghan soghys kóbinese diny tózimsizdik formasyna enip, negizinen ekstremistik onyshyl radikal toptardyng qolymen jýzege asyrylady. Kreasionistik qozghalystyng býgingi kýni yqpaldy sayasy kýshke ainalghany haq. Kreasionizmdi qorghaushylardyng demokratiyalyq qoghamnyng ornyna teokratiyany ornatugha dayyndyghy osynyng aiqyn dәleli.

14. Býgingi kýni negizgi monoteistik dinderding barlyghy osy mәselede baysaldy ústanymdargha toqtaghan. Mysaly, Papa Benedikt XVI-shy, onyng aldyndaghy Papa Ioann Pavel II-shiler ghylymnyng adamzat evolusiyasyndaghy rólin moyyndap, evolusiya teoriyasynyng «jay ghana boljamnan ýlkendigin» ashyq aityp otyr.

15. Bizding qoghamdar men demokratiyalyq memleketterimizding bolashaghy ýshin evolusionizmning fundamentaldy ghylymy teoriya retinde oqytyluy airyqsha manyzgha ie bolyp otyr. Osyghan baylanysty evolusiyalyq teoriya oqu josparlaryn dayyndau men ghylymy dissiplinalardy oqytuda negizgi mәsele bolyp tabylady. Sebebi basqa da ghylymy teoriyalar siyaqty búl teoriya kez-kelgen ghylymy tekseruden, zertteuden óte alady. Evolusiya ómirding barlyq salasynda oryn alyp otyr. Qarapayym ghana medisina salasyndaghy antibiotikterdi kóptep qoldanugha shydamdylyq tanytyp jatqan bakteriyalar men auyl sharuashylyghyndaghy ziyankesterding pestisidterge eti ýirenuinen bastap barlyghy da evolusiya zandarynyng qauqaryn dәleldep otyr.

16. Europa Kenesi mәdeniyet pen dinning oqytyluyn da manyzdy dep esepteydi. Sóz jәne oy bostandyghyn qamtamasyz etu túrghysynan kreasionizm iydeyalarynyng basqa da teologiyalyq diny payymdarmen qatar mәdeny jәne diny bilim beruding qosymsha baghyty boluyna qaqysy bar. Alayda, búl iydeyalardy qoldaushylar ghylymy bilimning ornyn alu әreketterinen bas tartuy tiyis.

17. Ghylym bizding boyymyzda qatang oilau tәrtibin qalyptastyrady. Ol «zattardyng nege payda boldy» degen súraqtargha jauap bermese de, olardyng qalay payda bolyp, qalay damitynyna naqty jauap beredi.

18. Kreasionizm iydeyalarynyng órbuin zerttey kele bizder kreasionizm men evolusinizmning arasyndaghy qaqtyghystardyng intellektualdyq tartys dengeyinen bayaghyda-aq asyp ketkenin kórip otyrmyz. Eger bizder býgingi kýni naqty is-sharalardy jýzege asyrmasaq, onda europa Kenesi ýshin asa manyzdy bolyp sanalatyn qúndylyqtardy kreasionistik fundamentalister ayaqqa taptauy әbden mýmkin. Sondyqtan Europa Kenesi parlamenti deputattarynyng basty mindeti - mәsele ushyqpay túrghan kezinde kórip, ony sheshuge tyrysu.

19. Parlamenttik Assambleya Europa Kenesine kiretin memleketterdi, әsirese bilim salasynyng basshylaryn tómendegige ýndeydi:

19.1. Ghylymy bilimdi qorghap ony damytu;

19.2. Obektivti ghylymy bilimmen qatar ghylymnyng negizderin, onyng tarihyn, epistemiologiyasyn jәne әdisnamasyn dúrys zertteu jәne oqytu mәselelerine airyqsha kónil bólu.

19.3. Ghylymnyng býgingi әlemning damuymen tikeley baylanysty ekenin kórsetip, onyng keninen nasihattaluyna, oghan degen qyzyghushylyqtyng artuyna nazar audaru.

19.4. Kreasionizmning mektepterde evolusiya teoriyasymen birdey dәrejedegi ghylymy dissiplina retinde oqytylmauyn qamtamasyz etu. Kreasionistik iydeyalar tek qana diny dissiplina retinde oqytyla alatynyn ashyq aitu.

19.5. Evolusionizmdi mekteptik oqu baghdarlamasynyng ayasynda taza, súryptalghan fundamentaldy ghylymy teoriya retinde oqytu.

20. Assambleya Europa Kenesining mýshesi bolyp tabylatyn 27 memlekettik Ghylym akademiyalarynyng 2006 jyly evolusionizmdi oqytu qajettiligi tiraly deklarasiyagha qol qoyghanyn qúptay otyryp, qalghan memleketterding barlyghyn osy deklarasiyany qoldaugha shaqyrady.

2007 jyldyng 4 qazany.

Qarardyng aghylshyn tilindegi týpnúsqasy myna jerde - http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta07/ERES1580.htm