Smaghúldyng sýiegi: aqiqat pen anyz

Sonymen 2010 jyldyng sonynda Smaghúl Saduaqasúlyna qatysty iri memlekettik sharanyng izashar isteri bastaldy. Derekpen aitsaq, dara qayratkerding tughanyna 110 jyl, qaytqanyna 77 jyl toluy shamasynda Qúdaydyng qúdiretimen Mәskeuding «Donskoe kladbiyshesinde» saqtalyp kelgen denesining kýlin, birinshiden - músylman ghúrpymen jerleu, ekinshiden - Otanyna jetkizu mәselesi kóterilip qaldy. Búl qazaq tarihynda búryn-sondy bolmaghan oqigha edi. Yaghny sýiek qayta jerlenui mýmkin, al kremasiyadan (arnayy órtelgennen songhy ýderis) keyingi sýiekting kýlin elge әkelu nemese dәstýrli diny rәsimmen jerleu (qara jerding qoynyna beru) faktisi kezdesken emes.

Sondyqtan da búl - asa jauapty, asa shetin, asa manyzdy oqigha.

Biz osy tústa «Smaghúl sýiegining kýli túrghan jerdi alghash kim tapty?», «Jalpy qayratker ólimine qatysty qayghyly da taghylymdy oqighany halqymyz qalay qabyldap jýr?» degen súraqtargha jauap berudi artyq kóremiz. Sebebi, búl jerde mәselening mәnisi tym terende jatyr.

Smaghúldyng sýiegi: aqiqat pen anyz

Sonymen 2010 jyldyng sonynda Smaghúl Saduaqasúlyna qatysty iri memlekettik sharanyng izashar isteri bastaldy. Derekpen aitsaq, dara qayratkerding tughanyna 110 jyl, qaytqanyna 77 jyl toluy shamasynda Qúdaydyng qúdiretimen Mәskeuding «Donskoe kladbiyshesinde» saqtalyp kelgen denesining kýlin, birinshiden - músylman ghúrpymen jerleu, ekinshiden - Otanyna jetkizu mәselesi kóterilip qaldy. Búl qazaq tarihynda búryn-sondy bolmaghan oqigha edi. Yaghny sýiek qayta jerlenui mýmkin, al kremasiyadan (arnayy órtelgennen songhy ýderis) keyingi sýiekting kýlin elge әkelu nemese dәstýrli diny rәsimmen jerleu (qara jerding qoynyna beru) faktisi kezdesken emes.

Sondyqtan da búl - asa jauapty, asa shetin, asa manyzdy oqigha.

Biz osy tústa «Smaghúl sýiegining kýli túrghan jerdi alghash kim tapty?», «Jalpy qayratker ólimine qatysty qayghyly da taghylymdy oqighany halqymyz qalay qabyldap jýr?» degen súraqtargha jauap berudi artyq kóremiz. Sebebi, búl jerde mәselening mәnisi tym terende jatyr.

Degenmen, aqyry bastaghan song kishkene mәlimet bereyik. Memleket jәne qogham qayratkeri S.Saduaqasúlynyng denesining kýli Don kladbiyshesinde túrghanyn onyng aghayyn-tuystary búrynnan bilgen. Olar Smaghúldyng júbayy - Elizaveta Álihanqyzy Saduaqasovamen (1903-1971) aralasyp túrghan (Medisina salasynan ghalym bolghan Lizagha tuysqandary: «Nege elge qaytpaysyz?» dep súraq qoyghanda, ol: «El jaqsy ghoy, biraq meni barghan kýnning ertesine tútqyndaydy» dep jauap bergen). Al, S.Saduaqasúly ólimine kelsek, aghayyn-tuystary men qayratkerdi zerttegen ghalymdardyng bәri de birauyzdan «NKVD óltirgen» dep esepteydi, bylayghy júrt búl ólimdi 30-jyldardyng zúlmaty ayasynda qaraghanymen, oghan kóp mәn bermeydi.

Óz basymyz S.Saduaqasúly múrasy boyynsha dissertasiya jazardyng aldynda, resmy baspasózdegi eleusizdeu derekting («Eski krematoriyge qoyylghan» degen) jón silteuimen 1991 jyly Mәskeuding Don kladbiyshesine baryp (metromen jýrgende - Tambov ayaldamasy, Serpuhov valy), ziyarat etken edik. Sol joly әigili tónkeris ruhymen Don monastyry negizinde 1927 jyly ashylghan Mәskeu krematoriy kensesindegi sarghayghan tirkeu jurnalynan qayratker denesining kýli «6-kolumbariy,  3-seksiya, 3-qatargha» qoyylghanyn bilip, beti әinekpen bekitilgen sórede túrghan tas tabyt-qobdishany kózimizben kórgen bolatynbyz (Músylmangha tang da jat nәrse: syrttaghy, ishtegi sansyz qabyrghalarda ret-retimen, qatar-qatar marqúmdardyng aty-jóni jazylyp, kýli salynghan san myng osynday qobdisha-qúmyralar tizilip túrdy. Búlardy kez kelgen adam kórip tamashalay alar edi. Biraq kóz janylystyryp, qorqynysh tudyratyn sansyzdyng ishinen ә degende qazaq qayratkerining «tabytyn» tabu onay emes-ti).

Keyin BAQ-tan bilip jattyq: osy hristian ziratyna qúpiya týrde sayasy repressiya qúrbandary 3 mәrte opay-topay jerlenipti (qazir ol «bauyrlastar qorymy» retinde aiqyndalghan).

Jalpy jurnalist qauymy kez kelgen derekti halyqqa dúrys jetkizui kerek. S.Saduaqasúly sýiegi kýlining elge jetkizilu kerektigi mәselesine baylanysty jariyalanyp jatqan maqalalardaghy «mәiitti eshkimge kórsetpey ... órtep jibergen», «jәshikte saqtalghan arysymyzdyng kýli», «Don ziratynyng qoymasynan tabyldy», «janynda jerlengen keybir mәiitter» (qobdishadaghy kýl qalay jerlenedi?) t.b. aqparattar shyndyqqa sәikes kelmeydi.

Shyntuaytynda, S.Saduaqasúlynyng ólimi júmbaq bolghanymen, mәiitining órtelgeni eshqanday da jasyryn qalghan emes. Kremasiya belgilengen rәsimmen atqarylghan. Qayratker 1933 jyly 16 jeltoqsanda Kremli auruhanasynda kóz júmghan (Allanyng jazuymen, arada 58 jyldan keyin dәl sol kýni Qazaq eli tәuelsizdigin jariyalaydy). 18 jeltoqsanda T.Rysqúlov, N.Núrmaqov, Gh.Toghjanov, M.Myrzaghaliyev, V.Shagov, A.Avdeev (6 adam) qol qoyghan múnaqyp (nekrolog) «Izvestiya» gazetinde basylghan. (Múnda Smaghúldyng enbek jolyn tizip ótip, sonynda partiya jolynan adasty degendi de kórsetedi). Onyng mәiitimen qoshtasu 19 jeltoqsanda Mәskeu kólik qúrylysshylary klubynda ótken. Búl sharagha jary Liza, qayyn atasy Álihan Bókeyhan, sayasy qayratkerlerden T.Rysqúlov, N.Núrmaqov t.b. qatysqan. Ókinishke qaray, Qazaqstannyng birde-bir basylymy S.Saduaqasúlyna nekrolog bermegen. Onyng esesine 1933-1934 jyldar toghysynda Ghalym Maldybayúly Smaghúl qazasyna arnap «Sosialdy Qazaqstangha» material joldaghanda, osy basylymnyng redaktory Áytike Musin ony әshkerelep, «Tónkeris dúshpany - últshyldardyng syry jerine jetkizilip ashylsyn» atty maqala jazghan (1934 jyl, 22 aqpan).

Osynda Gh.Maldybayúlynan alynghan mynanday dәieksóz bar:

«Bir joldas: «Ólerinen eki kýn búryn Smaghúlgha barsam, jýdegen eken, haly tómendep, kózi kórmeuge ainalghan eken. Biraq aqyl-esi dúrys eken.

-     Smaghúl, qalaysyn? Tiyshpysyn? - dedim.

-     Tiyshpyn. Ana jyldary úrsyp jýrgende «sen ólsen, myndaghan «pohoron» (ólimdi habarlaghan qaghaz - D. Q.) jasaymyn deushi edin, endi jasa «pohorondy» dedi» dep, ol joldas short kesip, әldeneler oiyna týskendey qabaghyn shyta qaldy...

...Krematoriya basyna jinalghandardyng ishinen bir joldas: «Smaghúl ómirinde satyludy jek kóretin, óz jolynda myqty jigit edi. Oquyn bitire salyp, qazagha úshyraghany asa ayanyshty boldy» dedi...».

Osy shamada Smaghúldyng әkesi Saduaqas balasy auyryp jatqanyn estip, Mәskeuge barghan. Biraq әke-sheshesi, birer aghayyny elden aryp-ashyp jetkende, qayratker o dýniyelik bolyp ketken edi. Biletinder: «Molda Saduaqas hristian kladbiyshesine barghan joq. Mәiiti órtelgenin estigende, marqúmnyng ruhyna baghyshtap Qúran oqydy da, qalghanynyng bәrin Allagha tapsyrdy» desedi.

Qayratkerding maghynaly ghúmyrbayany

S.Saduaqasúlynyng atqarghan qyzmeti men tyndyrghan isi qazaq qayratkerligining etalony ispetti. Ol qazaq jastarynyng túnghysh úiymy "Birlik" (1916-1918) pen onyng baghytyn dәiekti týrde jalghastyrghan "Jas azamatta" (1918-1919), Aqmola oblystyq Alashorda komiytetinde (1917-1920), Sibir tónkeris komiytetinde (1920), Kenestik Kýnshyghys últtary jastarynyng ortalyq burosynda (1920), Qazaq avtonomiyalyq respublikasynyng Jastar odaghynda (1920), Qazaq OAK tóralqasynda (1920-1921), Býkilreseylik OAK-inde (1920-1921), Semey gubernelik tónkeris komiytetinde (1921), Qazaq OAK Týrkistan avtonomiyalyq respublikasy ókildiginde (1921), Qazaq avtonomiyalyq respublikasy Josparlau komissiyasynda (1923-1924), Halyq aghartu komissariatynda (1925-1927), Qazaq pedagogika insitutynda (1927-1928) jauapty hәm jetekshi qyzmet atqardy. Jastay sayasattyng ótinde jýrip, qoy terisin jamylghan otarshyldarmen kýresti. El men jerding tútastyghyn oilap, Aqmola men Semey guberniyalarynyng aumaghyn Qazaqstangha tolyq ótkizu sharasyna qajyr-qayrat júmsady. Ákimshil-әmirshil jýiening últ respublikalaryna qatysty shala, birjaqty, әperbaqan sayasatyn әrqashan bilim-bilikpen batyl әshkerelep otyrdy.

20 jasynda - últ jastarynyng kóshbasshysy, 25 jasynda bilim men mәdeniyetti ýilestirgen Aghartu ministri boldy. Últ teatryn ashu isin Smaghúl ýilestirdi. Sonymen qabat ol qazaqtyng әn-kýiin hattaugha jәrdemdesip, Abaydyn, Súltanmahmúttyng jazghandaryn tirnektep jinaugha mamandardy júmyldyrdy.

Qym-quyt sayasy qyzmette jýrip-aq ol «Jas azamat», «Enbekshil jastar», «Kedey sózi», «Enbek tuy», «Órten» gazetteri men «Balapan», «Trudovaya Sibiri», «Jas qazaq»  jurnaldarynda qosymsha qyzmet atqaryp (keybirin uaqytsha basqaryp), 1924-1925 jyldary «Qyzyl Qazaqstan» (býgingi «Aqiqat») jurnalyna, 1925-1926 jyldary «Enbekshi qazaq» (býgingi «Egemen Qazaqstan») gazetine redaktor boldy. Mine, osy shaqta BAQ-ta Alash oiy layyqty aityldy, baspasóz elshil sipat aldy.

Áriyne, 20-jyldary qazaqta eleuli, bilikti qayratkerler az bolghan joq. Biraq solardan Smaghúl Saduaqasúlynyng aiyrmashylyghy - últ mýddesi men tarihyn tereng saralay alatyndyghy jәne «eski oqyghandardy» (Alash osylay túspaldanyp aitylghan) jana memleket isine ornymen tarta alghandyghy jәne ortalyq (Mәskeu) pen respublika arasyndaghy sayasiy-qoghamdyq, әleumettik-ekonomikalyq qarym-qatynasta prinsipti kózqaras ústaghandyghy edi. Qayratkerding búl ústanymy Qazaqstangha F.Goloshekin basshy bolyp kelgende aiqyn kórinip, sony batyl azamattyng sayasattan kýshpen shettetiluimen ayaqtaldy. 1927 jyly Tashkenttegi «Kazpedvuz»-gha (Qazaq pedagogika insituty) uaqytsha jiberilgen S.Saduaqasúly uaqytty útu ýshin 1928 jyly Mәskeu transport injenerleri institutyna oqugha týsip, ony 1932 jyly bitiredi. Resmy múnaqybynda jazylghanday, ol ghúmyrynyng songhy jyly  Mәskeu-Donbass temir joly qúrylysynda uchastok basshysynyng orynbasary (injener-qúrylysshy) bolyp júmys istegen.

El arasyndaghy «Smaghúl ólimin estigende Maghjannyng aitqany» degen ólende (qayratkerding joldasy Omar Sansyzbayúlynan qaraghandylyq Shalqarbek Kәribaev jazyp alghan) mynanday bir ýzik bar:

Jas Smaghúl ýzdik tughan bala eken,

Baytaq elge asqar tauday pana eken.

Sol baladan, sol panadan aiyrylghan,

Qayran qazaq, orny tolmas jara eken.

Búl - aqylgha syiymdy bagha. Óitkeni, S.Saduaqasúly jasy kishi bolsa da A.Baytúrsynúly, M.Dulatúly t.b. agha tolqynmen birge J.Aymauytúly, B.Mayliyn, M.Áuezov syndy talanttargha ýnemi qarjylay da, moralidyq ta qamqorlyq kórsetip otyrghan.

Últ qalamyna qamqor Smaghúl ózi de jazushylyq pen synshyldyqtan qúralaqan bolmady. Onyng «Salmaqbay, Mahambet» әngimesi, «Kýmis qonyrau» povesi, «Ádebiyet әngimeleri» (maqala) - klassikalyq dýniyeler. Múnyng syrtyndaghy «Sәrsenbek» romany, basqa da povesti, әngime, maqala, zertteuleri zaman kelbetin ainytpay bayyptay aldy. Eki tilde birdey jazatyn S.Saduaqasúly sayasatta da, ruhaniyatta da әrqashan últ isine olja sala bildi.

Smaghúl nege óltirildi?

Qayratker qapyda qaza tapty. Etjaqyn aghayyny marqúm Raqymjan Jusanov pen qayyn júrty jaghynan tuys Syrym Bókeyhanov qayratkerding jary - medik Elizaveta Álihanqyzynyng búl ólimge kýdikpen qaraghanyn jetkizedi.

Marqúmdy aqtyq sapargha shygharyp salu rәsimin óz kózimen kórgender az emes. Solardyng biri - kәdimgi Sәbit Múqanov. Jazushynyng әieli marqúm Mәriyam apay bylay dep eske alypty: «Krematoriy degen - osy» dedi Sәbiyt. Jýregim zyrq ete týsti. "Marqúmdy nege  elge aparmady eken?" degen súraghymdy Sәbit jauapsyz qaldyrdy.  ...Bir kezde anadaydan jaqyndap kele jatqan arba kórindi. Mәiitti sol arbagha salypty. Arystay bolyp súlap jatyr eken. Arba sonynda sybyrlap: "Álihan Bókeyhanov - qayyn atasy, әieli - Liza, anau - balasy" dep týiindirip túr. Sәbit jaqyn baryp amandasyp, kónil aitty. ...Bókeyhanov kelbetti adam eken. ...Keskin - kelbeti patshaday bolyp kórindi maghan: tәkappar, suyq jýzdi. Tabyttyng basynda ýnsiz túryp qoshtasty. ...Ishten shyqqan adamdar tabytty ala jóneldi".

Taghy bir derek (marqúm J.Bektúrov aitqan): qayghy arqalaghan Álihandy krematoriyden T.Rysqúlov pen N.Núrmaqov qoltyqtap alyp qaytqan.

Jogharydaghy Gh.Maldybayúly esteligin oqyghannan keyin mynanday zandy súraq tuady:

1. Smaghúl nege "Endi jasa "pohorondy" deydi?

2. "Smaghúl satyludy jek kóretin" degen sózding astarynda ne bar?

3. S.Saduaqasúlyn kim, ne ýshin óltirdi?

Smaghúl Saduaqasúlynyn  qúr sýlderi qalsa da últtyq iydealdy ózindey qadirlemegen tanysyna  "Endi jasa ""pohorondy" deui - Nauryzbay bahadýrdin:

Dúspangha ketti arymyz,

Onan bizding artyq pa,

Maydangha kirmey janymyz? -

degen sózining janghyryghy ispettes. Ólimnen adam retinde qorqu - barshagha tәn qasiyet. Al, ar ýshin, ant ýshin ólimnen qoryqpau - qasiyetting qasiyeti. Ólim auzyndaghy Smaghúl "tiyshpyn" deydi. Búl - "tәuba", "shýkir" degeni.

Pikirlesterining bәri derlik repressiyalanghanda, S.Saduaqasúly múnar kýnderding bastalghanyn bilgeni anyq. Sonda Smaghúl nege olardyng sapynda joq? Búl súraqtyng jauaby mynau: S.Saduaqasúly 1928 jyldyng basynda jeke-dara qughyngha týsken-di. Sol jyly Mәskeuge baryp oqugha týsui - ony sot túzaghynan biraz merzimge  qútqarady. Al dәl osy kezde elde bolsa Aqandarmen birge kógendeler edi. Alayda búl qúryq 1932 jyly oqu bitirip, Mәskeu-Donbass temirjolyna qyzmetke túrghanda (repressiyalanghan ziyalylar osy jolda júmys istegen), onyng moynyna týsti. Ejov, Shkiryatovtar "bir amalyn jasap", tepse temir ýzetin, ómiri dimkәstigi bilinbegen S.Saduaqasúlyn Kremli auruhanasyna týsirdi.

"Smaghúl satyludy jek kóretin" degen sózding maghynasyn ashardan búryn biz oqyrmangha S.Saduaqasúlynyng últ aldynda atqarghan basty tarihy manyzdy isterin sanamalap ótpekpiz. Olar:

1) azamat retinde ol Alash ziyalylary múrattaryn bolishevizm jaghdayynda damyta aldy;

2) sayasatshy retinde avtonomiyalyq derbestikke ekpin týsirip, Qazaqstannyng shiykizat kózi bolyp qana qalmauyn mәsele etip kóterdi;

3) aghartushy retinde jalpy oqudyn, sonyng ishinde ekonomikalyq oqudyng (kooperasiya, t.b.), pedagogikalyq oqudyn, sayasy oqudyng negizin qalasty;

4) әdebiyetshi, tarihshy retinde jalpyadamzattyq ruhany qúndylyqtar men últtyq iydealdargha taban tireudi qalyptastyryp, damytty;

5) adam retinde jaratqan talant syilaghan túlghalardyng barlyghyna derlik jan-jaqty jәrdemdesti.

Bir sózben aitqanda, Smaghúl - HH ghasyrdyng 20-jyldarynyng әri Kenesarysy, әri Álihan-Ahmeti edi (A.Baytúrsynúly hattarynda "Smaghúl búghan qalay qaraydy  eken?" dep otyrady).

"Smaghúl satyludy jek kóretin"... Búl ne sóz? Shәkәrim qajy lepesin eske týsireyikshi:

Qazaqtyng kózsiz balasyn

Qanghytyp qayda barasyn?

Aryndy satyp aramgha,

Adaldap qalay alasyn?..

...1922 jyly S.Saduaqasúly IY.Stalinning qabyldauyna jazylady. Áne-mine dep kezegi jaqyndaghanda, Stalin kabiynetinen Orynbordyng 2 qyzmetkeri shyghyp kele jatqanyn bayqaydy. Sol-aq eken ol qabyldaugha kiruden bas tartady. Mәskeuden dosyna jazghan hatynda Smaghúl: "Múnda kelip úqqan bir nәrsem: qazaq Mәskeuge kelip, ishki kiykiljing jóninde habar bermeui qajet. Ásirese, birin biri jamandamasyn,  sóz tasymasyn. Eger biylik ýshin ary men janyn satsa, beti aulaq! Biz olardyng izinen de, isinen de bezinemiz", - deydi. IYә, múny aityp otyrghan jigit 22 jasta ghana. Sol jyly jariyalaghan bir maqalasynda Smaghúl býy deydi: "Bizding tughan elimiz basqalarday ónerli, órnekti emes. Tughannan jetim, óskende de bir jetim boldyq. Qabyrghamyz qayysyp, nәzik júmsaq qolmen auyr jýk kóterdik. Qazaq jastary jasymyz jetpey el biyleu júmysyna kiristik. ...Auyr jýkti әlsizdigimizden kótere almay jatsaq, bireuler әdeyi kóterging kelmeydi dep kinәlaydy. Bireuler kómektesuding ornyna ayaqtaryn jolymyzgha kóldeneng saldy. Bireuler kýlisip anadaydan qarap bos túr. Búl "bireulerdin" atyn atauda eshbir qajettilik joq. Júrttyng bәri biledi". Al búdan da erte 20 jasynda jariyalaghan enbeginde: "Bizge tórelik kerek emes. Biz ataq izdegen kisiler emespiz! Bizding niyetimiz avtonomiyashyldyq emes. Biz avtonomiya kerek degende, aitatyn dәlelimiz mynau: әr halyqtyng tili bólek, túrmysy bólek. Jalpy adamshylyq baqytqa jetu ýshin әr halyq óz tilinde mәdeniyetke qoja bolyp, óz sharuasyna qaray túrmysyn ózgertu kerek (sabasyna qaray - pispegi!)", - dep jazady. Oza tughan Smaghúl osy shamadaghy taghy bir bayyptamasynda: "Býkil halyqtyng túrmysyn ózgertu, jana dýnie ornatu jenil júmys emes. Búl sekildi júmys basyn jaryp, kózin shygharghanmen ondalmaydy. Búghan aqyl kerek, bilim kerek, aq jýrek, adal niyet kerek", - deydi. Osy sózder býgingi de qaratyp aitylghanday-au!

Ortalyq funksionerleri birli-jarym qazaqty basshylyqqa tartyp "últtar ten" dep kóz boyaghan sәtte, S.Saduaqasúly: "Qazaqtyng tendigi bes-alty jigitting tóre bolghanymen tabylmaydy, júrttyng tirshiligin kórkeytetin júmystarmen tabylady", - dep kesip aitty. Sol ortalyq tap dep, eskilik dep, el baghdaryn búzghanda, Smaghúl: "Jana pikir dep neni aitamyz? Bireuding oiyna kelgendi aitqandy jana pikir tapty dey alamyz ba? ... Eski degen de bir kezde jana bolghan. ...Qys pen jazdyng arasynda jazghytúrym bar", - degen edi. Mine, osylardyng bәri jiylyp kelip S.Saduaqasúlynyng ardy satpaghandyghyn - eldik mýddeni satpaghandyghyn aighaqtaydy. Al Smaghúl men Goloshekin tartysy ar-namys tartysy retinde bir romangha jýk bolghanday...

Smaghúldy tәtti sózdi - ashy sózge, tendik sózin tәlkek sózge ainaldyrghan sayasy jýie óltirdi. Ne ýshin óltirdi? Han Kenedey namysty, Álihan men Ahmettey elshil hәm ziyaly túlpar-túlghadan týk qalmasyn dep.

S.Saduaqasúly beyiti qayda túruy kerek?..

Atanyz qazaqtyng әrbir eski sózi - esti sóz. «Topyraq búiyru» nemese «búiyrghan topyraghy» dep jatady ýlkender. Naqty myna jaghdayda, ókinishke qaray, Smaghúl Saduaqasúlyna topyraq ta búiyrmaghan. Onyng mәiiti músylmansha jerlenbegen. Denesining kýli - býginde jat dinning qorymynda, qorymda bolghanda bas ghimaratynyng qabyrghasynda arnayy ydysqa salynghan kýiinde túr. Jetpis jeti jyldan beri. Endi ne istemekke kerek?..

Biz diny ghúryptyng mamany emespiz, biraq «osy óreskel jaghdaydy qalayda týzetu qajet» dep tәuelsizdigimizding elen-alanyna-aq baspasózde oy aitqan bolatynbyz. Adam retinde, Smaghúl múrasy men enbegine janashyr ghalym retinde.

Búl oiymyzdy osydan eki jyl búryn QR Preziydenti әkimshiliginde isteytin bilikti memleket qyzmetkeri, qazirgi Jezqazghan әkimi B.Ábdighaliyevke aitqanbyz. Boyynda qany bar Berik myrza «mәiitting kýlin mindetti týrde әkeluimiz kerek» dep janyp ketti. Eldi oilandyratyn búl iske әri qaray qayratker Sabyr Qasymov aralasty. Sәkenning halyqaralyq bedeli mәseleni ong sheshuge yqpal etti.

Jaqynda B.Ábdighaliyev «Abay» saytyna S.Saduaqasúly mәiitining kýli elge әkelinetini turaly aqparat berdi. Saytta әr týrli  pikirler (komment) jariyalandy. Bәlkim, oi-payym aluandyghy kerek te shyghar. Ne nәrseni bolsyn pisirip, aqyldasyp sheshken dúrys qoy. "Qalay túr - solay qala bersin" degender de bar. Biraq olar bir nәrseni eskermegen siyaqty. Biz osy qay dindegi elmiz?.. Endi B.Ábdighaliyev jariyalaghan suretti qarayyq (sayttyng «Top-maqalalar» aidarynda). Birinde - shirkeu, ekinshisinde - Smaghúl denesining kýli túrghan tas ydys. Búryn da, 30-jyldary da, býgin de shirkeu bizge jat edi. Biraq S.Saduaqasúly qaytqan 1933 jyl kóshede ateizm men bolishevizm qúiyny soghyp túrdy ghoy. Qazir kim dinsiz bolghysy keledi? Al, qayratkerimizding kýli sol tóbesinde kiresh túrghan shirkeuding bas ghimaratynyng bir bólmesinde túr (Don monastyry 1992 jyldan beri dәstýrli diny qyzmetin qayta jalghastyrdy). Búl ata dinine qaytyp jatqan tәuelsiz Qazaqstan ýshin úyat emes pe?.. Biz S.Saduaqasúly múrasyn 20 jyldan beri zerttep jýrmiz. 2 tomdyq enbegin shygharyp, 1 monografiya jazdyq. Sondyqtan búl qayratker turaly bir nәrse aitugha moralidyq qúqymyz bar ghoy dep oilaymyz.

Smaghúldyng jayy basqalargha qaraghanda sәl kýrdelirek. Biz mýrdesi turaly aityp túrmyz. Birinshiden, ol jer qoynyna berilmegen. Ekinshi, jat dinning qorymynda túr. Al, Mústafa Shoqaydyng jayy búdan mýlde bólek. Onyng mýrdesi Germaniyadaghy týrik-músylmandarynyng qorymynda túr. Ayyrma osy. Biz kezinde "Mústafa bizge sýiegin emes, enbegi men isin amanattaghan" atty maqala jazghanbyz. Múndaghy oiymyz - M.Shoqaydy sayasy saudagha salyp, elge әkelip jerleymiz degenderge qarsylyq kórsetu edi. Sebebi, ol bәrimizge kóp nәrseni oilantyp, qily taghdyrymen, óz jónimen jatyr. Al, endi Smaghúldyng mýrdesine qatysty kóp oilanuymyz kerek-au. Onyng ýstine S.Qasymov syndy batyl, isker azamattar Mәskeu basshylyghymen kelisip, mәseleni sheshude qazaq abyroyyna olja salyp otyr. Salystyru ýshin aitalyq: ólilerge degen asa túrpayy qatynastyng ýlgisi bolyp sanalatyn fakt әri Reseyde  túrghan orny belgili «Keyki batyrdyng bas sýiegi» elge qashan әkelinip jerlenetinin bir Qúdaydyng ózi biledi...

Áriyne, S.Qasymov ta, B.Ábdighaliyev te, men de búl mәselening óte shetin ekenin bilemiz. Múnda ýsh prinsip basshylyqqa alynuy kerek: elshildik, zayyrlylyq jәne dini. Joghary dәrejeli dindarlarymyz "Ózge dinning qorymynda túrghan mәiitting músylman qorymyna kóshiriluining ózi - ýlken sauap. Dene me, onyng bólshegi me, kýli me - mindetti týrde jer qoynyna berilu kerek" dep otyr. Sonda әligi "basy dauly" kýldi Don kladbiyshesining jerine kómemiz be?.. Sol ziratta  shashylyp qalghan Alash ziyalylarynyng sýiegin tabu, әriyne, mýmkin emes. Al, Smaghúldiki airyqsha oilandyratyn fakt bolyp túr.

Don qorymynan alyp shyghyp, Mәskeuding kez kelgen músylman ziratyna aparyp jerlegennen góri Otanymyzgha, elordamyz - Astanagha alyp kelip qoi elshildikke de, dinimizge de qighash kelmes.

Ziyalylarmen, dindarlarmen aqyldasa kele, memleket jәne qogham qayratkeri Smaghúl Saduaqasúly mәiitining kýlin jerleytin eki orynnyng birin tandaudy layyqty kórip otyrmyz. Onyng biri - Kenesary sarbazdary men 30-jyldardyng ashtyq qúrbandary jerlengen «Jastar» shaghyn audany janyndaghy músylman qorymy. Ekinshisi - biraz júrt «Qabanbay batyr ziraty» dep jýrgen qaladan 20 shaqyrym jerdegi beyit-tóbening manayy.

«Nege?» dersiz. Kóregen demeske әddiniz joq, S.Saduaqasúly 1922 jyldan bastap jazghan «Sәrsenbek» romanynda: «Naghyz qazaq bolu ýshin birtútas jerde birynghay ornalassa, jeke el bolyp qalyptasar edik. Sonda qazaq Japoniya siyaqty elge ainalar edi» dep, bolashaqta memleket ortalyghynyng Aqmola ónirinde ornauyn armandaghan...

Al, qoghamymyzda zirat pen zayyrlylyq ýilesimining әngimesi әli tolyq pise qoymaghan sekildi. Biz últtyq panteon turaly aityp otyrmyz.

Qayratkerdi jerleu rәsimi turaly

Bizdinshe, S.Saduaqasúly mәiitining kýlin músylman ghúrpy boyynsha jerleu shart ekeni jóninde eshqanday talas bolmauy tiyis. Osy tústa oqyrman ýshin bir derekti qosymsha aita ketkimiz keledi. Smaghúldyng әkesi ónirge belgili molda, dindar bolghan. Saduaqas qaziret (1872 jyly tughan) 1937 jyly Smaghúldyng әkesi bolghany ýshin atylghan. Moldanyng balasy jasynda bilimpaz dindar Ábil Quanyshúlynan sabaq alghan. Smaghúl 1921 jyly «Jastargha - jana jol» atty kitabynda «Moldany poppen salystyrugha bolmaydy. Músylman moldasy әri din ýiretedi, әri sabaq beredi. Bylaysha aitqanda - uchiyteli» dep bolishevikter ýshin tosyn oy aitady.

Biz osy manyzdy eldik sharany sóz etpes búryn dindarlarmen aqyldastyq. Olar mynanday kýrdeli jaghdayda mәiitke qalaysha janaza shygharyp, onyng kýlin qaytip jerleuge bolatynyn músylman dýniyesining tәjiriybesine sәikes atqara alatynyn mәlimdep otyr. Bir eskerer jayt, ýlken din ghúlamalary «panteon qajet emes» dep esepteydi. Olardyng pikirinshe, «baqigha attanghan músylmannyng bәri de birdey, olardyng pәniydegi bagha-dәrejesin bir Alla ghana beredi».

Mysaly, tuysqan Týrkiya tәjiriybesine kelsek, olarda panteon joq. Atatýrik dinge bólekshe qaraghan. Onyng sýiegi jatqan qorym da bólekteu. Búrynghy Osman biyleushileri tirisinde ýlken meshit soghyp, qaytqanda «Tiriler Qúran oqyr» dep sýiegin sonyng manyna qondy amanattaydy eken. Týrki júrtynyng ishinde panteondy Ázirbayjannan kórdik. Olarda el ýshin qúrban bolghan sheyitterdi bir bólek, sayasat pen mәdeniyet qayratkerlerin bir bólek qoyypty. Songhysynyng tórine Geydar aqsaqal jerlenipti. Bәri de zayyrly týrde mýlgip túr... Gruziyada mәdeniyetti panteon bar dep estidik.

Qayratkerding sýiegin elge әkelip jerleuding tәjiriybesi óz dindesimizde - Týrkiyada, basqa dinde - mysaly, Japoniyada bar.

Úmytpasaq, 1992 jyly týrikter 20-jyldary sýiegi Orta Aziyada (býgingi Tәjikstan jerinde) qalghan Ánuar pashany eline qayta әkelip jerledi. Búl general týrik-músylmandaryna bolysamyn dep bolishevik pen basmashylar qaqtyghysynda mert bolghan-dy. Sonda olar sýiekti arnayy әskery úshaqpen әketip, Stambúlda arnayy saltanatpen qarsy alghan edi. Sóitip ýstine Týrkiya tuy jabylghan tabytty Stambúl kóshelerimen alyp ótip, belgilengen oryngha islam ghúrpymen qoyghan-dy.

Biz múny jýz payyz qaytalamasaq ta, úqsap baghuymyz kerek. Ghalymdar men qayratkerlerden qúrylghan arnayy delegasiya Mәskeuge baryp S.Saduaqasúly sýiegining kýli salynghan tabytty tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tuyn jauyp әkelgen sәtte ony әuejayda әnúranmen saltanatty rәuishte (ziyalylar qatysatyn miting) kýtip, Astanadaghy Tәuelsizdik danghylymen alyp ótip, diny rәsimnen keyin belgilengen qorymgha qoy qajet.

Al, tarih ýshin Mәskeuding Don qorymyndaghy sórege «Búl jerde 1933-2011 jyldary Qazaqstannyng memleket jәne qogham qayratkeri, sayasy repressiya qúrbany Smaghúl Saduaqasúly (1900-1933) denesining kýli túrdy» degen tas-belgini estelikke qaldyrghan aqylgha syiymdy.

Aytqandayyn, 2011 jyly 14 qantarda L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde «Qayratker Smaghúl Saduaqasúly jәne Qazaqstan otanshyldyghy: eldik múrat pen jauapkershilik» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótedi. Oghan ghalymdar, memleket jәne mәdeniyet qyzmetkerleri, qalamgerler, oqytushylar, jastar qatysady. Atalghan shara Alash túlghasy qúbylysyn janasha bayyptaugha arnalghan.

Búl Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy ayasynda tarihy әdilettilikti qalpyna keltiruding eleuli bir qadamy bolary aqiqat.

Dihan QAMZABEKÚLY,

Professor

«Abay-aqparat»