Tól әdebiyetimizding til mәselesin auyzgha alghanda Ghabit Mýsirepovsiz sóileu mýmkin emes. Kórkemsóz zergeri әdebiyetimizding aqsaqaldyghyn,  әr syn, aqylyn sózimen emes isimen, últyna bergen kól-kósir, bógenayy bólek kórkem shygharmasymen kórsetti. Onyng qalamynan tughan dýniyeler mýlde kem-ketiksiz qalanghan alyp ghimarat siyaqty. Mýbada bir kirpishin - bir sózin qozghar bolsan, qúrylysqa aqau týsedi. Tipti qúlap qaluy da ghajap emes. Sondyqtan da Ghabeng ózine qanday qatang talap qoysa, ózgeden de sony kýtti. Alyp eskertkishting әr tasyn óz qolymen qalap, «Ghabit múnarasyn» túrghyzdy.

Tól әdebiyetimizding til mәselesin auyzgha alghanda Ghabit Mýsirepovsiz sóileu mýmkin emes. Kórkemsóz zergeri әdebiyetimizding aqsaqaldyghyn,  әr syn, aqylyn sózimen emes isimen, últyna bergen kól-kósir, bógenayy bólek kórkem shygharmasymen kórsetti. Onyng qalamynan tughan dýniyeler mýlde kem-ketiksiz qalanghan alyp ghimarat siyaqty. Mýbada bir kirpishin - bir sózin qozghar bolsan, qúrylysqa aqau týsedi. Tipti qúlap qaluy da ghajap emes. Sondyqtan da Ghabeng ózine qanday qatang talap qoysa, ózgeden de sony kýtti. Alyp eskertkishting әr tasyn óz qolymen qalap, «Ghabit múnarasyn» túrghyzdy.

Ádebiyetimizdin, әdeby tilimizding týp-tórkinine kelgende, Ghaben­ning qyran janary tym aryny - baghzy týrki, qypshaq dalasyn sholady. Bay tilimizding qúdiretti bolghanyna senedi jәne sendiredi. Onan keyingi jalghaushylary retinde qazaq jyraularyn tilge tiyek ete kelip, sóz sonyn Abaygha búrady. «Úly aqyn qarapayym sózderding qalay maghynaly bolaryn qalay uytty, qalay ekpindi, qalay jyly, qalay suyq bolar syr-sipatyn ashyp, ana tilimizge jan bitirgen adam... Abay qazaq halqynyng әdeby tili ghana emes, barlyq maghynasynda tilin týzeushi, barlyq maghynada sóz qasiyetin ashushy» deydi. Mine, biz búdan Ghabenning ózin Abay mektebining adal shәkirttigine  teligenin birden bayqaymyz. Búl telu shyn mәninde ózin ónerge, últ әdebiyetining ystyq-suyghyna baylap, ana tilding ashy azabyn tartugha bel bughan qayratkerligi edi. Qúrannyng kýlli músylman halqynyng auzynan týspeuinde, Abaydyng jalpaq alashty sózine jýgindiruinde tilding qanday qýdireti bar? Sóz kiyesine, Abay әlemining túnghiyghyna ýnilgen Mýsirepov ózi de sol tildi toqsan tolghaugha salyp, tobyqtay týiinin izdedi. Tapty da. Biraq aldynda úly ústaz - Abay túr. Abay múhity jatyr. Bizding Ghabittten asyp sóz sóileuge jýreksinip otyr­ghanymyz siyaqty, Ghabitte Abaydan attay almady. Abaysyz sóz sóilegen joq. «Biz Abaydyn: «qayran til, qayran sóz, nadangha qadirsiz!» degen zarly da, zarly qayghysyna tym-aq jaqyndap kelemiz. Ózimizdi on jyl oqytugha shamasy keletin, oqyghan nadandargha aitugha tura keledi. Sondyqtan Abay zarynyng salmaghy bizge on ese auyr týsui kerek. Jazushy tilsiz, synshy qyrsyz derlik kezenge kelippiz» deydi Ghabeng 1984 jyly Qazaqstan jazushylar odaghynda sóilegen sózinde («Qazaq әdebiyeti» gazeti 1984 jyl 21 jeltoqsan). Sodan beri de attay jelip jiyrma alty jyl ótipti. Osy sóz qúlaghymyzgha janghyryqqan sayyn ainalamyzgha jasqana qaraymyz. «Ghabenning ózin on jyl oqytugha shamasy keletin», «oqyghan nadandardyn» qatarynda emespiz be dep shoshimyz. Shoshityn da jónimiz bar. Aldynghy buynyna qaraghanda, songhylary odan ary azghyndap, shójip bara jatqan adam degen aty qymbat bolghanmen, zaty arzan әuletterdenbiz. Etistik pen syn esimdi ghana qolghanat etip, etektey diplom, elge jariya esim alyp jýrgen ghalym, jazghyshtarymyz qanshama. Ádebiyetten aqsaqal, jastardan til taba almay sharshap jýrgenimiz ótirik pe? Endeshe biz qoryqpay kim qorqady?! Qazaq syndy tekti últtyng úlandary bolghanymyzdan, ata-babanyng aq aryn, uyzday taza tilin búlghaudan qoryqqanymyz, әriyne, últtyng bolashaghynan qorquymyz emes pe!

Ghabenning sózin odan ary terendey týssek, әlgi qorqynyshymyz seyilgeni bylay túrsyn, tipti de ýdey týsedi. Shyndyqqa bas iymeske amalymyz joq. Taghy da kemengerding sózine kezek bereyik: «Kórkem әdebiyet eng aldymen qay tilde jazsan, sol tildi jaqsy biludi talap etedi. Songhy jiyrma jyldyng ishinde bizde ana tilimizdi jaqsy biluden kóri «bilemin» deushiler kóbeyip barady. Sóite túra ana tilin mensinbeytin qalay bolsa, solay búrmalay beretin jauapsyzdyqtaryn jasyra almaydy. Jauapsyzdyqtyng ekinshi aty talantsyzdyq. Talant pen jauapsyzdyq - ótirik pen shyndyq, kólgirsu men janashyrlyq siyaqty - bir jýrekke siysa almauy kerek. Jýrek  - tazalyq mekeni, súlulyq mekeni, erlik mekeni, әdilet mekeni». Osylardy aitqan Ghabeng «ana tilin mensinbeytin, qalay bolsa solay búrmalay beretin jauap­syzdyqtar» jóninde biraz mysaldy qúlaghynan tizedi. Bekdilda Aldamjarov, Moldahmet Fanazov, Dýkenbay Dosjanov bastaghan qalamgerlerding til qoldanysynan bayqaghan kinarattardy sipay qamshylap, «tanau» sózin kelse-kelmes qoldanghan bir top «jasqa» (qazirgi qarttar) toqtalady. Olardyng ishinde býginderi esimi elge әigili Qalihan Ysqaq, Maghzúm Sýndetov, Smaghúl Elubay, Kәribay Ahmetbekovtar bar. Atalghan buynnyng keyingi shygharmalaryna kóz jibersek, osy «tak-taktan» keyin til qoldanuda barynsha saq bolghany bilinedi. Demek, Ghabenning talmau jerin dәl tauyp, jýieli syn aitqanynda shýbә joq. Múndayda ol bireuding betine qarap mәimenkólegisi kelmeydi. Últtyng bolashaghy - jastarda dep olardy adasudan aulaq bolugha, til tazalyghyna, shynayy enbekke jeteleydi. «Talant pen jauapsyzdyqtyng - ótirik pen shyndyq, kólgirsu men janashyrlyq siyaqty - bir jýrekke siysa almaytyndyghyn» aitady. Shyndyqty shymbayyna batyryp, týzetuine jol núsqaydy: «Bizding jas aqyn-jazushylarymyz әdebiyetke biz jastar taqyryby­men kelemiz dep edi. Asyl tastan, aqyl jastan degen halyq qaghidasy boyynsha ýlkenderimiz ýlken ýmit etkenbiz. Ol ýmit әli aqtalghan joq», - degen alandaushylyghynyng ar jaghynda jastardan kýter ýmiti men tauday talaby qatar jatyr. Mahmút balasy ózi bayqaghan әrtýrli sóz-sóilemning kózge kóriner olpy-solpysyn naqtyly mysaldarmen kórsetip otyrady.

Tipti syn janryna kelgende, kemdikti týzeu, bardy baghalau jayynda da arnayy eskertu jasaydy. Múhametjan Qarataev, Serik Qirabaev, Rahmanqúl Berdibaev bastaghan bir top synshylardyng «Múhtardyng «Abayyn» roman emes» dep shulap jatqanda «ýn­demey» qalghanyn synaydy. Osylaysha onyng әr sózinen әdebiyetke degen shynayy janashyrlyghy, últyna degen móldir mahabbaty, tilge degen sýtten aq, sudan taza perishte kónili birden bayqalady. Ádiletting tuyn kóterip, minimizdi kózge shúqyp aitar sol aqsaqaldyqtyng saghyndyryp jýrgenine de biraz boldy-au.

Jas prozashylardy aqtaryp-tónkergen úly klassik endigi jerde dramaturgiyagha da az ayaldap, onan poeziyagha auysady. Múnda da sózding bismillasy Abay bolady. Jazba poeziyanyng tilining batyrlar jyry men jyraular men aitysker aqyndardan bastalghanyn aita kelip: «Abay tek qana poeziya tilin týzep bergen joq, jalpy tilimizding oramdylyghyn, beyneleu sheberligin, sóilem qúrylysyndaghy әr sózding óz ornyn, sóilemdegi oy salmaghyn qayda, qalay qalauyn da ýiretip ketti. Abay bizge úly mektep!» deydi. Búl sózder jay ghana aitylyp túrghan joq. Onyng ar jaghynda at basynday altyngha bergisiz asyl oilar jatyr. Terenine jete almasaq ta bergi betinen bayqaghanymyzdy aitar bolsaq, biri jazba әdebiyetimizding Abaydan kóp búryn bastalghanyn, ózge emes óz tarihymyzda talay halyqtyq qalamgerlerimizding bolghanyn taghy bir mәrte maqtanyshpen eskertedi. Jәne de bizdi Abay mektebinen til tәlimin ghana emes, sheberlik jetistigi men ar tәlimin qabyldaugha shaqyrady. «Tilimizding oramdylyghyn, beyneleu sheberligin, sóilem qúrylysyndaghy әr sózding óz ornyn, sóilemdegi oy salmaghyn qayda, qalay qalaudy ýirenudi» qúlaghymyzgha qaytalay qúyady. Al býgingi bizder búl sózderdi qay dengeyde týsinip, qalay qabyldaymyz? Oghan jauap beru ýshin Ghabit qana emes talay dananyng taghylymyn aqtaryp, qolda bardy tarazygha tartu kerek bolady. Ondayda Abaydan asyp, Ghabitten asyp sóz tapsaq, onda biz útamyz. Biraq taba da almaymyz, úta da almaymyz.

Sonau 1913 jyldyng ózinde-aq Abaydy «qazaqtyn  Bas aqyny» dep baghalaghan A.Baytúrsynov: «Sóz jazatyn adam әri jazushy, әri synshy bolargha kerek. Sózding shyrayly, ajarly boluyna oidyng sheberligi kerek; únamdy oryndy dәmdi boluyna bilim kerek. Abayda osy ýsheui de bolghan. Búlardyng ýstine Abay kósem, ýlgi shygharyp, ónege jayghysh bolghan. Abayda óleng sózding neshe týrli ýlgisi, órnegi tabylady» dep beker aitpaghan shyghar. «Aqynnyng bәri ghalym emes, ghalymnyng bәri aqyn emes. Abayda osynyng ekeui de bar» degen edi ghoy S.Múqanov. Qazaqtyng qara sózin bir kisidey qasiyettegen kórnekti jazushy M.Maghauinning ózi: «Men ózim Abay jóninde jazugha qorqamyn. Múny búryn aitqanmyn. Ózinning dengeyinning bәri kórinip qalady. Abaydy taldamay-aq, Abaymen salystyrmay-aq, sol óz betinmen jýre­tin bolsan, kishkene abyroylyraq bolasyn. Abaydyng teren­digine biz әli jetkenimiz joq. Men bir jazghanymda ait­qam: «Men Abaydyng tizesine jetken kezde búryn-sondy qazaqta qalam ústaghan júrt­tyng barlyghy mening tobyghymda qalady» dep», - degen joq pa. Janaghy bizding kýpirshilik oiymyzgha beril­genderge búdan ýlken jauap joq. Say-saydan qúiylghan parasat payymy bir arnada tabysyp jalghyz ghana danghyldy boylaydy. Onyng kósh basynda sóz kósemi Abay.

Ghabenning terenderge qalay ýnilgenine qazirshe osy da jeterlik.

Qazaq әdebiyetining barlyq janryn damytuda ayanbay enbek etken akademiyk-klassikterding bәrin de oy kózimen sholyp, aldy-artyn, oi-qyryn tinte baqylap otyrady. Bóten maqsat, byqsyma oi, shiyki bagha, jelbuaz sóz atymen joq. Ne aitsa da kesip-piship, iyin qandyryp, jetkizip aitady. Endigi jerde jastar jyryn paraqtap onyng til qoldanu jaghyndaghy olqylyqtaryn synaydy. Ókim Jaylauov, Maqsút Netaliyev, Shómishbay Sariyev, Ibrahim Isaev, Tilepaldy Jambylov ólenderinen mysal keltiredi.

Tipti poeziyanyng olqylyghy men tilding jútandyghyna kelgende, keshirimge kelmes keyisti beynege enip, kýiinishpen til qatady. «Ana tilin bilmeushiler ózderin bilimsiz dep sanamaydy-au deymin. Sondyqtan ózderin asyrap otyrghan ana tilin qalay bolsa solay qorlay beruge úyalmaydy. Al endi úyaty joq arsyz adamnan aqyndyq kýtuding qajeti joq. Aqyn-jazushy dep atalatyn adamdar «boyy bylghan, sózi jylman» erketaylar emes, halyq aldynda jauapty qalam qayratkerleri... Qoqyr-soqyrdy kórkem әdebiyet sanap, jauapsyzdyqqa mәimenkólep qaraudy qoyayyq!» - dep aqyn-jazushygha qoyylatyn auyr talaptyng tilden bastalatyndyghyn basa aitady. Býgingi «demokratiyanyn» arqasynda balapan basyna, túrymtay túsyna tartqan әdeby qauymgha qayrylyp bir qarasaq Ghabenning asa tayaghy tóbemizge tónip túrghanday ýreyli sezim biyleydi. Sony sezse kerek, «ashuly shal» kózimizge shúqidy: «Qadirli synshylar, zertteushiler, redaktorlar, tútasynan alghanda dýniyejýzilik mәdeniyet-әdebiyet qoryna ýles qosyp otyrghan dәuirimizde óz ýiimizden tabylyp jatqan qoqsyqqa sizder de jauap­tysyzdar!». Búdan ýlken sóz, búdan ýlken eskertudi әli estigemiz joq. Estirtetin, batyldyqpen aitatyn ary taza saqaldyny tappay jýrmiz. Kópke jal-jaya, qazy-qartaly kóje ýlestiru týgili, óz qazanynyng qaspaghynan aspaytyn qara qúrsaq shaldar kóbeydi. Qolda bardy teke qoyyp, solargha bas shúlghyghan kóbimiz «mәimenkómen» kýneltemiz. Úly suretker - әdebiyetimizding shyn janashyry búl sózderin keshegiler ýshin emes - «qoqsyqqa» belshesinen batqan bizder ýshin aityp otyrghan siyaqty. Qalay oilaymyz? - ony jýrek tazalyghyna tapsyrghanymyz jón. Sóz alyby minimizdi ghana qazbaydy. Oljas Sýleymenov, Múhtar Shahanov, Fariza Ongharsynova jyrlarynan ýzindi keltirip, tildik sheberligine sýisinip, ýmitting ýkisin qadaydy. Jastardan ertendi izdeydi.

«Ádebiyet tili bir halyqtyng til baylyghyn  ghana kórsetpeydi. Sonymen birge sol halyqtyng eldik dәrejesin, oi-kemerin, sezinu terendigi men tayazdyghyn da kórsetip túrady. En  auyry - ana tilin bilmegen aqyn-jazushy el-júrtynyng eskili-janaly tirshiligimen ajyrasqanyn kórsetedi», - dep sózin tújyrymdaghan Gh.Mýsirepov oiyn ghana bildirip qalmastan, ósiyetin óz auzymen jetkizip ketipti. Dara talant - әmbebap óner iyesi o dýniyege keterinen bir-aq jyl búryn Odaqtaghy osy bayandamasynda kókirektegi sherin ala ketpeyin degendey, aghynan aqtarylyp, bar men joqty baghamdap, Qazaq әdebiyetining hal-kýiine keninen toqtalghan eken.

Eger Ghabeng osy sózderin dәl qazir aldymyzda sóilep túrghan bolsa, qayter edik. Atalghan jiyrma alty jylda әdebiyetimizding janashyldyq jaghynan, «batysshyldyghymen» joghary kóterilgeni shyn shyghar. Tildik jaghy qalay? Ásirese Gh.Mýsirepovtyng sýiikti prozasynyng múragerleri... Búghan birdene deuge batylymyz jetpeydi. Ádetimizshe jaltaqtaymyz, kýrsinemiz.

«Biz Abaydyn: «qayran til, qayran sóz, nadangha qadirsiz!» degen zarly da, zarly qayghysyna tym-aq jaqyndap kele­miz...Jazushy tilsiz, synshy qyrsyz derlik kezenge kelippiz», - degen Ghabeng sózin qayta auyzgha alsaq, jazushy Abay arqyly ózining aqtyq zarly qayghysyn aqtaryp ketipti. Abaydan beri jalghasqan songhy buyngha alandaushylyq Ghabeng dәuirine kelgende tipti de asqynyp, jazylmas jara, aiyqpas dertke ainalghan týri bar.

Osy sózding aitylghanyna da jiyrma alty jyl boldy. Jana tughan bala jiyrma alty jasqa kelse, jiyrma alty jastaghy jigitter elu ekige kelipti. Az da, kóp te uaqyt emes. Olay bolsa, ghasyrlar ólarasyn bókteringen jiyrma alty jyldy artqa tastap, qanday kezenge kelip otyrmyz? Búl Abay alandaghan «qayran til, qayran sóz, nadangha qadirsiz!» degen kez be, әlde Ghabenning qayghysyn qozdatqan «jazushy tilsiz, synshy qyrsyz derlik kezeng be?». Qalay bolghanda da, qazaqtyng Ghabiytining qabyrghasy tekten tekke qayysqan joq. «Zaman aqyr jastaryna» zarly qayghysyn aityp zar jylap ketti. Ádebiyetten tazalyq, súlulyq, erlik, әdilet izdegen jazushy jýregining júbanyshynan kóri alandaushylyghy basym boldy. «Sózderding qalay uytty, qalay ekpindi, qalay jyly, qalay suyq bolaryn» Abaysha ashqysy kelip «zarly qayghy» degen sóz tirkesin de beker qoldanghan joq. «Abay zarynyng salmaghyn on eseden auyr» sezingen Ghabenning zarly qayghysynyng salmaghyn biz qansha ese auyr sezinemiz?! Arqamyzgha ayazday batatyny da osy.

Kýlli dýniyening kórkemdikke mansúq bolghany siyaqty sózimiz, sóz ónerimiz - әdebiyetimiz ózining kórkemdigimen qúndy. Jaratqan Allah taghala Qúran Kәrimde kórkem sózdi maqtay kele: «Kórkem sóz tamyry (jerde) teren, taldary kókke úlasqan aghash sekildi. Múnday aghash Jaratqannyng rúqsatymen әrdayym mәuesin berip túrady. Allah taghala ghibrat alsyn dep osynday mysaldar arqyly týsindiredi» (Ibrahim sýresi, 24-ayat), - dep búiyrghan eken. Tura osy ayattyng óz dәlelin әdebiyetshi kózimen qaraghanda - әlemdegi eng ýzdik, oqyrmany eng kóp, eshqanday ózgeriske úshyramaghan, adamnyng jan jýregine barynsha jaqyn, dilimiz ben tilimizdi qúdiretine jýgindire alatyn, asa quatty «kórkem shygharma» - Qúran Kәrimnen tabugha bolady. Qazaqtan Abay, orystan A.Pushkiyn, L.Tolstoy, IY.Buniyn, nemisten Gete t.b. sol kórkemdikti erte tanyghan bir tuma talant iyeleri. Al, Ghabitting ghazalyn qozghaghan da osy kiyeli ónerding -  kórkem sózding shamy.

Qúrannyng hikmeti, Abay sózining siqyry, Ghabit zergerligi - ólmes tuyndygha arqau bolatyn jalghyz jeli!

Sóz tirilmey, el tirilmeydi. Til týzelmey, el týzelmeydi. El tirilse, til týzelse, әdebiyetting aspany ashyq, ary taza bolady. Ádebiyetimiz kirsiz, minsiz bolsa, kýlli әlemning jaratushysy Alla­nyng aldynda, әdebiyetimizding atasy - sóz ghúlamasy Abay men Ghabitting aldynda, azghyndaugha beyim elitkish úrpaqtyng aldynda jýregimiz taza, jýzimiz jaryq bolar edi.

Shyn mәninde danalar kókiregin qars aiyryp shyqqan búl kýrsinis Abaydyng da, Ghabitting de qayghysy emes, býkil halyqtyn, últtyng zar-múny. Býgingi qazaq әdebiyetining zarly qayghysy. Al qazaq әdebiyetining qayghysy Abay men Ghabitting ghana qayghysy emes, barshamyzdyng zarly qayghymyz.

«Jas qazaq ýni» gazeti