Qúrylghaly beri basyna qara búlt ýiirilgen Euraziyalyq ekonomikalyq odaq júmysyna býginde kónili tolmaushylar qatary kóp. Mýshe elderding qoghamdyq belsendileri Odaq ayasynda jýzege asyp jatqan jobalar men kelisim-qújattardyng deni Resey mýddesin kózdeytindigine búrynnan narazy. Olar EAEO júmysynyng tiyimsizdigin ýnemi syngha alyp keledi. Teng dәrejeli bolugha tiyisti odaqtastardyng kóshbasshysy sanalatyn Reseyding óz ishinde de EAEO-nyng júmysyna min taghushylar jeterlik. Juyrda Reseyding beldi basylymdarynyng biri Gazeta.ru-da sholushy Rustem Falyahovtyng Euraziyalyq odaqtyng ydyrau aldynda túrghandyghy aitylghan maqala jariyalandy. Onysyna naqty zertteu júmystarynyng qorytyndylaryn, oryn alyp jatqan týrli oqighalar barysyn basty dәiek etip alypty. Odaq qazanynda qatar qaynap jýrgen Qazaqstangha tikeley qatysty bolghandyqtan maqaladaghy negizgi oilardy oqyrmanmen bólisudi jón kórdik.

Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ishki qayshylyqtardyng saldarynan bólshektenude. Reseyding odaqtastar mýddesin eskermeui saldarynan Qazaqstan kirill әrpinen latyn әlipbiyine auysu iydeyasyn qolgha alsa, Belarusi shekarasyn import ýshin aiqara ashyp qoydy, al Armeniya Euroodaqpen seriktestik turaly kelisimge qol qoymaq. Mamandar múnyng bәrin odaq mýshelerin biriktirushi ortaq qúndylyqtyng joqtyghynan dep týsindiredi. Onyng da jany bar.

Jyl ótken sayyn halyqtyng odaqqa degen senimi kemip barady. «Euraziyalyq monitor» integrasiyalyq zertteu ortalyghynyng dereginshe Resey men Armeniya azamattary arasynda odaq tiyimdiligine senushiler kýrt azayghan. Qazaqstan men Belarusi jәne Qyrghyzstanda da odaq bedeli birtindep qúldyrau ýstinde. EAEO-gha mýshelikke ótui yqtimal Tәjikstan men Moldovada da osynday kónil-kýy bayqaluda. Pikirterim barysynda qoghamda odaq júmysyna  nemketti kózqaras artqany bayqalghan. Múndaylardyng ýlesi 15 payyzdan 25 payyzgha deyin ósken. Zertteushiler  pikirinshe, odaq  júmysynyng ózektiligine qoghamdyq kýdik aldaghy uaqytta arta týspese, kemimeydi. Zertteuge EAEO-gha mýshe 5 el men Tәjikstan jәne Moldovadan 8 myng adam qatysqan.

Euraziyalyq ekonomikalyq komissiya bir janjaldy bassa, kelesisin besendetuge ýlgermey jatyr. Aytalyq Belarusiting odaq mýshelerining ortaq kedendik erejelerden kóptegen talaptardy alyp tastauyna kónili tolmaydy. Resmy Minsk odaq qúrylghan 10 jyl ishinde tauar men qyzmet týrlerining ortaq naryghyn qúru mýmkin bolmay qalghanyn  aituda. Olar beytariftik kedergilerding kóptigi odaqtastardy biriktiruding ornyna odaq kenistigin ydyratugha bastaydy degen pikirde.

Belarusi preziydenti Aleksandr Lukashenko osylardy aityp, jii shaghymdanady. Onysy qogham tarapynan qoldau tauyp ta jýr. Tek Kremli men sarapshylar oghan qúlaq asar emes. Strategiyalyq әzirlemeler ortalyghynyng basshysy Aleksey Kudrinning pikirinshe kedergilerdi joyghan jaghdayda EAEO ishindegi sauda birneshe jylda 25 payyzgha sekiris jasar edi. «Odaq júmysyn damytu ýshin osy kedergiler joyylugha tiyis, olay bolmaghan jaghdayda әrkim óz jónimen ketkeni jón», – deydi Kudriyn.

Batystyq sanksiya qyspaghyndaghy Resey odaqtastarymen kenespesten ózine tiyimdi jaghdaylar negizinde antisanksiyalyq sheshimder qabyldady. Kudrin búny últtyq egoizm ýlgisi dep atauda.

Qazaqstan biyligi esh janjalsyz, asyqpay, biraq odaqtan bólinuge anyq dayyndaluda. Preziydent Núrsúltan Nazarbaev juyrda «Qazaq tilin kirillisadan latyn grafikasyna kóshiru turaly» jarlyqqa qol qoydy. Ol 2025 jylgha deyin kezen-kezenmen qazaq tilin latyn әlipbiyine kóshirudi qamtamasyz etpek. Osy jarlyq arqyly Nazarbaev óz elin qanday elder arasynda kórgisi keletinin, kimmen sóileskisi keletinin aiqyn bildirdi.

Eng qyzyghy, Euraziyalyq odaq qúru iydeyasy dәl sol Nazarbaevqa tiyesili. Endi onyng óz «balasynan» kónili qalghangha úqsaydy. Qazaqstan endigәri batysta – Euroodaqqa, shyghysta – Qytaygha jii moyyn búratyn boldy. Qytay da oghan jyly shyray tanytyp, Qazaqstandy basyp ótip, ary qaray Europagha shyghatyn jana Jibek jolyn salugha uәde berude.

Songhy oqighalar odaqishilik kelispeushilikter Mәskeuding qatysuynsyz da oryn alyp jatqandyghyn bayqatty. Byltyr Qyrghyzstan Qazaqstandy preziydenttikke óz adamyn qoymaq bolyp, sol arqyly Qyrghyzstandaghy preziydenttik saylaugha aralasty dep aiyptaghan bolatyn. Búghan jauap retinde Qazaqstan óz shekarasy arqyly ótetin qyrghyz tauarlaryna shekteu qoyyp, qyrghyz kәsipkerlerining birynghay ekonomikalyq kenistik – Euraziyalyq odaq aumaghyna kiru jolyn jauyp tastady. Jaghday qyrghyz biyligine Sooronbay Jeenbekov kelgennen song ghana onaldy. Búghan deyin Qyrghyzstannyng ekspreziydenti Atambaev: «biz EAEO-gha tym kóp ýmit arttyq. Ekonomikalyq damuda ózimizdi aldap, odaqqa senip otyrmauymyz kerek», – dep odaqtas seriktesterine qarata mәlimdeme jasaghan bolatyn. Al Mәskeuge Euraziyalyq odaq ishinde shekara da, problema da joqtay kóringen. Shynynda olay bolmay shyqty.

Resey men Armeniya qarym-qatynasy da odaqtaghy týiitkilderding biri. Armeniya preziydenti Serdj Sargsyan Mәskeumen de, Brusselimen de dostasqysy keledi. Býginde Resey men Armeniya arasyndaghy mýddelestik Tauly Qarabah mәselesinde ghana bayqaldy. Mәskeu Armeniya men Ázirbayjan arasynda teketireste Erevannyng qauipsizdigine kepil. Ekeui de Euroodaqqa mýshe bolmaghandyqtan, Armeniya men Ázirbayjan talasyn Euroodaq beybit týrde sheshuge aralasa almaydy. Sondyqtan Resey men Armeniya odaghy ekonomikalyqtan góri әskery sipatqa iye. Euraziyalyq odaq ayasynda kedendik kedergilerding alynyp tastaluy armyan konyagi men ózge de armyan tauarlarynyng arzandauyna yqpal ete almauy sonyng dәlelindey. Armyan konyagi Euraziyalyq odaqqa kirmeytin, esesine Euroodaqpen vizasyz tәrtipke kóshken Gýrjistan konyaginen esh arzan emes.

Sarapshylar kólik-logistikalyq infraqúrylymdy damytu boyynsha ortaq sheshimning bolmauyn, monetarlyq sayasattyng bir izge týspeuin odaqtastardyng jaqyndasa týsu niyetin kesheuildetip túrghan negizgi faktorlardyng birine jatqyzady. Aytalyq, EAEO elderining shekaralyq infraqúrylymdyq jobalarynyng júmysy kóbine bir-birimen ýilespeydi. Al rubli kóbine tek Reseymen ekijaqty esep aiy­rylys­qanda ghana (70 payyz) qoldanylady. Qalghan odaqtas elder dollarmen «sóileskendi» qúp kóredi.

Sayasy tehnologiyalar ortalyghynyng birinshi viyse-preziydenti Aleksey Makarkinning pikirinshe, odaqtaghy negizgi problema – ortaq qúndylyqtyng qalyptaspauynda. EAEO-nyng EO-dan aiyrmashylyghy múndaghylardy liyberaldy qúndy­lyqtar emes, әskery faktor nemese Reseyding ekonomikalyq-әskery әleueti ústap túr. IYdeya әzirge Reseyding aqsha beruge mýmkindigi barynda ghana únamdy.

Djimmy Karterding túsyndaghy AQSh preziydentining últtyq qauipsizdik jónindegi kenesshisi Zbignev Bjezinskiy  «Sayasy arenadaghy býgingi kóshbasshylary biylikten ketken song Euraziyalyq odaq ómir sýre me?» degen saualgha: «Úzaq ómir sýrui mýlde neghaybyl!» dep jauap bergen eken. «Euraziyalyq odaqtyng taghy da 10-20 jyl túraryna kýmәndimin. Ol kezde biylik basyndaghylardyng kózqarasy ózgeredi. Mәskeu Batys Europamen qarym-qatynasyn rettegende әri Resey biyligi elding euraziyalyq el emes, europalyq el ekendigin moyyndaghanda EAEO-nyng qajeti de bolmaydy» – deydi Bjezinskiy.

Audarghan

Melis Seydahmetov

Abai.kz