قۇرىلعالى بەرى باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جۇمىسىنا بۇگىندە كوڭىلى تولماۋشىلار قاتارى كوپ. مۇشە ەلدەردىڭ قوعامدىق بەلسەندىلەرى وداق اياسىندا جۇزەگە اسىپ جاتقان جوبالار مەن كەلىسىم-قۇجاتتاردىڭ دەنى رەسەي مۇددەسىن كوزدەيتىندىگىنە بۇرىننان نارازى. ولار ەاەو جۇمىسىنىڭ تيىمسىزدىگىن ۇنەمى سىنعا الىپ كەلەدى. تەڭ دارەجەلى بولۋعا ءتيىستى وداقتاستاردىڭ كوشباسشىسى سانالاتىن رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە دە ەاەو-نىڭ جۇمىسىنا ءمىن تاعۋشىلار جەتەرلىك. جۋىردا رەسەيدىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ ءبىرى Gazeta.ru-دا شولۋشى رۋستەم فالياحوۆتىڭ ەۋرازيالىق وداقتىڭ ىدىراۋ الدىندا تۇرعاندىعى ايتىلعان ماقالا جاريالاندى. ونىسىنا ناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىلارىن، ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالار بارىسىن باستى دايەك ەتىپ الىپتى. وداق قازانىندا قاتار قايناپ جۇرگەن قازاقستانعا تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان ماقالاداعى نەگىزگى ويلاردى وقىرمانمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ىشكى قايشىلىقتاردىڭ سالدارىنان بولشەكتەنۋدە. رەسەيدىڭ وداقتاستار مۇددەسىن ەسكەرمەۋى سالدارىنان قازاقستان كيريلل ارپىنەن لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ يدەياسىن قولعا السا، بەلارۋس شەكاراسىن يمپورت ءۇشىن ايقارا اشىپ قويدى، ال ارمەنيا ەۋرووداقپەن سەرىكتەستىك تۋرالى كەلىسىمگە قول قويماق. ماماندار مۇنىڭ ءبارىن وداق مۇشەلەرىن بىرىكتىرۋشى ورتاق قۇندىلىقتىڭ جوقتىعىنان دەپ تۇسىندىرەدى. ونىڭ دا جانى بار.

جىل وتكەن سايىن حالىقتىڭ وداققا دەگەن سەنىمى كەمىپ بارادى. «ەۋرازيالىق مونيتور» ينتەگراتسيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ دەرەگىنشە رەسەي مەن ارمەنيا ازاماتتارى اراسىندا وداق تيىمدىلىگىنە سەنۋشىلەر كۇرت ازايعان. قازاقستان مەن بەلارۋس جانە قىرعىزستاندا دا وداق بەدەلى بىرتىندەپ قۇلدىراۋ ۇستىندە. ەاەو-عا مۇشەلىككە ءوتۋى ىقتيمال تاجىكستان مەن مولدوۆادا دا وسىنداي كوڭىل-كۇي بايقالۋدا. پىكىرتەرىم بارىسىندا قوعامدا وداق جۇمىسىنا  نەمكەتتى كوزقاراس ارتقانى بايقالعان. مۇندايلاردىڭ ۇلەسى 15 پايىزدان 25 پايىزعا دەيىن وسكەن. زەرتتەۋشىلەر  پىكىرىنشە، وداق  جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگىنە قوعامدىق كۇدىك الداعى ۋاقىتتا ارتا تۇسپەسە، كەمىمەيدى. زەرتتەۋگە ەاەو-عا مۇشە 5 ەل مەن تاجىكستان جانە مولدوۆادان 8 مىڭ ادام قاتىسقان.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا ءبىر جانجالدى باسسا، كەلەسىسىن بەسەڭدەتۋگە ۇلگەرمەي جاتىر. ايتالىق بەلارۋستىڭ وداق مۇشەلەرىنىڭ ورتاق كەدەندىك ەرەجەلەردەن كوپتەگەن تالاپتاردى الىپ تاستاۋىنا كوڭىلى تولمايدى. رەسمي مينسك وداق قۇرىلعان 10 جىل ىشىندە تاۋار مەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ورتاق نارىعىن قۇرۋ مۇمكىن بولماي قالعانىن  ايتۋدا. ولار بەيتاريفتىك كەدەرگىلەردىڭ كوپتىگى وداقتاستاردى بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا وداق كەڭىستىگىن ىدىراتۋعا باستايدى دەگەن پىكىردە.

بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو وسىلاردى ايتىپ، ءجيى شاعىمدانادى. ونىسى قوعام تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ تا ءجۇر. تەك كرەمل مەن ساراپشىلار وعان قۇلاق اسار ەمەس. ستراتەگيالىق ازىرلەمەلەر ورتالىعىنىڭ باسشىسى الەكسەي كۋدريننىڭ پىكىرىنشە كەدەرگىلەردى جويعان جاعدايدا ەاەو ىشىندەگى ساۋدا بىرنەشە جىلدا 25 پايىزعا سەكىرىس جاسار ەدى. «وداق جۇمىسىن دامىتۋ ءۇشىن وسى كەدەرگىلەر جويىلۋعا ءتيىس، ولاي بولماعان جاعدايدا اركىم ءوز جونىمەن كەتكەنى ءجون»، – دەيدى كۋدرين.

باتىستىق سانكتسيا قىسپاعىنداعى رەسەي وداقتاستارىمەن كەڭەسپەستەن وزىنە ءتيىمدى جاعدايلار نەگىزىندە انتيسانكتسيالىق شەشىمدەر قابىلدادى. كۋدرين بۇنى ۇلتتىق ەگويزم ۇلگىسى دەپ اتاۋدا.

قازاقستان بيلىگى ەش جانجالسىز، اسىقپاي، بىراق وداقتان بولىنۋگە انىق دايىندالۋدا. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۋىردا «قازاق ءتىلىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ول 2025 جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭمەن قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋدى قامتاماسىز ەتپەك. وسى جارلىق ارقىلى نازارباەۆ ءوز ەلىن قانداي ەلدەر اراسىندا كورگىسى كەلەتىنىن، كىممەن سويلەسكىسى كەلەتىنىن ايقىن ءبىلدىردى.

ەڭ قىزىعى، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسى ءدال سول نازارباەۆقا تيەسىلى. ەندى ونىڭ ءوز «بالاسىنان» كوڭىلى قالعانعا ۇقسايدى. قازاقستان ەندىگارى باتىستا – ەۋرووداققا، شىعىستا – قىتايعا ءجيى مويىن بۇراتىن بولدى. قىتاي دا وعان جىلى شىراي تانىتىپ، قازاقستاندى باسىپ ءوتىپ، ارى قاراي ەۋروپاعا شىعاتىن جاڭا جىبەك جولىن سالۋعا ۋادە بەرۋدە.

سوڭعى وقيعالار وداقىشىلىك كەلىسپەۋشىلىكتەر ماسكەۋدىڭ قاتىسۋىنسىز دا ورىن الىپ جاتقاندىعىن بايقاتتى. بىلتىر قىرعىزستان قازاقستاندى پرەزيدەنتتىككە ءوز ادامىن قويماق بولىپ، سول ارقىلى قىرعىزستانداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ارالاستى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. بۇعان جاۋاپ رەتىندە قازاقستان ءوز شەكاراسى ارقىلى وتەتىن قىرعىز تاۋارلارىنا شەكتەۋ قويىپ، قىرعىز كاسىپكەرلەرىنىڭ بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك – ەۋرازيالىق وداق اۋماعىنا كىرۋ جولىن جاۋىپ تاستادى. جاعداي قىرعىز بيلىگىنە سوورونباي جەەنبەكوۆ كەلگەننەن سوڭ عانا وڭالدى. بۇعان دەيىن قىرعىزستاننىڭ ەكسپرەزيدەنتى اتامباەۆ: «ءبىز ەاەو-عا تىم كوپ ءۇمىت ارتتىق. ەكونوميكالىق دامۋدا ءوزىمىزدى الداپ، وداققا سەنىپ وتىرماۋىمىز كەرەك»، – دەپ وداقتاس سەرىكتەستەرىنە قاراتا مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. ال ماسكەۋگە ەۋرازيالىق وداق ىشىندە شەكارا دا، پروبلەما دا جوقتاي كورىنگەن. شىنىندا ولاي بولماي شىقتى.

رەسەي مەن ارمەنيا قارىم-قاتىناسى دا وداقتاعى تۇيىتكىلدەردىڭ ءبىرى. ارمەنيا پرەزيدەنتى سەردج سارگسيان ماسكەۋمەن دە، بريۋسسەلمەن دە دوستاسقىسى كەلەدى. بۇگىندە رەسەي مەن ارمەنيا اراسىنداعى مۇددەلەستىك تاۋلى قاراباح ماسەلەسىندە عانا بايقالدى. ماسكەۋ ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىندا تەكەتىرەستە ەرەۆاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل. ەكەۋى دە ەۋرووداققا مۇشە بولماعاندىقتان، ارمەنيا مەن ءازىربايجان تالاسىن ەۋرووداق بەيبىت تۇردە شەشۋگە ارالاسا المايدى. سوندىقتان رەسەي مەن ارمەنيا وداعى ەكونوميكالىقتان گورى اسكەري سيپاتقا يە. ەۋرازيالىق وداق اياسىندا كەدەندىك كەدەرگىلەردىڭ الىنىپ تاستالۋى ارميان كونياگى مەن وزگە دە ارميان تاۋارلارىنىڭ ارزانداۋىنا ىقپال ەتە الماۋى سونىڭ دالەلىندەي. ارميان كونياگى ەۋرازيالىق وداققا كىرمەيتىن، ەسەسىنە ەۋرووداقپەن ۆيزاسىز تارتىپكە كوشكەن گۇرجىستان كونياگىنەن ەش ارزان ەمەس.

ساراپشىلار كولىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بويىنشا ورتاق شەشىمنىڭ بولماۋىن، مونەتارلىق ساياساتتىڭ ءبىر ىزگە تۇسپەۋىن وداقتاستاردىڭ جاقىنداسا ءتۇسۋ نيەتىن كەشەۋىلدەتىپ تۇرعان نەگىزگى فاكتورلاردىڭ بىرىنە جاتقىزادى. ايتالىق، ەاەو ەلدەرىنىڭ شەكارالىق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارىنىڭ جۇمىسى كوبىنە ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسپەيدى. ال رۋبل كوبىنە تەك رەسەيمەن ەكىجاقتى ەسەپ ايى­رىلىس­قاندا عانا (70 پايىز) قولدانىلادى. قالعان وداقتاس ەلدەر دوللارمەن «سويلەسكەندى» قۇپ كورەدى.

ساياسي تەحنولوگيالار ورتالىعىنىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى الەكسەي ماكاركيننىڭ پىكىرىنشە، وداقتاعى نەگىزگى پروبلەما – ورتاق قۇندىلىقتىڭ قالىپتاسپاۋىندا. ەاەو-نىڭ ەو-دان ايىرماشىلىعى مۇنداعىلاردى ليبەرالدى قۇندى­لىقتار ەمەس، اسكەري فاكتور نەمەسە رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق-اسكەري الەۋەتى ۇستاپ تۇر. يدەيا ازىرگە رەسەيدىڭ اقشا بەرۋگە مۇمكىندىگى بارىندا عانا ۇنامدى.

دجيممي كارتەردىڭ تۇسىنداعى اقش پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى زبيگنەۆ بجەزينسكي  «ساياسي ارەناداعى بۇگىنگى كوشباسشىلارى بيلىكتەن كەتكەن سوڭ ەۋرازيالىق وداق ءومىر سۇرە مە؟» دەگەن ساۋالعا: «ۇزاق ءومىر ءسۇرۋى مۇلدە نەعايبىل!» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. «ەۋرازيالىق وداقتىڭ تاعى دا 10-20 جىل تۇرارىنا كۇماندىمىن. ول كەزدە بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كوزقاراسى وزگەرەدى. ماسكەۋ باتىس ەۋروپامەن قارىم-قاتىناسىن رەتتەگەندە ءارى رەسەي بيلىگى ەلدىڭ ەۋرازيالىق ەل ەمەس، ەۋروپالىق ەل ەكەندىگىن مويىنداعاندا ەاەو-نىڭ قاجەتى دە بولمايدى» – دەيدى بجەزينسكي.

اۋدارعان

مەلىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz