Ótken aptanyng basty janalyghy – jogharghy sot pen bas prokuraturanyng alqaly jiyndary ótip, olardyng janadan taghayyndalghan basshylary Jaqyp Asanov pen Qayrat Qojamjarov óz vedomstvolaryna qatysty oilaryn, jalpy, eldegi qúqyqtyq reforma túrghysyndaghy kózqarastaryn qoghamgha jetkizip, ortagha saldy. Biraz shynayy aqparat, әdiletti syn aityldy, jaqsy, qajetti úsynystar jasaldy, tapsyrmalar berildi. Alayda sot pen qúqyq salasyna qatysty qogham ishindegi senimsizdik pen kýdik seyiler emes. Nege?

Eger Qazaqstan býgingi tyghyryqtan shyqsyn deytin bolsaq, kezek kýttirmeytin reformalardyng bastysy – qúqyqtyq reforma ekeni haq. Búl turaly bas sudiyamyz da, bas prokurorymyz da ashyq mәlimdep jatyr. Kelispeske sharamyz joq. Alayda qaghaz ben sózding shyndyghymen qatar, ómirding shyndyghy bar ekenin jaqsy bilemiz. Osy ómirding shyndyghy, basymyzdan ótkergen azdy-kópti tәjiriybemiz elimizde qordalanghan kóptegen mәselening qarapayym ghana «әdilettilik» degen sózge baryp tireletinin aiqaylap aityp otyr. Aldaghy onjyldyqta dýiim qazaqqa qanday ortaq úran bar, júrtty alandatatyn qanday taqyryp bar dep súrasanyz, taghy da osy «әdilettilikti» aitar edim. Barsha sayasy ýderister, barsha әdeby ne mәdeny prosester, qoghamdyq talqylar osy bir sózdin, úghymnyng ainalasynda jýretin bolady.

Sharasy, amaly tausylghan qarapayym adamdar, azamattar «әdilettilikti» qaydan izdeydi? Áriyne, sottan, prokuraturadan izdeydi. Búghan dәleldi Jaqyp Asanov myrzanyng ózi aityp otyr. Songhy bes jylda elimizdegi sotqa jetetin azamattyq isterding sany 200 mynnan shamamen 1 milliongha deyin jetken eken. Oilap qaranyzdarshy: bes ese artqan. Búl neni kórsetedi? Azamattardyng zangha baghynyp, qúqyqtyq sanasynyng artqany ghana emes, búl – elimizdegi kóptegen mәselening adami, azamattyq, qazaqtyq túrghyda sheshile almaghanynyng belgisi. Eldegi әrbir azamattyng basyndaghy mәselelerding qordalanyp, kýrdelenip, asqynyp, sharyqtau shegi – sotqa jýginip, betbaq bolugha dayyndyghynyng aiqyn belgisi, nyshany. Eng qiyny, eng súmdyghy – biz tek sotqa, zangha ghana senuden qalghan joqpyz, óz-ózimizge, óz dәstýrimizge, mәdeniyetimizge, aqylymyzgha senuden qalyp jatqan últpyz. Songhy jyldary osynyng aldyn alatyn instituttar, kәsipter, mamandar dayyndalyp, engizilip te jatyr. Al olargha jýginetinder sany neken-sayaq.

Al sottarymyz ben prokuraturamyzdyng jaghdayy qalay? Ol da belgili. Bizding sottar men prokuratura tәuelsiz qúrylymdar emes. Olardyng atqarushy biylikke tәueldi ekenin besiktegi bala da biledi. Eger sen biylikpen sottassan, biylikke shaghymdansang – útylasyn. Bar mәseleni Konstitusiya men zang emes, «telefon qúqyghy» sheshedi. Eger biylikke qarsy kelsen, útylyp qana qoymaysyn, ózing tútylasyn, ózing qudalaugha týsesin. Eger bay men kedey sotta keziger bolsa, kedeyding útylatyny belgili. Sonda «әdilettilikti» qaydan izdep tabugha bolady? Izdegenin taba almaghandar, osynday shyrqyrap túrghan әdiletsizdikti kórgender ne istemek? Onyng da joldaryn kórip otyrmyz: biri – ózin-ózi órtep jatyr, biri – elden shetelge bezip jatyr, biri – jemqorlyqqa salynyp, para berip, tamyr-tanys izdep, ózi sol jemqor jýiening qúramdas bóligine ainalady, endi biri – әdiletti jogharghy sottan emes, mýldem jogharydan izdep, Qúdaydyng atyn aityp, ózin de, ózgeni de jarugha dayyn jaghdaygha jetip qaldy. Osynday kýimen alysqa bara alamyz ba? Álemdegi ýzdik 30 elding qúramyna kiremiz dep ýmittengen «mәngilik» memleketimiz 30 jyl emes, 30 aigha shyday ma eken?

Jaqsylyqty bәrimiz de qalaymyz, jaqsylyqqa sengimiz de keledi. Sebebi ýnemi tek jamandyqty kóru, kóregen atanu, әulie bolu adamgha auyr jýk. Jaqyp Asanovtyng alqaly jiynda sóilegen sózine, aitqan úsynystaryna sengin-aq keledi. Biraq osy sózder osyghan deyin mýldem aitylmay qalghan joq, aityldy. Talay-talay sot isin, prokuratura baqylauyn jaqsartatyn myqty úsynystar jasaldy. Nәtiyje qayda? Naqty is qayda? Árbir sóz naqty dәlel men naqty ispen dәleldenedi emes pe? Aynalyp kelgende, sottyng týzelui, reformalanuy tek Jaqyp Asanovtyng shekpenining ghana mәselesi emes. Barsha el men qogham bolashaghynyng mәselesi. Býgingi preziydent N.Nazarbaev qúrghan sayasy jýie men rejimning qalu-qalmauynyng da mәselesi. Osy jýiening qayshylyqtary men qany-janyna singen qiytúrqylary sot pen prokuraturany reformalaugha mýmkindik bere me eken? Kenirek aitatyn bolsaq, «Búl jýie óz-ózin reformalay ala ma, әlde ony ózgertu ýshin jýieni týbegeyli qúrtyp, janadan salu kerek pe? Janadan qúratyn bolsaq, eski jýiening qirauy memleketting kýireuine alyp kelmey me?» degen ýlken, asa kýrdeli sayasiy-filosofiyalyq súraqtar da tuyndaydy. Jaqyp Asanov pen Qayrat Qojamjarov bastaghan reformalar men ózgerister, olardyng iske asu-aspauy osy súraqtargha naqty jauap berui tiyis siyaqty.

Senimsizdik pen kýdik neden, nege tuyndaydy degen súraqtargha mynaday uәjderdi keltiruge bolady.

Birinshiden, sayasy jiger faktory.

Shynayy, shynshyl reforma qatelikterdi aiqyn moyyndaudan bastalady. Býginde sot pen prokuratura jýiesine biraz syn aitylyp ta jatyr. Biraq, shynyn aitu kerek, qos basshy da býgingi jýieni ishinen ózgerte alamyz dep senedi. Jaqyp Asanov óz sózinde «biz reformalar úsynbaymyz, preziydentting aitqanyn jýzege asyramyz» dep qaldy.

Mening oiymsha, shynayy reformalar, shynayy modernizasiya – qashanda ómir men ólim arasyndaghy tandau. Ya bolamyz, ya joyylamyz. Ya ózgeremiz, ya qúrimyz. Ya jasaymyz, ya atylamyz degen tandau. Býgingi sot pen prokuratura jýieleri stalindik-totalitarlyq jýiening izbasary, sonyng mentaliyteti men psihologiyasyn qanyna sinirgen instituttar. Sol mentaliytet pen psihologiyadan arylmay, sony ashyq moyyndamay, olardy ózgertemiz deuding ózi qatelik. Ókinishke qaray, eki basshy da osy turaly mardymdy oy aitpady.

Býgingi sot pen prokuratura jýieleri ózgermese, elimiz damymaydy, kerisinshe, entropiya men irip-shiru jolyna týsip ketedi. Týsip te jatyr. Osyny tereng týsinu-týisinu bayqalmady. Stalindik jýie men mentaliytetti trening arqyly, Stiyven Kovy men Ishak Adiyzestin motivasiyalyq әdisterimen ózgertu mýmkin emes. Qaterli isikti tek deneshynyqtyrumen nemese ýshkirumen qaytaru mýmkin emes. Qajet bolsa kýrdeli ota da, aghzagha auyr tiyetin sәuleli jәne himiyalyq terapiyany da qoldanu mindet.

Ekinshiden, adam faktory.

Bizdegi reformalardyng kóptegen jaghdayda iske aspay qaluy adam faktoryna baryp tireledi. Biz mәseleni sheshu ýshin әdis-tәsil izdemeymiz, adam izdey bastaymyz. Jәne de adam izdeuimizding ózinde kóptegen shiykilikter bar. May-may, kir-kir bolghan kartany ondy-soldy sapyra beremiz, sapyra beremiz. Jaqsy adam kelse az da bolsa is onalghanday bolady, ketse bitti – bәri de toqtap, keri qaytady. Mysaly, bas prokuraturadaghy Jaqyp Asanovtyng kezinde bastalghan ashyqtyq, tehnologiyalyq janalyqtardyng birazy jana basshylyq kelgen boydan ýzildi de qaldy. Sony bastaghan azamattardyng bir toby syrtta qaldy, bir toby Jaqyp Asanovtyng sonynan ilesip ketti. Sonda búnymyz ne reforma? Qanday reforma?

Shynayy reformalar men modernizasiya adam faktorymen sanaspauy kerek siyaqty. Býgingi sot pen prokuratura jýiesi bir mezette jýzdegen, qajet bolsa myndaghan qyzmetkerin júmystan shygharugha әzir me? Mysaly, bir audandyq sotta ne prokuraturada bir qyzmetker qylmyspen, paramen ústalyp jatsa, sol sotta istegen barsha adamdy júmystan shygharugha әzir me? Eger Asanov pen Qojamjarov myrzalar «iyә, dayynbyz» dep qana qoymay, osyny is jýzinde jýzege asyrsa, óz basym osy eki vedomstvoda shynayy bir reformalar bastalyp jatyr degenge sener edim.

Elimizdegi memlekettik qyzmetkerlerding ishindegi eng kishigirim, biraq eng jabyq toptardyng shoghyry – sudiyalar men prokurorlar. Basqa salalarmen salystyrghanda osy eki jýiede isteytinderding sany asa kóp emes, polisiya nemese armiyamen salystyrugha kelmeydi. Eger keshe ózderi aitqan jana prinsipterge say adam izdese, ashyq konkurs izdese, әrbir sudiya men prokurordyng ornyna bir emes, on adam tabylady. Bizding uniyversiytetterimiz jyl sayyn myndaghan zangerdi konveyerlep shygharyp ta jatyr.

Ýshinshiden, ýlgi faktory.

Mәsele – tek sudiyalar men prokurorlardyng ózderi keshegi bolmysy men tirligine jiyirkenip qaray biluinde. Janadan kelgen nemese qatang súryptaudan ótken sudiyalar men prokurorlar «Biz eshqashan da búrynghy әriptesterimizdey bolmaymyz! Biz ýlken eldik missiyany atqaryp jatyrmyz. Bizding paraqor bolugha qaqymyz joq, jemqor bolugha arymyz jibermeydi!» dep úrandap qana emes, sol prinsipterin iske asyra biluinde. Mysaly, ertengi kýni jas sudiya ya prokuror «mening basshym para alady eken, zandy ayaqqa basady eken» dep qoghamgha dәlelin keltirip jar salsa, ya basshylyghyna aryzdansa, onyng kýni ne bolady? Ol «stukach» degen jaman atpen júmystan quyla ma, әlde onyng basshylary tútqyndala ma?

Búryn-sondybolmaghan jana jýieni alystan emes, Astanadan bastaugha bola ma? Astananyng ýsh audany ghana bar, mәselen. Sol ýsh audanda iydealdy, Asanovtyng armanynan tuyndaghan, atyna shang juymaytyn, әdil de, әdiletti de sotty qúrugha bola ma eken? Sol Astanada bylyqqa batqan, sonynda әngime jýrgen, faktisi bar sudiyalar men prokurorlardy top- tobymen júmystan ketirip, qajet bolsa sottap, qúqyq jýiesine eshqashan da jolay almaytynday etu mýmkin be? Eger mýmkin bolsa, oghan kóp uaqyttyng da qajeti joq. Ári ketse eki jylda bir Astanada myqty sot pen prokuratura jýiesin qúrugha tolyq bolady. Iske asqan, oryndalghan modelidi barsha Qazaqstangha taratu, bәlkim, búdan úzaq merzimdi talap etetin dýnie shyghar. Biraq shyndap kirisse el boyynsha barsha reformany bes jylda bitiruge bolady. Bas sudiya men bas prokuror alty jylgha taghayyndalatynyn eskersek, tolyq mýmkindikteri bar.

Týiin

Bayaghyda Gruziyadaghy reformalardy jýzege asyrghan, josparlaghan azamattardyng biri – Kaha Bendukidzemen tanysyp, bir apta boyy aralasugha mýmkindik alghan bolatynmyn. Bir reti kelgende «Gruziyadaghy reformalardy basqa jerde jýzege asyru ýshin ne isteu kerek?» dep súraq qoyghan bolatynmyn. Sonda Bendukidze myrza: «Kez kelgen reformany jýzege asyru ýshin ýsh-aq adam qajet. Bir adam osy reformalardyng tizbegin, konsepsiyasyn jasap, soghan jeke jauapkershilikti óz moynyna aluy kerek. Ekinshi adam osy reformalardy qaytken kýnde de, eshkimmen, eshqanday qiyndyqpen sanaspay iske asyruy tiyis. Ol adamnyng qolyna qajetti biylik, erik-jiger berilui tiyis. Ýshinshi adam kýni-týni otyryp, istelip jatqan júmys turaly halyqqa týsindirme júmysyn jýrgizui kerek. Eger osy ýsh adam tabylsa, olardyng qajetti qúqyqtary men mýmkindikteri bolsa, kez kelgen reformany kez kelgen elde iske asyrugha bolady», – degen edi. Kezinde Sovet Odaghyndaghy eng jemqor, eng paraqor atanghan gruzinder sot reformasyn jasay bildi. Gruzinning qolynan kelgen nәrse qazaqtyng qolynan da keledi. Tek osy «auaday qajetti ýsh adamdy» tabu kerek siyaqty. «Birinshi adamyn» taptyq dep sanayyq. «Ay» deytin Asanov, «qoy» deytin Qojamjarov bar dep ýmitteneyik. Qalghan adamy tabyla ma eken?

Aydos SARYM, sayasattanushy

"Jas Alash" gazeti

Abai.kz