وتكەن اپتانىڭ باستى جاڭالىعى – جوعارعى سوت پەن باس پروكۋراتۋرانىڭ القالى جيىندارى ءوتىپ، ولاردىڭ جاڭادان تاعايىندالعان باسشىلارى جاقىپ اسانوۆ پەن قايرات قوجامجاروۆ ءوز ۆەدومستۆولارىنا قاتىستى ويلارىن، جالپى، ەلدەگى قۇقىقتىق رەفورما تۇرعىسىنداعى كوزقاراستارىن قوعامعا جەتكىزىپ، ورتاعا سالدى. ءبىراز شىنايى اقپارات، ادىلەتتى سىن ايتىلدى، جاقسى، قاجەتتى ۇسىنىستار جاسالدى، تاپسىرمالار بەرىلدى. الايدا سوت پەن قۇقىق سالاسىنا قاتىستى قوعام ىشىندەگى سەنىمسىزدىك پەن كۇدىك سەيىلەر ەمەس. نەگە؟

ەگەر قازاقستان بۇگىنگى تىعىرىقتان شىقسىن دەيتىن بولساق، كەزەك كۇتتىرمەيتىن رەفورمالاردىڭ باستىسى – قۇقىقتىق رەفورما ەكەنى حاق. بۇل تۋرالى باس سۋديامىز دا، باس پروكۋرورىمىز دا اشىق مالىمدەپ جاتىر. كەلىسپەسكە شارامىز جوق. الايدا قاعاز بەن ءسوزدىڭ شىندىعىمەن قاتار، ءومىردىڭ شىندىعى بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. وسى ءومىردىڭ شىندىعى، باسىمىزدان وتكەرگەن ازدى-كوپتى تاجىريبەمىز ەلىمىزدە قوردالانعان كوپتەگەن ماسەلەنىڭ قاراپايىم عانا «ادىلەتتىلىك» دەگەن سوزگە بارىپ تىرەلەتىنىن ايقايلاپ ايتىپ وتىر. الداعى ونجىلدىقتا ءدۇيىم قازاققا قانداي ورتاق ۇران بار، جۇرتتى الاڭداتاتىن قانداي تاقىرىپ بار دەپ سۇراساڭىز، تاعى دا وسى «ادىلەتتىلىكتى» ايتار ەدىم. بارشا ساياسي ۇدەرىستەر، بارشا ادەبي نە مادەني پروتسەستەر، قوعامدىق تالقىلار وسى ءبىر ءسوزدىڭ، ۇعىمنىڭ اينالاسىندا جۇرەتىن بولادى.

شاراسى، امالى تاۋسىلعان قاراپايىم ادامدار، ازاماتتار «ادىلەتتىلىكتى» قايدان ىزدەيدى؟ ارينە، سوتتان، پروكۋراتۋرادان ىزدەيدى. بۇعان دالەلدى جاقىپ اسانوۆ مىرزانىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدەگى سوتقا جەتەتىن ازاماتتىق ىستەردىڭ سانى 200 مىڭنان شامامەن 1 ميلليونعا دەيىن جەتكەن ەكەن. ويلاپ قاراڭىزدارشى: بەس ەسە ارتقان. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ازاماتتاردىڭ زاڭعا باعىنىپ، قۇقىقتىق ساناسىنىڭ ارتقانى عانا ەمەس، بۇل – ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ماسەلەنىڭ ادامي، ازاماتتىق، قازاقتىق تۇرعىدا شەشىلە الماعانىنىڭ بەلگىسى. ەلدەگى ءاربىر ازاماتتىڭ باسىنداعى ماسەلەلەردىڭ قوردالانىپ، كۇردەلەنىپ، اسقىنىپ، شارىقتاۋ شەگى – سوتقا جۇگىنىپ، بەتباق بولۋعا دايىندىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى، نىشانى. ەڭ قيىنى، ەڭ سۇمدىعى – ءبىز تەك سوتقا، زاڭعا عانا سەنۋدەن قالعان جوقپىز، ءوز-وزىمىزگە، ءوز داستۇرىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە، اقىلىمىزعا سەنۋدەن قالىپ جاتقان ۇلتپىز. سوڭعى جىلدارى وسىنىڭ الدىن الاتىن ينستيتۋتتار، كاسىپتەر، ماماندار دايىندالىپ، ەنگىزىلىپ تە جاتىر. ال ولارعا جۇگىنەتىندەر سانى نەكەن-ساياق.

ال سوتتارىمىز بەن پروكۋراتۋرامىزدىڭ جاعدايى قالاي؟ ول دا بەلگىلى. ءبىزدىڭ سوتتار مەن پروكۋراتۋرا تاۋەلسىز قۇرىلىمدار ەمەس. ولاردىڭ اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلدى ەكەنىن بەسىكتەگى بالا دا بىلەدى. ەگەر سەن بيلىكپەن سوتتاسساڭ، بيلىككە شاعىمدانساڭ – ۇتىلاسىڭ. بار ماسەلەنى كونستيتۋتسيا مەن زاڭ ەمەس، «تەلەفون قۇقىعى» شەشەدى. ەگەر بيلىككە قارسى كەلسەڭ، ۇتىلىپ قانا قويمايسىڭ، ءوزىڭ تۇتىلاسىڭ، ءوزىڭ قۋدالاۋعا تۇسەسىڭ. ەگەر باي مەن كەدەي سوتتا كەزىگەر بولسا، كەدەيدىڭ ۇتىلاتىنى بەلگىلى. سوندا «ادىلەتتىلىكتى» قايدان ىزدەپ تابۋعا بولادى؟ ىزدەگەنىن تابا الماعاندار، وسىنداي شىرقىراپ تۇرعان ادىلەتسىزدىكتى كورگەندەر نە ىستەمەك؟ ونىڭ دا جولدارىن كورىپ وتىرمىز: ءبىرى – ءوزىن-ءوزى ورتەپ جاتىر، ءبىرى – ەلدەن شەتەلگە بەزىپ جاتىر، ءبىرى – جەمقورلىققا سالىنىپ، پارا بەرىپ، تامىر-تانىس ىزدەپ، ءوزى سول جەمقور جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالادى، ەندى ءبىرى – ادىلەتتى جوعارعى سوتتان ەمەس، مۇلدەم جوعارىدان ىزدەپ، قۇدايدىڭ اتىن ايتىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە جارۋعا دايىن جاعدايعا جەتىپ قالدى. وسىنداي كۇيمەن الىسقا بارا الامىز با؟ الەمدەگى ۇزدىك 30 ەلدىڭ قۇرامىنا كىرەمىز دەپ ۇمىتتەنگەن «ماڭگىلىك» مەملەكەتىمىز 30 جىل ەمەس، 30 ايعا شىداي ما ەكەن؟

جاقسىلىقتى ءبارىمىز دە قالايمىز، جاقسىلىققا سەنگىمىز دە كەلەدى. سەبەبى ۇنەمى تەك جاماندىقتى كورۋ، كورەگەن اتانۋ، اۋليە بولۋ ادامعا اۋىر جۇك. جاقىپ اسانوۆتىڭ القالى جيىندا سويلەگەن سوزىنە، ايتقان ۇسىنىستارىنا سەنگىڭ-اق كەلەدى. بىراق وسى سوزدەر وسىعان دەيىن مۇلدەم ايتىلماي قالعان جوق، ايتىلدى. تالاي-تالاي سوت ءىسىن، پروكۋراتۋرا باقىلاۋىن جاقسارتاتىن مىقتى ۇسىنىستار جاسالدى. ناتيجە قايدا؟ ناقتى ءىس قايدا؟ ءاربىر ءسوز ناقتى دالەل مەن ناقتى ىسپەن دالەلدەنەدى ەمەس پە؟ اينالىپ كەلگەندە، سوتتىڭ تۇزەلۋى، رەفورمالانۋى تەك جاقىپ اسانوۆتىڭ شەكپەنىنىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس. بارشا ەل مەن قوعام بولاشاعىنىڭ ماسەلەسى. بۇگىنگى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قۇرعان ساياسي جۇيە مەن رەجيمنىڭ قالۋ-قالماۋىنىڭ دا ماسەلەسى. وسى جۇيەنىڭ قايشىلىقتارى مەن قانى-جانىنا سىڭگەن قيتۇرقىلارى سوت پەن پروكۋراتۋرانى رەفورمالاۋعا مۇمكىندىك بەرە مە ەكەن؟ كەڭىرەك ايتاتىن بولساق، «بۇل جۇيە ءوز-ءوزىن رەفورمالاي الا ما، الدە ونى وزگەرتۋ ءۇشىن جۇيەنى تۇبەگەيلى قۇرتىپ، جاڭادان سالۋ كەرەك پە؟ جاڭادان قۇراتىن بولساق، ەسكى جۇيەنىڭ قيراۋى مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلمەي مە؟» دەگەن ۇلكەن، اسا كۇردەلى ساياسي-فيلوسوفيالىق سۇراقتار دا تۋىندايدى. جاقىپ اسانوۆ پەن قايرات قوجامجاروۆ باستاعان رەفورمالار مەن وزگەرىستەر، ولاردىڭ ىسكە اسۋ-اسپاۋى وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس سياقتى.

سەنىمسىزدىك پەن كۇدىك نەدەن، نەگە تۋىندايدى دەگەن سۇراقتارعا مىناداي ۋاجدەردى كەلتىرۋگە بولادى.

بىرىنشىدەن، ساياسي جىگەر فاكتورى.

شىنايى، شىنشىل رەفورما قاتەلىكتەردى ايقىن مويىنداۋدان باستالادى. بۇگىندە سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەسىنە ءبىراز سىن ايتىلىپ تا جاتىر. بىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، قوس باسشى دا بۇگىنگى جۇيەنى ىشىنەن وزگەرتە الامىز دەپ سەنەدى. جاقىپ اسانوۆ ءوز سوزىندە «ءبىز رەفورمالار ۇسىنبايمىز، پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىن جۇزەگە اسىرامىز» دەپ قالدى.

مەنىڭ ويىمشا، شىنايى رەفورمالار، شىنايى مودەرنيزاتسيا – قاشاندا ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى تاڭداۋ. يا بولامىز، يا جويىلامىز. يا وزگەرەمىز، يا قۇريمىز. يا جاسايمىز، يا اتىلامىز دەگەن تاڭداۋ. بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەلەرى ستاليندىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءىزباسارى، سونىڭ مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگياسىن قانىنا سىڭىرگەن ينستيتۋتتار. سول مەنتاليتەت پەن پسيحولوگيادان ارىلماي، سونى اشىق مويىنداماي، ولاردى وزگەرتەمىز دەۋدىڭ ءوزى قاتەلىك. وكىنىشكە قاراي، ەكى باسشى دا وسى تۋرالى ماردىمدى وي ايتپادى.

بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەلەرى وزگەرمەسە، ەلىمىز دامىمايدى، كەرىسىنشە، ەنتروپيا مەن ءىرىپ-ءشىرۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ءتۇسىپ تە جاتىر. وسىنى تەرەڭ ءتۇسىنۋ-ءتۇيسىنۋ بايقالمادى. ستاليندىك جۇيە مەن مەنتاليتەتتى ترەنينگ ارقىلى، ستيۆەن كوۆي مەن يسحاك اديزەستىڭ موتيۆاتسيالىق ادىستەرىمەن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. قاتەرلى ىسىكتى تەك دەنەشىنىقتىرۋمەن نەمەسە ۇشكىرۋمەن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. قاجەت بولسا كۇردەلى وتا دا، اعزاعا اۋىر تيەتىن ساۋلەلى جانە حيميالىق تەراپيانى دا قولدانۋ مىندەت.

ەكىنشىدەن، ادام فاكتورى.

بىزدەگى رەفورمالاردىڭ كوپتەگەن جاعدايدا ىسكە اسپاي قالۋى ادام فاكتورىنا بارىپ تىرەلەدى. ءبىز ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءادىس-ءتاسىل ىزدەمەيمىز، ادام ىزدەي باستايمىز. جانە دە ادام ىزدەۋىمىزدىڭ وزىندە كوپتەگەن شيكىلىكتەر بار. ماي-ماي، كىر-كىر بولعان كارتانى وڭدى-سولدى ساپىرا بەرەمىز، ساپىرا بەرەمىز. جاقسى ادام كەلسە از دا بولسا ءىس وڭالعانداي بولادى، كەتسە ءبىتتى – ءبارى دە توقتاپ، كەرى قايتادى. مىسالى، باس پروكۋراتۋراداعى جاقىپ اسانوۆتىڭ كەزىندە باستالعان اشىقتىق، تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ ءبىرازى جاڭا باسشىلىق كەلگەن بويدان ءۇزىلدى دە قالدى. سونى باستاعان ازاماتتاردىڭ ءبىر توبى سىرتتا قالدى، ءبىر توبى جاقىپ اسانوۆتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەتتى. سوندا بۇنىمىز نە رەفورما؟ قانداي رەفورما؟

شىنايى رەفورمالار مەن مودەرنيزاتسيا ادام فاكتورىمەن ساناسپاۋى كەرەك سياقتى. بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەسى ءبىر مەزەتتە جۇزدەگەن، قاجەت بولسا مىڭداعان قىزمەتكەرىن جۇمىستان شىعارۋعا ءازىر مە؟ مىسالى، ءبىر اۋداندىق سوتتا نە پروكۋراتۋرادا ءبىر قىزمەتكەر قىلمىسپەن، پارامەن ۇستالىپ جاتسا، سول سوتتا ىستەگەن بارشا ادامدى جۇمىستان شىعارۋعا ءازىر مە؟ ەگەر اسانوۆ پەن قوجامجاروۆ مىرزالار «ءيا، دايىنبىز» دەپ قانا قويماي، وسىنى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرسا، ءوز باسىم وسى ەكى ۆەدومستۆودا شىنايى ءبىر رەفورمالار باستالىپ جاتىر دەگەنگە سەنەر ەدىم.

ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىگىرىم، بىراق ەڭ جابىق توپتاردىڭ شوعىرى – سۋديالار مەن پروكۋرورلار. باسقا سالالارمەن سالىستىرعاندا وسى ەكى جۇيەدە ىستەيتىندەردىڭ سانى اسا كوپ ەمەس، پوليتسيا نەمەسە ارميامەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ەگەر كەشە وزدەرى ايتقان جاڭا پرينتسيپتەرگە ساي ادام ىزدەسە، اشىق كونكۋرس ىزدەسە، ءاربىر سۋديا مەن پروكۋروردىڭ ورنىنا ءبىر ەمەس، ون ادام تابىلادى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز جىل سايىن مىڭداعان زاڭگەردى كونۆەيەرلەپ شىعارىپ تا جاتىر.

ۇشىنشىدەن، ۇلگى فاكتورى.

ماسەلە – تەك سۋديالار مەن پروكۋرورلاردىڭ وزدەرى كەشەگى بولمىسى مەن تىرلىگىنە جيىركەنىپ قاراي بىلۋىندە. جاڭادان كەلگەن نەمەسە قاتاڭ سۇرىپتاۋدان وتكەن سۋديالار مەن پروكۋرورلار «ءبىز ەشقاشان دا بۇرىنعى ارىپتەستەرىمىزدەي بولمايمىز! ءبىز ۇلكەن ەلدىك ميسسيانى اتقارىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ پاراقور بولۋعا قاقىمىز جوق، جەمقور بولۋعا ارىمىز جىبەرمەيدى!» دەپ ۇرانداپ قانا ەمەس، سول پرينتسيپتەرىن ىسكە اسىرا بىلۋىندە. مىسالى، ەرتەڭگى كۇنى جاس سۋديا يا پروكۋرور «مەنىڭ باسشىم پارا الادى ەكەن، زاڭدى اياققا باسادى ەكەن» دەپ قوعامعا دالەلىن كەلتىرىپ جار سالسا، يا باسشىلىعىنا ارىزدانسا، ونىڭ كۇنى نە بولادى؟ ول «ستۋكاچ» دەگەن جامان اتپەن جۇمىستان قۋىلا ما، الدە ونىڭ باسشىلارى تۇتقىندالا ما؟

بۇرىن-سوڭدىبولماعان جاڭا جۇيەنى الىستان ەمەس، استانادان باستاۋعا بولا ما؟ استانانىڭ ءۇش اۋدانى عانا بار، ماسەلەن. سول ءۇش اۋداندا يدەالدى، اسانوۆتىڭ ارمانىنان تۋىنداعان، اتىنا شاڭ جۋىمايتىن، ءادىل دە، ادىلەتتى دە سوتتى قۇرۋعا بولا ما ەكەن؟ سول استانادا بىلىققا باتقان، سوڭىندا اڭگىمە جۇرگەن، فاكتىسى بار سۋديالار مەن پروكۋرورلاردى توپ- توبىمەن جۇمىستان كەتىرىپ، قاجەت بولسا سوتتاپ، قۇقىق جۇيەسىنە ەشقاشان دا جولاي المايتىنداي ەتۋ مۇمكىن بە؟ ەگەر مۇمكىن بولسا، وعان كوپ ۋاقىتتىڭ دا قاجەتى جوق. ءارى كەتسە ەكى جىلدا ءبىر استانادا مىقتى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەسىن قۇرۋعا تولىق بولادى. ىسكە اسقان، ورىندالعان مودەلدى بارشا قازاقستانعا تاراتۋ، بالكىم، بۇدان ۇزاق مەرزىمدى تالاپ ەتەتىن دۇنيە شىعار. بىراق شىنداپ كىرىسسە ەل بويىنشا بارشا رەفورمانى بەس جىلدا بىتىرۋگە بولادى. باس سۋديا مەن باس پروكۋرور التى جىلعا تاعايىندالاتىنىن ەسكەرسەك، تولىق مۇمكىندىكتەرى بار.

ءتۇيىن

باياعىدا گرۋزياداعى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان، جوسپارلاعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى – كاحا بەندۋكيدزەمەن تانىسىپ، ءبىر اپتا بويى ارالاسۋعا مۇمكىندىك العان بولاتىنمىن. ءبىر رەتى كەلگەندە «گرۋزياداعى رەفورمالاردى باسقا جەردە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ سۇراق قويعان بولاتىنمىن. سوندا بەندۋكيدزە مىرزا: «كەز كەلگەن رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءۇش-اق ادام قاجەت. ءبىر ادام وسى رەفورمالاردىڭ تىزبەگىن، كونتسەپتسياسىن جاساپ، سوعان جەكە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋى كەرەك. ەكىنشى ادام وسى رەفورمالاردى قايتكەن كۇندە دە، ەشكىممەن، ەشقانداي قيىندىقپەن ساناسپاي ىسكە اسىرۋى ءتيىس. ول ادامنىڭ قولىنا قاجەتتى بيلىك، ەرىك-جىگەر بەرىلۋى ءتيىس. ءۇشىنشى ادام كۇنى-ءتۇنى وتىرىپ، ىستەلىپ جاتقان جۇمىس تۋرالى حالىققا تۇسىندىرمە جۇمىسىن جۇرگىزۋى كەرەك. ەگەر وسى ءۇش ادام تابىلسا، ولاردىڭ قاجەتتى قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى بولسا، كەز كەلگەن رەفورمانى كەز كەلگەن ەلدە ىسكە اسىرۋعا بولادى»، – دەگەن ەدى. كەزىندە سوۆەت وداعىنداعى ەڭ جەمقور، ەڭ پاراقور اتانعان گرۋزيندەر سوت رەفورماسىن جاساي ءبىلدى. گرۋزيننىڭ قولىنان كەلگەن نارسە قازاقتىڭ قولىنان دا كەلەدى. تەك وسى «اۋاداي قاجەتتى ءۇش ادامدى» تابۋ كەرەك سياقتى. «ءبىرىنشى ادامىن» تاپتىق دەپ سانايىق. «اي» دەيتىن اسانوۆ، «قوي» دەيتىن قوجامجاروۆ بار دەپ ۇمىتتەنەيىك. قالعان ادامى تابىلا ما ەكەن؟

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى

"جاس الاش" گازەتى

Abai.kz