Alash qozghalysynyng qayratkeri, aqyn, sheber audarmashy, qazaq әdebiyetining jaryq júldyzdarynyng biri – Maghjan Bekenúly Júmabaevtyng biyl tughanyna 125 jyl tolady. Alghashqy  sauatyn auyl moldasynan ashyp, bilimin Qyzyljar qalasyndaghy medreseden jalghastyrghan Maghjan 1910-1913 jyldary Ufa qalasynda «Ghaliya» medresesinde bilim alady.  1912 jyly onyng alghashqy «Sholpan» atty ólender jinaghy Qazan qalasynda basylady. 1913-1916 jyldary Ombydaghy múghalimder seminariyasynda oqyghan. Maghjan Alash ýnine ýn qosyp, «Qazaq» gazetine ólender jariyalay bastaydy. Orynbordaghy jalpyqazaq sezderine qatysady.  1919-1923 jyldary «Bostandyq tuy» gazeti, «Sholpan», «Sana» jurnaldaryn da,  «Aqjol» gazetinde qyzmet istep jýrip, Halyq aghartu isine belsene aralasady. Osy kezende ataqty «Batyr Bayan» poemasyn jazyp, «Pedagogika» oqulyghyn Orynbordaghy Qazaqstannyng Memleket baspasynan 1922 jyly basyp shygharady.

Maghjan Bekenúly 1923-1927 jyldary Týrkistan Respublikasynan arnayy joldamamen Mәskeudegi joghary әdebiyet-kórkemóner institutynda oqidy. Mәskeude jýrgende Alash kósemi Álihan bastaghan aghalarymen qarym-qatynasta bolady. Orys  әdebiyeti men mәdeniyet qayretkerlerimen jete tanysyp, kópshiligimen dostyq qarym-qatynasta bolady.

Búl kezde Mәskeudegi Alash ziyalylary «Kýnshyghys baspasy» ainalasynda toptalghan edi. Baspa turaly XX ghasyrdyng 20 jyldary baspasózde aty jii aitylatyn. Qazaqsha resmy aty  - «KSRO hylyqtary kindik bapasynyng qazaq-qyrghyz bólimi». Onyng tarihy 1922 jyldan  bastalady. Osy jyly avtonomiyalyq respublikalar men oblystar ýshin kitaptar jәne merzimdi basylymdar shygharatyn KSRO OAK Shyghys baspasy negizinde ashyldy.

Halyq arasynda «Kýnshyghys baspasy» dep atalyp ketken búl mekemege 1922-1928 jyldary Nәzir Tóreqúlov basshylyq jasghan bolsa, baspada 1922-1927 jyldary Alash kósemi Álihan Bókeyhan da júmys jasaghan. 1923 jyly Mәskeuge kelgen Maghjan da atalghan baspagha júmysqa túrady. Óz shygharmashylyghymen qatar mekemening arnauly audarmasymen de ainalysady. Biz Maghjannyng Mәskeudegi kezinde audarmasy men óz qalamynan tughan shygharmalargha arnauly toqtala ketkendi jón kórdik.

«Kýrkireu, nayzaghay, elektr» degen kitapshasynyng alghy sózin basqarma arqyly jazghan Qyr balasy (Álihan Bókeyhan) kitaptyng jazylu tәsili men mazmúnyna toqtalady. Basqarmadan: «Biz búdan búryn orys kitabyn qazaqshalap audaryp keldik. Endi osy kitapsha men bilim beti men qazaqsha kitapting ózin jazatyn jolgha týstik. Halelding «Januarlary», Eldesting «Fizikasy» bolmasa, bilim betinde búdan búryn qazaqtyng óz kitaby joq ta shyghar» - dep, atalghan kitaptyng qazaq oqulyqtarynyng alghashqylary ekenin atap ótedi.

Audarma kitaptyng mәnin qazaqy týsinikpen oqyrman qauymgha jetkize bilgen audarmashynyng sheberligi turaly bylay deydi: «Orys kitabyn qazaq tiline audarghanda eriksiz soghan erip ketip, qazaqqa týsiniksiz dәlelderdi qoldanyp kitapty qiyndatyp kelemiz. Endi bizding bilimge, qalamgha jýirik jigitter osy Maghjan jolyna týsse, el aghartu isi sәtti bolar edi».

Kitaptyng mazmúny men maqsaty turaly: «Búl kitapta bilim beti Taldykóldegi auyldarda jiylghan aqsaqaldar, múghalimder, oqudaghy balalargha sabaq esebinde aitylghan bolyp jazylghan. Búl sabaqty bergen jigit ózine súraghangha jauap ta berip otyrghan. El aldynda tәjiriybemen aitqanyn dәleldegen. Sabaq key kezde aitysqa ainalghan» dep týiindeydi.

Maghjannyng osy núsqasy da bilim betinen qazaq tilinde kitap jazatyn jigitterding qoldanatyn joly.

Sonynda elektr taqyryby turaly, fizika turaly tereng bilgisi keletin oqyrman qauymgha bylay dep kenes beredi: «Búl kitapta elektr qysqasha jazylghan. Kitaptyng izdegeni elektr turaly әlippeden sabaq bergen. Elektrmen tereng boylap tanysam degen oqudaghy iniler, mekteptegi múghalimder Eldesting «Fizikasyn» alyp oqyghan on» - dep sózin qorytyndylay kelip, sonynda «Qyr balasy» degen qoltanbasymen alghy sózdi ayaqtaydy.

Mәskeude jýrgende Maghjannyng orys әdebiyeti men mәdeniyeti turaly izdenisi terendey týskeni belgili. Sonyng bir dәleli retinde M. Gorkiyding shygharmalaryn qazaqshagha audaruy edi. 1924 jyly basylghan «Súnqar jyry» audarmasy Maghjannyng M. Gorkiyden audarghan besinshi enbegi edi. Olar: «Súnqar jyry», «Júrtyn sýigen jýrek», «Ana», «Temirdi júmsatqan ana», «Han men úly». Al audarma turaly: «Ómiri jaumen alysyp, qan jútyp jaraly bolghan súnqar – tónkerisshilder, jylan – jabayy toghysharlar. «Órmeleu ýshin tughan jan úsha almaq emes». Sondyqtan aqyn «Erlerding kózsizdigin, essizdigin jarlaydy» dep jazady. Maksim sanashyl, darashyl, romantik aqyn.

Ishi batpaq, qaranghy, qalyng ormangha jau qamap, qyrylugha ainalghan eldi bastaghan batyr qaterden elin qútqarmaq bolady. Biraq jolda kóp qiynshylyq, azap shegip, el batpaqqa batyp óle beredi. Qinalghan el doldanyp, basshy erge tap berip, óltirmek bolady.

Qaranghyda jol tabylmaydy, adasady. Sonda batyr jýregin suyryp alyp, kótergende kýndey jarqyrap, núr shashady; elin beti ashyqqa shygharyp, ajaldan qútqarady da, batyr óledi. Búl  -  « Júrtyn sýigen jýrek» edi...

«Audarma úghymdy, súlu jazylghan. Tilinde kemdik joq». «Termeden»  / 81 bet/

Maghjan Júmabaevtyng basqarma tarapynan audarghan keybir audarmalary halyq sharuashylyghy men partiya sezderi men qaulylary turaly edi. 1925 jyly Mәskeuden Maghjannyng taghy bir audarmasy  «Kenes respublikalary odaghyndaghy múghalimderding I tobynyng qaulylary» kitapshasy 1000 danamen basylyp shyghady. Búl qaulylar arasynda «Kýnshyghys baspasy» basqarma tóraghasy Nәzir Tóreqúlovtyng bayandamasy da bar bolatyn.

Halyq sharuashylyghy túrmysyn qalay jaqsartu maqsatynda audarylyp basylghan enbekteri de az emes. Solardyng biri – «Qaryz seriktigi, onyng qara sharuagha paydasy». Konukovtyng kitabyn audaryp 1925 jyly Mәskeuden basyp shygharghan. «Búl kitapta el sharuashylyghynyng mún-múqtajy, qara sharuanyng mәdeniyet jýzinde mesheuligi, sharuashylyqty kóteru men kórkeytu ýshin qaryz seriktestigining paydasy bayandalghan. Birneshe memlekettik egin shyghymy salystyrylghan. Sonda Belgiya, Germaniya, Avstriyanikinen Resey egini anaghúrlym tómen ekendigi qazaq oqushylaryna kórinip túr. Al qazaq, orys sharuasyn ózinen qanday artyq kóredi. Búdan keyin әr memleketting mal sharuashylyghyn salystyrady. Búdan dýniyejýzinde Daniya degen memleket bar ekendigi, onyng bir siyry jylyna 350 shelektey sýt beretini, 250 shelekten kem bermeytin kórinedi. Daniyanyng bir siyry bizding 4-5 siyrymyzgha barabar» - dep sipattay kele, janasha reformalar kerek ekenin atap ótedi. Kitapshany qazaqshagha audarushy jýirik jazushylarymyzdyng biri – degen bagha beredi.

Tómende Maghjan Júmabaevting Mәskeudegi kezinde audarmasy men óz qalamynan tughan shygharmalarynyng tizimderin úsynamyz.

Maghjan Júmabaevtyng Mәskeuden basylyp shyqqan kitaptarynyng tizimderi:

1. Fevralidan oktyabrige bet alu [Mәtin] : 2-bólim / Lenin V., - Mәskeu : Kenes Odaghyndaghy Elderding Kindik baspasy, 1927 jyl . - 134 b. - 6000 dana. Audarghan: Maghjan
2. Kýrkireu, nayzaghay, elektr [Mәtin] / - Mәskeu : Kenes odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1927 . - 70 b. - Arab grafikasy. - 4000 dana . Jazushy: Maghjan
3. «Kýrkireu, nayzaghay, elektr». Kremenskiy men Lonkovichtyng kitapshalary boyynsha jazghan Maghjan. Mәskeu. 1927 jyl. 70 bet. Baghasy 40 tiyn.
4. Maghjan. «Sauatty bol». (Eresekterding sauatty boluyna qolghabys qylatyn kitap). Mәskeu. 1926 jyl. 63 bet.
5. Sauatty bol! týzetilip, janghyrtylyp 4- basyluy / Júmabayúly Maghjan, - Mәskeu : Kenester odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1928 jyl . - 96 b. - Arab grafikasy - 36 000 dana .
6. Bolishevik balasy : bala әngimesi / Dorohov Pavel, - Mәskeu : Kenester odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1927 jyl. - 40 b. - Arab grafikasy. - 4 000 dana . Audarghan: Jәjeke
7. Tórt әngime / Ivanov Vsevolod, - Mәskeu : Kenester odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1927 jyl . - 64 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana . Audarghan: Maghjan
8. Súnqar jyry / Gorikiy,; aud. M. Júmabaev - Mәskeu : SSSR halyqtarynyng Kindik baspasy, 1924 jyl. - 45 b. - Arab grafikasy. - 4 000 dana . : 25 t.
9. Janbyr degenimiz ne? / Audarghan: Maghjan - Mәskeu : Kenes daghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1926 . - 16 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana .
10. 1905 jyl / Lenin V.I. Maqalalardy saylaghan: Bekturov; Audarghan: Maghjan (Júmabaev); eskertulerdi jazghan: Nәjip - M. : Kenester odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1926 . - 280 b.– (Lenin kitaphanasy. 2-seriya 2-kitap - Arab grafikasy. - 5000 dana.
11. Kenes respublikalary odaghyndaghy múghalimderding I tobynyng qaulylary / ; aud. Maghjan - M. : Halyq aghartu qayratkerlerining baspasy, 1925 . - 48 b. - Arab grafikasy. - 1000 dana .
12. Enbekshi qara sharuanyng artelideri men kommunalary / Konuhov,; aud. Maghjan Júmabayúly - M. : Sovet odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1925 . - 72 b. - Arab grafikasy - 4 000 dana .
13. Qaryz seriktigi, onyng qara sharuagha paydasy / Konukov, - M., 1925 jyl.: 24 tenge
14. May meyramy / Iosiyf, - M. : Kenes Odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1927 jyl . - 60 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana .
15. Qara sharua turaly / Lenin V.IY., - M. : Kenester odaghyndaghy elderding Kindik baspasy, 1927 jyl . - 131 b. - Arab grafikasy. - 8000 dana .
16. J. P. Karreviyn. «Dýniyening tariyh, sharua jagharafiyasy». Audarushy: Júmabayúly. Mәskeu. 1927 jyl. 164 bet. Baghasy 1 som 20 tiyn.
17. Gorov. «Marks ben Leniyn». Audarushy: Maghjan. Mәskeu. 1926 jyl. 76 bet. Baghasy 45 tiyn.
18. K. Rekliyn. «XV partiya konferensiyasy ne dedi». Audarushy: M. Bekenúly. Mәskeu. 1927 jyl. 68 bet. Baghasy 30 tiyn.
19. Vereshagiyn. «Bizdi kim biylep otyr». Audarghan: M. Mәskeu. 1927 jyl. 58 bet. Baghasy 30 tiyn.
20. G. Vereshagiyn. «SSSR» (Sosyalshyl Kenes Respublikalarynyng Odaghy). Audarushy: Maghjan. Mәskeu. 1926 jyl. 72 bet. Baghasy 35 tiyn.

Biz búl maqalamyz arqyly Maghjan Júmabaevting Mәskeude ainalysqan shygharmashylyghyna toqtaldyq. Últ isteri ýshin bir baghytta – bilim-men ghylym isterine ózderin arnaghan, maqsattary bir arnada toghysa alghan Alash azamattary Alashorda ýkimeti taratylyp,  Kenes ýkimeti ornaghan kezenderde de óz ústanymdarynan auytqymay, qazaq halqy ýshin ayanbay enbek ete bildi. Elimiz tәuelsizdik alyp, egemendikke qol jetken kýnnen bastap Alash múrasyn zerttep-zerdeleu jýieli týrde jýrgizildi. Biyl Maghjan Júmabaev atamyzdyng 125 jyldyghy mereytoyy atalyp ótpekshi. Atalghan is-sharagha azamattyq ýn qosy maqsatymen Maghjan Bekenúlynyng Mәskeudegi shagharmashylyghy, baspadan jaryq kórgen enbekteri turaly osy maqalany jazyp otyrmyz. Úrpaqqa ýlgi berer Alash múrasy әrqashanda úrpaq sanasynan óshpesin dep tileyik!

Myrzaghali Abay, Almaty qalasyndaghy №148 mektep-gimnaziyanyng oqushysy

Abai.kz