الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، اقىن، شەبەر اۋدارماشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى – ماعجان بەكەنۇلى جۇماباەۆتىڭ بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولادى. العاشقى  ساۋاتىن اۋىل مولداسىنان اشىپ، ءبىلىمىن قىزىلجار قالاسىنداعى مەدرەسەدەن جالعاستىرعان ماعجان 1910-1913 جىلدارى ۋفا قالاسىندا «عاليا» مەدرەسەسىندە ءبىلىم الادى.  1912 جىلى ونىڭ العاشقى «شولپان» اتتى ولەڭدەر جيناعى قازان قالاسىندا باسىلادى. 1913-1916 جىلدارى ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىعان. ماعجان الاش ۇنىنە ءۇن قوسىپ، «قازاق» گازەتىنە ولەڭدەر جاريالاي باستايدى. ورىنبورداعى جالپىقازاق سەزدەرىنە قاتىسادى.  1919-1923 جىلدارى «بوستاندىق تۋى» گازەتى، «شولپان»، «سانا» جۋرنالدارىن دا،  «اقجول» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، حالىق اعارتۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسادى. وسى كەزەڭدە اتاقتى «باتىر بايان» پوەماسىن جازىپ، «پەداگوگيكا» وقۋلىعىن ورىنبورداعى قازاقستاننىڭ مەملەكەت باسپاسىنان 1922 جىلى باسىپ شىعارادى.

ماعجان بەكەنۇلى 1923-1927 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان ارنايى جولدامامەن ماسكەۋدەگى جوعارى ادەبيەت-كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقيدى. ماسكەۋدە جۇرگەندە الاش كوسەمى ءاليحان باستاعان اعالارىمەن قارىم-قاتىناستا بولادى. ورىس  ادەبيەتى مەن مادەنيەت قايرەتكەرلەرىمەن جەتە تانىسىپ، كوپشىلىگىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولادى.

بۇل كەزدە ماسكەۋدەگى الاش زيالىلارى «كۇنشىعىس باسپاسى» اينالاسىندا توپتالعان ەدى. باسپا تۋرالى XX عاسىردىڭ 20 جىلدارى باسپاسوزدە اتى ءجيى ايتىلاتىن. قازاقشا رەسمي اتى  - «كسرو حىلىقتارى كىندىك باپاسىنىڭ قازاق-قىرعىز ءبولىمى». ونىڭ تاريحى 1922 جىلدان  باستالادى. وسى جىلى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستار ءۇشىن كىتاپتار جانە مەرزىمدى باسىلىمدار شىعاراتىن كسرو واك شىعىس باسپاسى نەگىزىندە اشىلدى.

حالىق اراسىندا «كۇنشىعىس باسپاسى» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل مەكەمەگە 1922-1928 جىلدارى ءنازىر تورەقۇلوۆ باسشىلىق جاسعان بولسا، باسپادا 1922-1927 جىلدارى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا جۇمىس جاساعان. 1923 جىلى ماسكەۋگە كەلگەن ماعجان دا اتالعان باسپاعا جۇمىسقا تۇرادى. ءوز شىعارماشىلىعىمەن قاتار مەكەمەنىڭ ارناۋلى اۋدارماسىمەن دە اينالىسادى. ءبىز ماعجاننىڭ ماسكەۋدەگى كەزىندە اۋدارماسى مەن ءوز قالامىنان تۋعان شىعارمالارعا ارناۋلى توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

«كۇركىرەۋ، نايزاعاي، ەلەكتر» دەگەن كىتاپشاسىنىڭ العى ءسوزىن باسقارما ارقىلى جازعان قىر بالاسى ء(اليحان بوكەيحان) كىتاپتىڭ جازىلۋ ءتاسىلى مەن مازمۇنىنا توقتالادى. باسقارمادان: «ءبىز بۇدان بۇرىن ورىس كىتابىن قازاقشالاپ اۋدارىپ كەلدىك. ەندى وسى كىتاپشا مەن ءبىلىم بەتى مەن قازاقشا كىتاپتىڭ ءوزىن جازاتىن جولعا تۇستىك. حالەلدىڭ «جانۋارلارى»، ەلدەستىڭ «فيزيكاسى» بولماسا، ءبىلىم بەتىندە بۇدان بۇرىن قازاقتىڭ ءوز كىتابى جوق تا شىعار» - دەپ، اتالعان كىتاپتىڭ قازاق وقۋلىقتارىنىڭ العاشقىلارى ەكەنىن اتاپ وتەدى.

اۋدارما كىتاپتىڭ ءمانىن قازاقي تۇسىنىكپەن وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزە بىلگەن اۋدارماشىنىڭ شەبەرلىگى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ورىس كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا ەرىكسىز سوعان ەرىپ كەتىپ، قازاققا تۇسىنىكسىز دالەلدەردى قولدانىپ كىتاپتى قيىنداتىپ كەلەمىز. ەندى ءبىزدىڭ بىلىمگە، قالامعا جۇيرىك جىگىتتەر وسى ماعجان جولىنا تۇسسە، ەل اعارتۋ ءىسى ءساتتى بولار ەدى».

كىتاپتىڭ مازمۇنى مەن ماقساتى تۋرالى: «بۇل كىتاپتا ءبىلىم بەتى تالدىكولدەگى اۋىلداردا جيىلعان اقساقالدار، مۇعالىمدەر، وقۋداعى بالالارعا ساباق ەسەبىندە ايتىلعان بولىپ جازىلعان. بۇل ساباقتى بەرگەن جىگىت وزىنە سۇراعانعا جاۋاپ تا بەرىپ وتىرعان. ەل الدىندا تاجىريبەمەن ايتقانىن دالەلدەگەن. ساباق كەي كەزدە ايتىسقا اينالعان» دەپ تۇيىندەيدى.

ماعجاننىڭ وسى نۇسقاسى دا ءبىلىم بەتىنەن قازاق تىلىندە كىتاپ جازاتىن جىگىتتەردىڭ قولداناتىن جولى.

سوڭىندا ەلەكتر تاقىرىبى تۋرالى، فيزيكا تۋرالى تەرەڭ بىلگىسى كەلەتىن وقىرمان قاۋىمعا بىلاي دەپ كەڭەس بەرەدى: «بۇل كىتاپتا ەلەكتر قىسقاشا جازىلعان. كىتاپتىڭ ىزدەگەنى ەلەكتر تۋرالى الىپپەدەن ساباق بەرگەن. ەلەكترمەن تەرەڭ بويلاپ تانىسام دەگەن وقۋداعى ىنىلەر، مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر ەلدەستىڭ «فيزيكاسىن» الىپ وقىعان وڭ» - دەپ ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلىپ، سوڭىندا «قىر بالاسى» دەگەن قولتاڭباسىمەن العى ءسوزدى اياقتايدى.

ماسكەۋدە جۇرگەندە ماعجاننىڭ ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى ىزدەنىسى تەرەڭدەي تۇسكەنى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە م. گوركيدىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارۋى ەدى. 1924 جىلى باسىلعان «سۇڭقار جىرى» اۋدارماسى ماعجاننىڭ م. گوركيدەن اۋدارعان بەسىنشى ەڭبەگى ەدى. ولار: «سۇڭقار جىرى»، «جۇرتىن سۇيگەن جۇرەك»، «انا»، «تەمىردى جۇمساتقان انا»، «حان مەن ۇلى». ال اۋدارما تۋرالى: «ءومىرى جاۋمەن الىسىپ، قان جۇتىپ جارالى بولعان سۇڭقار – توڭكەرىسشىلدەر، جىلان – جابايى توعىشارلار. «ورمەلەۋ ءۇشىن تۋعان جان ۇشا الماق ەمەس». سوندىقتان اقىن «ەرلەردىڭ كوزسىزدىگىن، ەسسىزدىگىن جارلايدى» دەپ جازادى. ماكسيم ساناشىل، داراشىل، رومانتيك اقىن.

ءىشى باتپاق، قاراڭعى، قالىڭ ورمانعا جاۋ قاماپ، قىرىلۋعا اينالعان ەلدى باستاعان باتىر قاتەردەن ەلىن قۇتقارماق بولادى. بىراق جولدا كوپ قيىنشىلىق، ازاپ شەگىپ، ەل باتپاققا باتىپ ولە بەرەدى. قينالعان ەل دولدانىپ، باسشى ەرگە تاپ بەرىپ، ولتىرمەك بولادى.

قاراڭعىدا جول تابىلمايدى، اداسادى. سوندا باتىر جۇرەگىن سۋىرىپ الىپ، كوتەرگەندە كۇندەي جارقىراپ، نۇر شاشادى; ەلىن بەتى اشىققا شىعارىپ، اجالدان قۇتقارادى دا، باتىر ولەدى. بۇل  -  « جۇرتىن سۇيگەن جۇرەك» ەدى...

«اۋدارما ۇعىمدى، سۇلۋ جازىلعان. تىلىندە كەمدىك جوق». «تەرمەدەن»  / 81 بەت/

ماعجان جۇماباەۆتىڭ باسقارما تاراپىنان اۋدارعان كەيبىر اۋدارمالارى حالىق شارۋاشىلىعى مەن پارتيا سەزدەرى مەن قاۋلىلارى تۋرالى ەدى. 1925 جىلى ماسكەۋدەن ماعجاننىڭ تاعى ءبىر اۋدارماسى  «كەڭەس رەسپۋبليكالارى وداعىنداعى مۇعالىمدەردىڭ ءى توبىنىڭ قاۋلىلارى» كىتاپشاسى 1000 دانامەن باسىلىپ شىعادى. بۇل قاۋلىلار اراسىندا «كۇنشىعىس باسپاسى» باسقارما توراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ بايانداماسى دا بار بولاتىن.

حالىق شارۋاشىلىعى تۇرمىسىن قالاي جاقسارتۋ ماقساتىندا اۋدارىلىپ باسىلعان ەڭبەكتەرى دە از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – «قارىز سەرىكتىگى، ونىڭ قارا شارۋاعا پايداسى». كونۋكوۆتىڭ كىتابىن اۋدارىپ 1925 جىلى ماسكەۋدەن باسىپ شىعارعان. «بۇل كىتاپتا ەل شارۋاشىلىعىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى، قارا شارۋانىڭ مادەنيەت جۇزىندە مەشەۋلىگى، شارۋاشىلىقتى كوتەرۋ مەن كوركەيتۋ ءۇشىن قارىز سەرىكتەستىگىنىڭ پايداسى باياندالعان. بىرنەشە مەملەكەتتىك ەگىن شىعىمى سالىستىرىلعان. سوندا بەلگيا، گەرمانيا، اۆستريانىكىنەن رەسەي ەگىنى اناعۇرلىم تومەن ەكەندىگى قازاق وقۋشىلارىنا كورىنىپ تۇر. ال قازاق، ورىس شارۋاسىن وزىنەن قانداي ارتىق كورەدى. بۇدان كەيىن ءار مەملەكەتتىڭ مال شارۋاشىلىعىن سالىستىرادى. بۇدان دۇنيەجۇزىندە دانيا دەگەن مەملەكەت بار ەكەندىگى، ونىڭ ءبىر سيىرى جىلىنا 350 شەلەكتەي ءسۇت بەرەتىنى، 250 شەلەكتەن كەم بەرمەيتىن كورىنەدى. دانيانىڭ ءبىر سيىرى ءبىزدىڭ 4-5 سيىرىمىزعا بارابار» - دەپ سيپاتتاي كەلە، جاڭاشا رەفورمالار كەرەك ەكەنىن اتاپ وتەدى. كىتاپشانى قازاقشاعا اۋدارۋشى جۇيرىك جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى – دەگەن باعا بەرەدى.

تومەندە ماعجان جۇماباەۆتىڭ ماسكەۋدەگى كەزىندە اۋدارماسى مەن ءوز قالامىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ تىزىمدەرىن ۇسىنامىز.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ ماسكەۋدەن باسىلىپ شىققان كىتاپتارىنىڭ تىزىمدەرى:

1. فەۆرالدان وكتيابرگە بەت الۋ ء[ماتىن] : 2-ءبولىم / لەنين ۆ.، - ماسكەۋ : كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 جىل . - 134 ب. - 6000 دانا. اۋدارعان: ماعجان
2. كۇركىرەۋ، نايزاعاي، ەلەكتر ء[ماتىن] / - ماسكەۋ : كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 . - 70 ب. - اراب گرافيكاسى. - 4000 دانا . جازۋشى: ماعجان
3. «كۇركىرەۋ، نايزاعاي، ەلەكتر». كرەمەنسكي مەن لونكوۆيچتىڭ كىتاپشالارى بويىنشا جازعان ماعجان. ماسكەۋ. 1927 جىل. 70 بەت. باعاسى 40 تيىن.
4. ماعجان. «ساۋاتتى بول». (ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتتى بولۋىنا قولعابىس قىلاتىن كىتاپ). ماسكەۋ. 1926 جىل. 63 بەت.
5. ساۋاتتى بول! تۇزەتىلىپ، جاڭعىرتىلىپ 4- باسىلۋى / جۇمابايۇلى ماعجان، - ماسكەۋ : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1928 جىل . - 96 ب. - اراب گرافيكاسى - 36 000 دانا .
6. بولشەۆيك بالاسى : بالا اڭگىمەسى / دوروحوۆ پاۆەل، - ماسكەۋ : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 جىل. - 40 ب. - اراب گرافيكاسى. - 4 000 دانا . اۋدارعان: جاجەكە
7. ءتورت اڭگىمە / يۆانوۆ ۆسەۆولود، - ماسكەۋ : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 جىل . - 64 ب. - اراب گرافيكاسى. - 5000 دانا . اۋدارعان: ماعجان
8. سۇڭقار جىرى / گوركي،; اۋد. م. جۇماباەۆ - ماسكەۋ : سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى، 1924 جىل. - 45 ب. - اراب گرافيكاسى. - 4 000 دانا . : 25 ت.
9. جاڭبىر دەگەنىمىز نە؟ / اۋدارعان: ماعجان - ماسكەۋ : كەڭەس داعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1926 . - 16 ب. - اراب گرافيكاسى. - 5000 دانا .
10. 1905 جىل / لەنين ۆ.ي. ماقالالاردى سايلاعان: بەكتۋروۆ; اۋدارعان: ماعجان (جۇماباەۆ); ەسكەرتۋلەردى جازعان: ءناجىپ - م. : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1926 . - 280 ب.– (لەنين كىتاپحاناسى. 2-سەريا 2-كىتاپ - اراب گرافيكاسى. - 5000 دانا.
11. كەڭەس رەسپۋبليكالارى وداعىنداعى مۇعالىمدەردىڭ ءى توبىنىڭ قاۋلىلارى / ; اۋد. ماعجان - م. : حالىق اعارتۋ قايراتكەرلەرىنىڭ باسپاسى، 1925 . - 48 ب. - اراب گرافيكاسى. - 1000 دانا .
12. ەڭبەكشى قارا شارۋانىڭ ارتەلدەرى مەن كوممۋنالارى / كونيۋحوۆ،; اۋد. ماعجان جۇمابايۇلى - م. : سوۆەت وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1925 . - 72 ب. - اراب گرافيكاسى - 4 000 دانا .
13. قارىز سەرىكتىگى، ونىڭ قارا شارۋاعا پايداسى / كونۋكوۆ، - م.، 1925 جىل.: 24 تەنگە
14. ماي مەيرامى / يوسيف، - م. : كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 جىل . - 60 ب. - اراب گرافيكاسى. - 5000 دانا .
15. قارا شارۋا تۋرالى / لەنين ۆ.ي.، - م. : كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسى، 1927 جىل . - 131 ب. - اراب گرافيكاسى. - 8000 دانا .
16. ج. پ. كاررەۆين. «دۇنيەنىڭ تاريح، شارۋا جاعارافياسى». اۋدارۋشى: جۇمابايۇلى. ماسكەۋ. 1927 جىل. 164 بەت. باعاسى 1 سوم 20 تيىن.
17. گوروۆ. «ماركس بەن لەنين». اۋدارۋشى: ماعجان. ماسكەۋ. 1926 جىل. 76 بەت. باعاسى 45 تيىن.
18. ك. رەكلين. «XV پارتيا كونفەرەنتسياسى نە دەدى». اۋدارۋشى: م. بەكەنۇلى. ماسكەۋ. 1927 جىل. 68 بەت. باعاسى 30 تيىن.
19. ۆەرەششاگين. «ءبىزدى كىم بيلەپ وتىر». اۋدارعان: م. ماسكەۋ. 1927 جىل. 58 بەت. باعاسى 30 تيىن.
20. گ. ۆەرەششاگين. «سسسر» (سوتسيالشىل كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ وداعى). اۋدارۋشى: ماعجان. ماسكەۋ. 1926 جىل. 72 بەت. باعاسى 35 تيىن.

ءبىز بۇل ماقالامىز ارقىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ماسكەۋدە اينالىسقان شىعارماشىلىعىنا توقتالدىق. ۇلت ىستەرى ءۇشىن ءبىر باعىتتا – ءبىلىم-مەن عىلىم ىستەرىنە وزدەرىن ارناعان، ماقساتتارى ءبىر ارنادا توعىسا العان الاش ازاماتتارى الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلىپ،  كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزەڭدەردە دە ءوز ۇستانىمدارىنان اۋىتقىماي، قازاق حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتە ءبىلدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەندىككە قول جەتكەن كۇننەن باستاپ الاش مۇراسىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلدى. بيىل ماعجان جۇماباەۆ اتامىزدىڭ 125 جىلدىعى مەرەيتويى اتالىپ وتپەكشى. اتالعان ءىس-شاراعا ازاماتتىق ءۇن قوسى ماقساتىمەن ماعجان بەكەنۇلىنىڭ ماسكەۋدەگى شاعارماشىلىعى، باسپادان جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىز. ۇرپاققا ۇلگى بەرەر الاش مۇراسى ارقاشاندا ۇرپاق ساناسىنان وشپەسىن دەپ تىلەيىك!

مىرزاعالي اباي، الماتى قالاسىنداعى №148 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ وقۋشىسى

Abai.kz