Qazaqtyng keybir danalyq sózderi ekonomikalyq maghynagha iye. Mәselen, «Tapqan — tapqandyki, eshki — baqqandyki» deydi halyq. Eger osy sózding astaryna ýnilsek, onda ekonomikalyq jәne filosofiyalyq zandylyqtardy kóremiz. Býgin qazaq balalarynyng oiyn ýstinde aitatyn «tapqan — tapqandyki, eshki — baqqandyki» sózining maghynasyna ýnilip kóreyik:

Naqtysynda, osy mәtelde kezdesetin «tapqan» degenimiz «kezdeysoqtyq» kategoriyasyna jatatyn qúbylys: zattyng (qúndylyqtyn, adamy qasiyetting jәne t.t.) — «tabyluy mýmkin» nemese «tabylmauy da mýmkin». Yaghni, sondyqtan búl — kezdeysoq nәrse.

Al «baqqan» sózining maghynasy «qajettilik» ne «túraqtylyq» kategoriyalarymen ólshenedi: búl — adam enbegining әuel basta bir maqsatqa qúrylyp, soghan satyly týrde jetuin kórsetedi. Yaghni, múnda maqsatty «iske asyru jospary» aldyn ala jasalghandyqtan onyng (maqsattyn) oryndaluy barysynda subekt (әreket etushi adam) meylinshe kezdeysoqtyqqa jol bermeui de josparlaghan. Yaghni, «baqqan» degenimiz — adamnyng óz enbegimen ózine túraqty jaghday jasauyn aitady ekenbiz. Endeshe «baqqan» degenimiz «qajettilik» kategoriyasyn beyneleydi.

Búl jerde myna nәrsege týsinikteme bere ketu kerek:

Áriyne, zamandar boyy kóshpendi mal sharuashylyghymen ainalysqan qazaqtyng tirshiliginde «jút» dep atalatyn fors-majorlyq jaghdaylar oryn aluy mýmkin edi, әli olar bolyp otyrghan. Biraq qazaq dýniyetanymy onday apattardy «taghdyr» kategoryasymen baylanystyrady. Olar taghdyrdan qashyp qútylu adamnyng qolynan kelmeytin sharua ekenin, ol Tәnirding jibergen zaualy ekenin týsinedi, oghan moyynúsynady. Yaghni, «taghdyr» — adamnan tysqary túrghan kýsh bolghandyqtan, ol «tapqan» men «baqqan» dep atalatyn ómir zandylyqtarynyng manyzyn joya almaydy.

Endi osy «danalyq әlipbelerinin» qazirgi tәuelsiz memleketimizding zamanauy ekonomikasynda qalay kórinis tapqanyna toqtalayyq:

Eger jan-jaqty qaraytyn bolsaq, onda kózi qaraqty jan Tәuelsizdik alghannan keyin bizding ekonomikamyzdyng «tapqan» sanatynda qalyp qoyghanyn bayqar edi. Naqtyraq aitar bolsaq, el ekonomikasynda negizgi tabys kózine ainalghan «múnay tabysy», ne bolmasa, basqa da «qazba baylyq» tabystary «tapqangha» jatady. Sebebi biz «múnay jәne qazba baylyghyn» óz qolymyzben jasaghan joqpyz. Ol bizge Tәnirding bergen syiy! Sondyqtan — «tapqan». (Mәselen, Qúday bizge ony bermeui de mýmkin edi ghoy. Álemde onday elder kóp). Nәtiyjesinde, bizding ekonomika «tapqanyn» shetel asyryp satyp, mәre-sәre bolyp qaldy. Múnyng aty «Olja» bolatyn! Negizi, qazaq sanasynda «oljamen kýn kóru» uaqytsha jәne ótpeli kezeng retinde qabyldanady. Sondyqtan biz de ekonomikanyng irgetasyn basqa jaqqa, yaghniy,  «baqqangha qaray búru» strategiyasyn әuel bastan jasap, iske asyra bastau qajet edi. Biraq biz birshama uaqyt «oljadan» basymyz ainalyp, «al, je!» dep, keshigip qaldyq.

Al «baqqan» she?

Onyng «beyshara» bolyp qalghany ras: sebebi, «baghu» ýshin de qorada birli-ekili «eshki» qaluy tiyis qoy? Ókinishke qaray, azyq-týlik óndirisin qamtamasyz etip túrghan auyl sharuashylyqtaryn ydyratyp, retti mehanizmmen júmys istep túrghan óndiristi, qoghamdyq menshikti qiratyp aldyq ta, kóp jaghdayda «baghatyn eshki» tappay qalghan júrt − «baqqan bolmasa tapqandy kóreyik» dep sauda-saudalap ketti. (Eskertu: «olja» siyaqty «sauda» da «tapqannyn» bir týri bolyp tabylady).

Týsindiru: Eger «tapqandy» ómir sýru prinsiypine ainaldyrmay, ghasyrlar boyy «baqqan» prinsiypimen kele jatqan, sóitip, tek qana óz enbegining jemisin jegen qazaqty býgingi «tapqan» týbegeyli ózgertip jiberuge úmtylmaghanda — ol turaly sóz kóteruding de esh qajeti joq edi. Preziydent N.Nazarbaevtyng ótken jyly jazghan «Ruhany janghyru: bolashaqqa baghdar» maqalasy da týsingen jangha «tapqannan baqqangha kóshu joly» ekeni ras).

Ókinishke qaray, elimiz endi ghana «tapqannan» esin jiyp, endi ghana «baqqanyn» izdey bastady. Býgindegi aitylatyn «kәsippen ainalysyndar», «óndiristi damytayyq», «tauarlardy shetten almay ózimiz óndireyik» degen úrandar sonyng aighaghy.

Múnda erekshe eskeretin taghy bir jaghday bar, ol mynau:

Erteng «baqqan», yaghny «tauar óndirisi» damyghan sayyn ózimizge de resurs (jer, su aua) tapshylyghy aiqyn sezile bastaytyn bolady. Qazirgi halqymyzdyng demografiyalyq ósim dengeyi de soghan qolayly bolyp keledi. Demografiya, adam kapitalynyng damuy, ghylym men bilim, memlekettik basqaru jýiesi, eng bastysy — ekonomikalyq strategiya solay qaray baghyt aldy. Biraq ol kezde biz býgingi «tapqyshtardyn» strategiyalyq resurstarymyzdy eshbir motivasiyasyz «әrkimning menshigine» berip tastaghandary ýshin qatty ókinetin bolamyz.

Mine, mәsele qayda?!

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz