Aqpan aiynyng sonynda "Abai" portalynda bir hat jariyalandy. QR Ýkimet basshysy men Bas prokurorynyng atyna joldanghan hattyng avtory - manghystaulyq zeynetker-dәriger Irgebay Jarylghasynov. (Preziydent qol qoyghan zang kýshti me, әlde, Bahmutovanyng jarlyqtary kýshti me?) Sanaly ghúmyryn densaulyq saqtaugha arnalghan azamattyng salanyng ertenine alandap otyrghany quantady. Alayda, hat auanyna qaraghanda, júrtshylyq arasynda, sonyng ishinde, aimaqtarda búl mәseleni jete týsinbeushilik bary bayqalady. Sondyqtan "Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory" KEAQ osynda aitylghan birqatar mәselelerge qatysty týsinik berudi jón kórdi.

Qor ne ýshin qajet?

Jyl sayyn elimizde Kepildendirilgen tegin medisinalyq kómekke budjetten 1 trln tengege juyq qarjy bólinip otyrady. Naqtyraq aitar bolsaq 917,4 mlrd tenge. 2018 jyly osy 1 trillionnyng 88% memlekettik budjetten alynady. Memleketten bólinetin búl qarjy Últtyq ekonomika, Qarjy ministrlikterining kelisiminen ótedi, Parlamentte, sonday-aq «Atameken» ÚKP talqylanady. Budjet qarjysy Qarjy ministrligining qazynashylyghynan «shyghady» jәne Esep komiytetining esebinde bar. Yaghni, qarjy budjetting baqylauynda bolady.

Zanda Qor qarjysyn baqylaudyng taghy bir tetigi qarastyrylghan. Ol – Áleumettik medisinalyq saqtandyru qorynyng qyzmetine tәuelsiz audit jýrgizu. Audit jónindegi esep kommersiyalyq qúpiya emes jәne ol mindetti týrde tolyq jariyalanady. Qor medisinalyq qyzmetterdi jalpygha ortaq Tәrtip boyynsha satyp alady. Múnyng bәri Ádilet ministrliginde tirkeledi. Osy kýnge deyin medisinalyq kómekti satyp alugha arnap bólinetin osy 1 trillion tengeni bir emes, 17 organ júmsap keldi. Olardyng qatarynda Medisinalyq qyzmetke aqy tóleu komiyteti men 16 Densaulyq saqtau basqarmasy bar. Bolashaqta osy 1 trillion tenge ýshin tek qana Qor jauap beretin bolady. Elimizding týpkir-týpkirinde ornalasqan 17 mekemeni baqylaghannan góri, bir ghana Qordyng qyzmetin qadaghalau onayyraq bolary dausyz.

Sózimiz týsinikti boluy ýshin Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory atqaratyn júmystardyng bir sypyrasyn oqyrman nazaryna úsynayyq:

Birinshisi - medisinalyq qyzmetterdi paydalanatyn 18 mln adamnan jarna jinap,  onyng esebin jýrgizedi. Osy bir ghana funksiyanyng ózi Birynghay jinaqtaushy zeyynetaqy qory atqaryp otyrghan qyzmetpen para-par. Biraq zeynetaqy qoryna jarna tóleytinder sany búdan әldeqayda az.

Ekinshisi - medisinalyq qyzmetterdi josparlaydy, satyp alady jәne baghalaydy. Qor barlyq azamattargha arnap sapaly da bilikti medisinalyq qyzmetterdi satyp alushy mindetin atqarady. MSQ infraqúrylymdy sýiemeldeu nemese jeke menshik sektordy damytu ýshin emes, azamattardyng mýddesin qorghau maqsatynda qúrylghan.

Ýshinshi - medisinalyq qyzmet aqysyn tóleu. Medisinalyq qyzmetterge aqy tóleu komiyteti stasionarlyq kómekpen (jyl sayyn auruhanagha jatqyzu sany 2,2-2,5 mln) jәne ambulatorlyq kómekti de әkimshilendirumen ainalysty. Al, Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory bolsa, medisinalyq qyzmetterdi paydalanatyn 18 mln adamdy tirkep, jarnalardy basqaryp qana qoymaydy. 2,7 mln juyq stasionarlyq kómekti josparlaumen, satyp alumen, onyng sapasyn baghalaumen jәne aqy tóleumen ainalysady. Oghan jyl sayyn oryndalatyn 7 mln jedel jerdem shaqyrtulary men ambulatoriyalarda emdeletin 100 mln pasiyentke kórsetiletin qyzmetti qosynyz.

Jýie keyinge shegerildi. Osy uaqyt ishinde qor qanday júmystarmen ainalyspaq?

Júrtshylyq tarapynan aitylghan syny pikirler men elbasynyng tapsyrmasynan keyin Densaulyq saqtau ministrligi әleumettik medisinalyq saqtandyru jýiesin engizudi eki jylgha shegeru turaly úsynys jasaghan bolatyn. Ótken jyldyng sonynda saqtandyru jýiesi eki jyldan keyin, yaghny 2020 jyly engiziletin boldy. Biraq búl qor óz júmysyn toqtatady degen sóz emes. Sebebi, kez-kelgen zang jobasyn iske asyru ýshin oghan tynghylyqty dayyndyq qajet. Onyng ýstine, Qor zang boyynsha tek mindetti әleumettik medisinalyq saqtandyrudyng ghana emes, osy Kepildendirilgen tegin medisinalyq kómek paketining de operatory bolyp tabylady. Búryn búl qyzmetti Densaulyq saqtau ministrligining Medisinalyq qyzmetke aqy tóleu komiyteti atqarghan bolatyn. 2018 jyly komiytet júmysyn toqtatty. Sondyqtan MSQ qazir zanda kórsetilgen mindetin atqarugha kirisip ketti. Qor qyrkýiek aiynda atalghan baghdarlama shenberinde qyzmet kórsetuden ýmitker densaulyq saqtau subektilerining derekqoryn jasady. Memlekettik tapsyrysty oryndaugha úzyn-sany 1600-ge juyq densaulyq saqtau subektisi ótinish berdi. Onyng 43 payyzy – jeke menshik klinikalar. Búl 2017 jylghy kórsetkishtermen salystyrghanda eki ese kóp. Jәne búl jeke menshik úiymdardyng Qor bastamasyn qoldap, medisinalyq qyzmet kórsetude belsendilik tanytqanyn kórsetse kerek. Sonday-aq, biyl túnghysh ret búl proseske elimizdegi iri-iri jeke menshik klinikalar qatysyp otyr. Búl da halyq arasynda bilikti mamandarymen, zamanauy tehnologiyalarymen bedel jinaghan klinikalardyng qyzyghushylyq tanytyp otyrghanyn bildiredi. Sonymen qatar, búl bizding jeke menshik sektordy júmysqa kóptep tartu baghytynda atqarghan júmystarymyzdyng nәtiyjesi. Múnyng týptep kelgende salada bәsekelestikti kýsheytip, sapany jaqsartugha septigin tiygizeri anyq.

Saqtandyru ne ýshin qajet?

Saqtandyrudy engizuge medisina salasyndaghy qarjy tapshylyghy týrtki bolyp otyr. Saqtandyru әlemning kóptegen elderinde qoldanysqa engen, tiyimdiligin dәlildegen jýie. Sebebi songhy kezde әlemdegi demografiyalyq ahual ózgerdi, jana tehnologiyalar qaryshtap damyp keledi, qarttar men balalardyng ýlesi artyp, sozylmaly syrqattarmen auyratyndar sany kóbeyip barady. Yaghni, qay elde bolmasyn densaulyq jýiesine júmsalatyn shyghyn ósip otyr degen sóz. Ókinishke oray, bizde qarjylandyru dengeyi tómen. Mysaly, 2016 jyly Qazaqstanda densaulyq saqtaugha bólingen jalpy qarjy IJÓ-ning 3,4 payyzyn qúrady. Shynyn aitqanda, búl Afrika elderining dengeyimen birdey.

Damyghan memleketterdi aitpaghanda, ekonomikalyq dengeyi bizdikimen shamalas elderding ózi ishki jalpy ónimining 8,7 payyzyn densaulyq jýiesine berip otyrady eken. Bizding elde 2016 jyly últ saulyghyn saqtaugha bólingen qarjy kólemi 1,6 trln tengeni qúraghan bolsa, 2017 jyly ol 1 trln tengege de jetpey qaldy. Saldarynan densaulyq saqtau jýiesine júmsalatyn jalpy shyghynnyng 40 payyzgha juyghy azamattardyng qaltasynan shyghyp otyr. Ministrlikting mәlimetine sýiensek, kepildendirilgen tegin medisinalyq kómekke 451 milliard tengege juyq (38 payyz) qarajat jetispeydi. Atap aitqanda, stasionarlyq kómekke 61 mlrd tenge, konsulitativtik-diagnostika qyzmetine 51 mlrd tenge, ambulatorlyq dengeyde dәri-dәrmekpen qamtamasyz etuge 41,9 tenge, onkologiya qyzmetine 37 mlrd tenge jetpeydi. Saldarynan emhanalarda úzyn-sonar kezek payda bolady. Ásirese, salalyq dәrigerlerding tapshylyghynan kezek kýtip sharshaghan júrt auruy janyna batqanda jeke menshik sektordyng kómegine jýginuge mәjbýr. Búryn kepildendirilgen tegin kómekke bólinetin qarjy әrtýrli dengeydegi budjetterden bólinetin bolsa, biyldan bastap ol respublikalyq budjetke shoghyrlanady. Biraq basty artyqshylyq nede? Sebebi, búryn budjetten bólingen qarjy memlekettik tapsyrys alghan densaulyq nysandaryna bólip beriletin. Jalpy, qarjyny retteu jýiesi bólingen resursty taratyp beruge negizdeldi. Tarifting ózi dúrys eseptelgen joq. Saldarynan aimaqtar arasynda tepe-tendik búzyldy. Medisinalyq kómekting bir ghana týrining ózi әrtýrli tarifter boyynsha qarjylandyryldy. Óitkeni qarjy әr ónirding budjetine qaray bólindi. Al, әr aimaqtyng mýmkindigi әrtýrli. Qazir bizding aldymyzda túrghan ýlken mәselening biri osy. Satandyru qorynyng maqsaty tarifke qatysty úsynystar әzirlep, Densaulyq saqtau ministrligine úsynu. Biz tym bolmasa sol tarifterding barlyq jerde birkelki boluyn qamtamasyz etkimiz keledi. Ekinshi, medisinalyq kómekting qoljetimdiligi mәselesi. Ókinishke oray, bizde is jýzinde medisinalyq kómek qoljetimdi emes. Búl da bir úshy qarjylandyru dengeyine kelip tireletin mәsele.

Endi ne istemek kerek?

Dey túrghanmen, densaulyq salasyndaghy mәselelerdi bir ghana qarjylandyru mәselesimen sheshemiz desek qatelesemiz. Últ saulyghyn jaqsartu ýshin әr adam óz densaulyghyna jauapkershilikpen qarauy tiyis. Ortaq jauapkershilik mәdeniyetin qalyptastyrmay jaghdaydy ózgertu qiyn. Memleket basshysy bir sózinde adam densaulyghy 10-15 payyz jaghdayda ghana dәrigerlerge tәueldi, qalghany onyng ózine baylanysty degen bolatyn. Shynynda, ózimiz úmtylyp otyrghan ozyq elder qataryna qosylu ýshin myqty adamy kapital qajet. Biz medisinalyq qyzmetterdi jinalghan qarjygha qaray satyp alatyn bolamyz. Kepildendirilgen tegin medisinalyq kómekke bólinetin qarjy 2018 jyly eki esege derlik qysqaryp otyr. Yaghni, memleket medisinany tolyq qarjylandyra almaydy. Is jýzinde tegin delingen jýiening kóbine azamattardyng qaltasyn qaghatynyn auruhana jaghalaghandar jaqsy biledi. Saqtandyrudy engizu merzimi eki jylgha shegerildi. Búl neni bildiredi? Yaghni, 2018-2019 jyldary da densaulyq saqtau salasyna bólinetin qarjy úlghaymaydy degen sóz. Sondyqtan qor budjetten bólingen qarjyny tiyimdi júmsau mәselesine den qoymaq. Medisinalyq kómekti josparlau prosesin týbegeyli qayta qarau qajet. Qor aldaghy uaqytta medisinalyq kómekti halyqtyng súranysyna, tútynu dengeyine qaray josparlamaq. Atap aitqanda, ólim-jitimning basty sebepkeri bolyp otyrghan syrqattargha, aurudyng qúrylymyna, halyqtyng jasy men jynystyq erekshelikterine mәn berilmek.

Qarapayym ghana mysal:

Qazaqstanda auruhanagha jatu kórsetkishi jyl sayyn artyp otyr. 2016 jyly búl kórsetkish 500 mln artyp, 2,8 mln deyin jetken. Onyng 70 payyzy auruy asqynyp, ishki aghza júmysy búzyluyna baylanysty jetkizilgender. Oghan jyl sayyn tirkeletin 7 mln jedel jәrdem shaqyrtuyn qosynyz.  Al, ólim-jitim qúrylymyna ýniletin bolsaq, bizde qayghyly jaghdaylargha dushar etetin syrqattardyng «ýzdik» bestigi bar. Olar: jýrek-qan tamyry aurulary, tynys joldarynyng aurulary, onkologiya, jaraqattar men as qorytu jýiesining syrqattary eken. «Otandastarymyzdyng ólimine sebepshi bolatyn osy syrqattardyng tórteui sozylmaly aurular. Der kezinde anyqtasa emdeuge bolatyn dertter. Negizi, adam ómirin qiyatynday syrqattar emes. Ókinishke oray, dәrigerge uaqtyly qaralmay, auruyn asqyndyru saldarynan azamattarymyz jaryq dýniyemen qosh aitysyp jatady.

Sondyqtan әr adam óz densaulyghyna degen qarym-qatynasyn ózgertui tiyis. Tipti, deni sau azamattyng ózi jylyna kem degende bir ret dәrigerge qaralyp, aurudyng aldyn alu sharalaryna kónil bólgeni jón. Memleket tarapynan kepildik berilgen tegin medisinalyq kómek shenberinde tekseruden tegin ótuge bolady. Mysaly, fluorografiya, qan jәne nesep taldaularyn tapsyryp, qandaghy holesterin men qant mólsherin, kóz ishi qysymyn teksertu qajet. Eger qanday da bir aqau tabylyp jatsa osy kepildendirilgen kómek shenberinde tegin em-dom qabyldaugha bolady. Óitkeni kóptegen sozylmaly syrqattar atalghan paket shenberinde tegin emdeledi. Múny bir adam istese, nәtiyjesii kórine qoymaydy. Al, elding bәrin júmyldyrsaq últ densaulyghynyng jaqsarary sózsiz.

Sonymen, saqtandyru reformasy qazirding ózinde iske qosyldy deuge bolady. Jana jýiening qajettigi dausyz. Mindetti medisinalyq saqtandyru jýiesine kóshu kerektigin elbasy ózining biylghy Joldauynda da aitqan bolatyn. Jalpy, eshbir reforma «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan» zamanda jasalmaydy. Jәne reformany býge-shigesine deyin boljap bilu mýmkin emes. Áriyne, densaulyq salasyna engizilgen reformanyng qoghamda qyzu talqylanyp jatqany quantady. Óitkeni búl «enbektegen baladan bastap enkeygen qariyagha deyin» qamtityn, әr adamnyng densaulyghyna qatysy bar reforma. Biz sizdermen ashyq dialog jýrgizuge dayynbyz jәne konstruktivti syn kýtemiz.

P.S: 2018 jyly Manghystau oblysynyng densaulyq salasyna (ambulatorlyq dengeyde dәri-dәrmekpen qamtudy esepke almaghanda) 23,4 mlrd tenge bólingen. Búl 2017 jylghy kórsetkishterden 4,8 payyz artyq. Sonymen qatar, biyl emhanalyq-ambulatorlyq kómek byltyrghy jylmen salystyrghanda 5 payyz joghary (0,4 mlrd tenge). 2018 jyly oblysqa JTMK* qyzmetin damytugha dep 0,5 mlrd tenge berilgen. Búl, ótken jylghy kórsetkishterden 17 payyzgha joghary. Al, tuberkulez, júqpaly jәne psihiatriyalyq aurularmen auyratyn syrqattargha kórsetiletin medisinalyq kómekti qarjylandyru mólsheri 2017 jylghy dengeyde qaldyryldy.

* JTMK - Joghary tehnologiyaly medisinalyq kómek. Jýrek, býirek, buyn t.b. almastyru syndy, diagnostika, emdeu men onaltu salasyndaghy zamanauy tehnologiyalardy paydalanu arqyly jasalatyn, baghasy qymbat ota týrleri. Qazaqstandyq dәrigerler býginde JTMK-ting 216 týri boyynsha qyzmet kórsete alady. Múnyng bәri budjetten qarjylandyrylady. Mysaly ýshin, 2016 jyly atalghan qyzmetterge 72,9 mlrd tenge júmsalghan. Osynday bir otanyng ortasha qúny 1 mln tengeden asady.

Serik Tәnirbergenov, "Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory" KEAQ basqarushy diyrektory

Abai.kz