(Temirjan Bazarbaev haqynda)

Qolyma "Parasat padishasy" degen kitap týsti. Ataqty Asqar Sýleymenov turaly. Kitaptaghy estelikterdi bas almastan bir-aq týnde qotardym. Oqyp shyqtym da, oilandym. Rasynda, Tәnir bir adamgha sonshama talant darytsa, sonshama kereghar minez beretini nesi eken?! Álde tarazy basyn tenestirip otyra ma? Qaranyzshy, birtuarlar: Bauyrjan, Núrghisa, Shәmshi, Asqar Toqpanov keshegi Múqaghali, Sәken seri, Júmatay... Sonshama daryndy, - ómirleri de, minezderi de sonshama kýrdeli.

Kompozitor Temirjan Bazarbaev degen adamdy estuiniz bar shyghar? Esinizge týsireyin.    Qayyrmasy "Jusany men juasy búrqyraghan auylym" dep keletin ataqty "Auylym", "Qazdar qaytqanda", "Tamasha", «Aynalayyn, anam, tughan kýninmen» degen siyaqty basqa da kóptegen jan terbeter syrshyl әnderi men kýrdeli klassikalyq shygharmalary bar. Ol kisi  bizding Alakóldegi kishkentay ghana Jaghatal degen auyldan shyqqan. Aytpaqshy, kýmis kómey Zeynep Qoyshybaeva da - sol jerding tumasy.

Aytayyn degenim, jayshylyqta sazger - tym qarapayym ghana adam, al túla boyy qayshylyqty...

Retimen bastayyn. Toqsanynshy jyldardyng ortasynda audannan shyqqan bir top óner adamdaryn shaqyrdyq. Júrtshylyqpen kezdesu óte әserli ótti.

Keshkisin aghyl-tegil dastarqan. Audan әkimi  reziydensiyadaghy tamasha otyrystyng tizginin óz qolyna alghan. Emen-jarqyn әngime: saghynysh, tughan jer, paryz, óner taqyryby órbigen. Kenet, kózinizge elestetinizshi, jazdyng bir әdemi kýninde  kýn kýrkirep, ayaq asty nayzaghay jarqyldamay ma? Qúddy sonday boldy. Qonaqtardyng arasynda eleusiz ghana otyrghan aghamyz ornynan atyp túryp, әkimge:

- Sen býkil audandaghy zirattardy qorshatqanda, sonau Álesh jaqta jatqan mening babamnyng ziratyn nege qorshatpaghansyn?

Qolynda rumke, tura jibereyin dep túr. Bәrimiz óre týregeldik. "Qoy-qoygha" basyp jatyrmyz. Tyndamaydy. Otyrystan sәn kete bastady. Kókemizdi qúshaqtay, qarsylasqanyna qaramastan dalagha alyp shyqtym. Qoy, sharshaghan shyghar, әlde ashy sudyng da әlegi me, qaladaghy qonaq ýige tarttyq.

Jaqynday bergende Temkeng sabynday búzylyp, kilt ainydy. "Men Yntaly auylyndaghy qaryndasyma baryp, amandasuym kerek,"- dep, kólikting basyn amalsyz basqa jaqqa búrghyzdy.

Qara inirde  itterdi shulata-mulata auylgha endik. "Qaryndasynyz qay kóshede?"- deymin qonaghyma. Bilmeydi. "Esimi kim edi qaryndasynyzdyn?" deymin, - kókem ýnsiz. Ary súradym, beri súradym, - aghamyz qaryndasynyng esimin jadyna týsire almay-aq qoyghany.

Kóshelerdi aiqúsh-úiqysh bir aralaghannan keyin: «Keri qaytayyq»,-deymin. Temkeng kelispeydi. Qoyshy, úyat bolsa da bir-eki ýiding esigin qaghyp jýrip, oyatyp:

- Kompozitor Temirjan Bazarbaevtyng qaryndasy qayda túrady?- dep súraymyn.

- Aty kim edi?- deydi jazghandar.

- Bilmeymin.

«Bilmeseng nege súraysyn?" degendey, túrghyndar iyqtaryn qiqang etkizip, úiqylaryn beymezgil búzghandy jaqtyrmay, esikterin tars jabady.

Úyat boldy. Alaqanday auyldan aghamyzdyng qaryndasyn tappadyq. Esimin bilsek, әngime basqa ghoy, tuys qaryndasynyng atyn úmytqan kókeme ne dersin...

Arada jyldar ótti. Temkeng alpys-asqargha kóterilipti. Ne syilasaq eken, «Auylym» dep, Alakóldi asqaqtatqan asyl úlgha? Aqyry oiladym, aqboz at! Aqtanger azamatqa, әigili kompozitorgha sol ghana jarasatyn shyghar.

90-jyldardyng bel ortasynda qazirgidey «temir túlpar» mingizu dәstýrde joq. Endi Alakóldi ainala qarap, aqboz at izdedik. Shymqay aq týsti jylqyny izdeu mayagha týsip ketken iyneni izdeuden de qiyn boldy. Qylang týstilerden bozghyl, buryl, qúbaqan jii kezdesedi eken. Jaqtyrmadyq. Aqyry taptyq-au, Besaghashta bir baqtashynyng aqbozy kózge týsti. Túrqy biyik, taza aq qylan. Endi iyesin kóndire alsaqshy. Jylqysy sharuagha bap, shanagha da, arbagha jegiledi eken. Jasy bestiden asqan eki jylqy berip jýrip, kóndirdik-au iyesin. «KamAZ»-gha tiyep, jolgha shyqtyq. At, shapanymyzdy alyp, audan atynan Alakól balyq kombinatynyng diyrektory Jayyl Ábdirahmanov, «Saryqúm» sovhozynyng diyrektory Núrlan Niyazov ýsheumiz baratyn boldyq.

Semeydegi ziyaly qauym dýr silkinip,  saltanatty toy jasady. Temkeng sol bayaghy qontorghay, qarapayym qalpy. Alpysqa keldim dep alshiyp túrghan joq. Aq qar, kók múzda sonau alystan kelgenimizge riza bolghanmen, bauyrlyq tanytyp, jany ashyp, «qinalyp qaldyndar ghoy» dep, arqamyzdan qaghady.

Mereytoy kýni aqbozdy ýlken teatrdyng sahnasyna shyghara alsaqshy, әnsheyinde juas jylqyny arnayy esikten sýirelep engize almadyq. Túyaq tirep, túryp aldy. Sirә, qyr jylqysy qalanyng tas ghimaratyn jatsynsa kerek. Aqyry shara bastalar aldynda teatrdyng aldynda kilem jabylghan aqboz atqa aghamyzdy mingizip, alay-búlay jýrgizip, syi-qúrmetimizdi kórsettik.

Mereytoy keshinde shyrqalghan әn, romanstary, simfoniyalyq shygharmalary bar 200-den astam tamasha tuyndy jazghan kompozitordyng keng auqymdy klassikalyq shygharmalary tanday qaqtyrdy. 150-den astam ónerpaz hormen «Abaydy», «Qalyng elim, qazaghymdy» oryndaghanda býkil zal qol shapalaqtap, úzaq túryp aldy.  Sol keshtegi jeke dauystaghy Dauyl degen әnshining quatty ýni osy kýnge deyin qúlaghymda dauyldap túr.

Elge qaytar kezde agha ýiine dәmge shaqyrdy. Eskileu, kóp qatarly ýide túrady eken. Kәdimgi kópshilik túratyn iri panelidi ýi. Alifiya jengemiz qarsy alyp, pәterlerining tarlau ekenin, alayda kónilderining ken, dastarqandarynyng mol ekendigin aityp jatyr. Degenmen asqar tauday túlghagha, qazaq ónerinde ózindik orny bar kompozitorgha odan enseli, ken, jaryq ýide túrsa, bek jarasatyn siyaqty edi. Pәteri tar bolsa da, kirip kelgende talay tamasha әn jazghan pianinosy, qos dombyrasy kózge birden jylyshyray berdi.

Esimi alty alashqa belgili abaytanushy, jazushy, synshy «Abay» muzeyining diyrektory Tóken Ibragimovpen osy ýide tanystyq. Atymdy esty sala:

- E, Ahmet degen sen ekensing ghoy, sening «Qamshyn» mening kózime tiyip ketti ghoy,- dep qaljynday sóiledi.

Aytyp túrghany Úly Abaydyng 150 jyldyghyna arnalghan mýshәirada jýlde alghan ólenim edi. Ishinde sol kezdin, 90-jyldardyng kózimen qaraghanda:

...Aqyn bitken oilanshy da tolghanshy,

Ormanynda adasyp jýr ormanshy.

... Abay agha, keshe Sizge júmsalghan,

Býgin elding arqasynda sol qamshy...- degen siyaqty asa uytty joldar da bar edi. Sony menzep túrghany.

-Inilerim, senderding aghalarynnyng túrghan túrysy da osy, túrqy da osy, túiyq, birbetkey, etene bolyp, eshkimmen tonnyng ishki bauynday aralaspaydy, rulastaryn da tanymaydy, ruhtastarynan basqa jaqyn dosy da joq. Shyny kerek, onyng jalghyz ghana dosy bar, ol –әn! - dedi Tóken agha.

Rasynda solay. Kókemiz ghúmyr boyy Semeyding muzykalyq uchiliyshesinde ústazdyq qyzmet atqarypty. Ári jerlesi, әri ruhany inisi belgili әnshi, aqyn, satirik Aymúhanbet Beysenbekovting aituynsha, Temkeng omyraulap әnin esh jerge, eshkimge tyqpalap kórmepti. Kerek etkenderge ghana bergen tәrizdi. Qajetsinbese, sandyghynda sary tap bolyp jata beredi eken.

Tipti ataqty «Auylym» әnining tarihy da qyzyq. Áuel basta Qazaq radiosynyng kórkemdik kenesi «nashar әn» dep bagha berip, efirge jibermepti. Keyinnen әnning notasy ghayyptan tayyp, ataqty әnshi Rashid Abdullinning qolyna týspey me? Baghy ashylyp, sodan keyin әn dәuirlep kete barady.

Osydan keyin oilaysyn, kez kelgen nәrsening taghdyry adamnyng óz taghdyryna baylanysty ma dep. Temkeng - shyn mәninde, taghdyrly adam. Jasynan jautankóz atanyp, jetim qalghan. Sol kezde Ýkimetting qaulysy bolypty, aldymen jetimderdi jarylqa degen. Qaulygha sәikes Núrghisa Tilendiyev, Beken Jylysbaevtar jetimder arasynan talantty balalardy izdep, elge shyghady. Sodan búlar Semeyge bara jatqan saparlarynda jol-jónekey Alakól audanyna at basyn búrady. Tentek ózenining jaghasyndaghy Qarabúlaq auylyna keledi. Ol kezde jetimderge arnalghan internat kәmpeskege ilingen Shihay baydyng kók ýiinde eken. Balalardyng әnge degen beyimdiligin tyndaghan qos tarlan әlgi internattan ýsh úlandy tandap alady. Kólikke otyrghyzyp, Almatygha әkele jatqanda, ýsheui aqyldasyp, qashugha bel baylaydy. Sirә, beytanys qalagha barghylary kelmese kerek. Jolda sәl damyldaghanda ekeui kólikten sekirip qashyp, qútylyp ketedi de, Núrghisa ústap qalyp, әljuazdau Temirjan tútylyp qalady. Mine, taghdyr! «Eger qútylyp ketkende onda auylda traktor aidap, mýmkin «Sosialistik Enbek Eri» bolyp keter me edim» deytin Temkeng qaljyngha búryp.

Konservatoriyagha Shәmshi Qaldayaqov ekeui birge týsedi, birge jýredi, Shәmshining alghashqy ólenderin notagha birigip týsiredi. Tek oqu bitirgennen keyin Temkeng Semeyge jol tartady da, Shәmshi  Almatyda qalyp qoyady.

Temaghandy songhy ret 1995 jyly kórdim. Janynda әigili әnshiler Túrsynghazy Rahimov, Aymúqanbet Beysenbekov bar, Ýsharaldaghy bizding ýige bas súqty. Kólge demalugha kele jatqan betteri eken. Emen-jarqyn keng otyryp, әngime-dýken qúrdyq. Temkeng Alakól turaly mening bir jyryma әn jazyp әkelipti, ony Túrsynghazy jýrek tebirentetindey etip oryndady. Ólenning ózi tughan jerge degen saghynyshqa toly edi, sazger ony tipti  múngha bólep jiberipti. Janarymyzgha jas irkildi. Notasyn ústatty. Sirә, búl aghanyng tughan jerge arnalghan eng songhy әni bolar dep oilaymyn.

Keler jyly Temkeng bes kýndik jalghannan ozdy. Ruhany orta, jerlesteri men semeylikter qatty qayghyrdy, shәkirtteri Jolan Dәstenov, Tólegen Múqamedjanov, Túrsynghazy Rahimovtar ústazdaryna degen qoshtasu sózderin aitty. Ásirese, Aymúqanbet Beysenbekov ortalyq gazetterge Temkeng turaly terennen qozghap, sýbeli maqala, estelikter jazdy. Keyinnen ústazy turaly jazbalaryn «Ónermen órnektelgen ómirler» kitabyna engizdi.

Agha ziratyndaghy:

Án-beyneng ketpes kónilden,

Áuening ghajap tógilgen.

Án bolyp kelip ómirge,

Án bolyp ketting ómirden! -

degen bir shumaq óleng onyng býkil bolmysyn, túlghasyn aishyqtap túrghanday.

... Ángimening basy Asqar Sýleymenovten shyqty ghoy: shyn talanttarda basqalargha, myna biz siyaqty júmyr basty, eki ayaqty pendelerge, úqsay bermeytin kidi de shataq minez bolmasa, ortadan suyrylyp shyghyp, shoqtyghy biyik shong tuyndylar tudyruy mýmkin emes-au, tegi. Qoy auzynan shóp almaytyn aghamyzdyng taghdyrynda asau ózendey tolqynyn aspangha atyp jatatyn kezderi az bolmaghan siyaqty.

Aqan serining Qúlageri de kórgende súlyq, shapqanda kýlik bolghan desedi.

Ahmet Kendirbekúly

Abai.kz