(تەمىرجان بازارباەۆ حاقىندا)

قولىما "پاراسات پاديشاسى" دەگەن كىتاپ ءتۇستى. اتاقتى اسقار سۇلەيمەنوۆ تۋرالى. كىتاپتاعى ەستەلىكتەردى باس الماستان ءبىر-اق تۇندە قوتاردىم. وقىپ شىقتىم دا، ويلاندىم. راسىندا، ءتاڭىر ءبىر ادامعا سونشاما تالانت دارىتسا، سونشاما كەرەعار مىنەز بەرەتىنى نەسى ەكەن؟! الدە تارازى باسىن تەڭەستىرىپ وتىرا ما؟ قاراڭىزشى، ءبىرتۋارلار: باۋىرجان، نۇرعيسا، ءشامشى، اسقار توقپانوۆ كەشەگى مۇقاعالي، ساكەن سەرى، جۇماتاي... سونشاما دارىندى، - ومىرلەرى دە، مىنەزدەرى دە سونشاما كۇردەلى.

كومپوزيتور تەمىرجان بازارباەۆ دەگەن ادامدى ەستۋىڭىز بار شىعار؟ ەسىڭىزگە تۇسىرەيىن.    قايىرماسى "جۋسانى مەن جۋاسى بۇرقىراعان اۋىلىم" دەپ كەلەتىن اتاقتى "اۋىلىم", "قازدار قايتقاندا", "تاماشا", «اينالايىن، انام، تۋعان كۇنىڭمەن» دەگەن سياقتى باسقا دا كوپتەگەن جان تەربەتەر سىرشىل اندەرى مەن كۇردەلى كلاسسيكالىق شىعارمالارى بار. ول كىسى  ءبىزدىڭ الاكولدەگى كىشكەنتاي عانا جاعاتال دەگەن اۋىلدان شىققان. ايتپاقشى، كۇمىس كومەي زەينەپ قويشىباەۆا دا - سول جەردىڭ تۋماسى.

ايتايىن دەگەنىم، جايشىلىقتا سازگەر - تىم قاراپايىم عانا ادام، ال تۇلا بويى قايشىلىقتى...

رەتىمەن باستايىن. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اۋداننان شىققان ءبىر توپ ونەر ادامدارىن شاقىردىق. جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ وتە اسەرلى ءوتتى.

كەشكىسىن اعىل-تەگىل داستارقان. اۋدان اكىمى  رەزيدەنتسياداعى تاماشا وتىرىستىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا العان. ەمەن-جارقىن اڭگىمە: ساعىنىش، تۋعان جەر، پارىز، ونەر تاقىرىبى وربىگەن. كەنەت، كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىزشى، جازدىڭ ءبىر ادەمى كۇنىندە  كۇن كۇركىرەپ، اياق استى نايزاعاي جارقىلداماي ما؟ قۇددى سونداي بولدى. قوناقتاردىڭ اراسىندا ەلەۋسىز عانا وتىرعان اعامىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اكىمگە:

- سەن بۇكىل اۋدانداعى زيراتتاردى قورشاتقاندا، سوناۋ الەش جاقتا جاتقان مەنىڭ بابامنىڭ زيراتىن نەگە قورشاتپاعانسىڭ؟

قولىندا ريۋمكە، تۋرا جىبەرەيىن دەپ تۇر. ءبارىمىز ورە تۇرەگەلدىك. "قوي-قويعا" باسىپ جاتىرمىز. تىڭدامايدى. وتىرىستان ءسان كەتە باستادى. كوكەمىزدى قۇشاقتاي، قارسىلاسقانىنا قاراماستان دالاعا الىپ شىقتىم. قوي، شارشاعان شىعار، الدە اششى سۋدىڭ دا الەگى مە، قالاداعى قوناق ۇيگە تارتتىق.

جاقىنداي بەرگەندە تەمكەڭ سابىنداي بۇزىلىپ، كىلت اينىدى. "مەن ىنتالى اۋىلىنداعى قارىنداسىما بارىپ، امانداسۋىم كەرەك،"- دەپ، كولىكتىڭ باسىن امالسىز باسقا جاققا بۇرعىزدى.

قارا ىڭىردە  يتتەردى شۋلاتا-مۋلاتا اۋىلعا ەندىك. "قارىنداسىڭىز قاي كوشەدە؟"- دەيمىن قوناعىما. بىلمەيدى. "ەسىمى كىم ەدى قارىنداسىڭىزدىڭ؟" دەيمىن، - كوكەم ءۇنسىز. ارى سۇرادىم، بەرى سۇرادىم، - اعامىز قارىنداسىنىڭ ەسىمىن جادىنا تۇسىرە الماي-اق قويعانى.

كوشەلەردى ايقۇش-ۇيقىش ءبىر ارالاعاننان كەيىن: «كەرى قايتايىق»،-دەيمىن. تەمكەڭ كەلىسپەيدى. قويشى، ۇيات بولسا دا ءبىر-ەكى ءۇيدىڭ ەسىگىن قاعىپ ءجۇرىپ، وياتىپ:

- كومپوزيتور تەمىرجان بازارباەۆتىڭ قارىنداسى قايدا تۇرادى؟- دەپ سۇرايمىن.

- اتى كىم ەدى؟- دەيدى جازعاندار.

- بىلمەيمىن.

«بىلمەسەڭ نەگە سۇرايسىڭ؟" دەگەندەي، تۇرعىندار يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزىپ، ۇيقىلارىن بەيمەزگىل بۇزعاندى جاقتىرماي، ەسىكتەرىن تارس جابادى.

ۇيات بولدى. الاقانداي اۋىلدان اعامىزدىڭ قارىنداسىن تاپپادىق. ەسىمىن بىلسەك، اڭگىمە باسقا عوي، تۋىس قارىنداسىنىڭ اتىن ۇمىتقان كوكەمە نە دەرسىڭ...

ارادا جىلدار ءوتتى. تەمكەڭ الپىس-اسقارعا كوتەرىلىپتى. نە سىيلاساق ەكەن، «اۋىلىم» دەپ، الاكولدى اسقاقتاتقان اسىل ۇلعا؟ اقىرى ويلادىم، اقبوز ات! اقتاڭگەر ازاماتقا، ايگىلى كومپوزيتورعا سول عانا جاراساتىن شىعار.

90-جىلداردىڭ بەل ورتاسىندا قازىرگىدەي «تەمىر تۇلپار» مىنگىزۋ داستۇردە جوق. ەندى الاكولدى اينالا قاراپ، اقبوز ات ىزدەدىك. شىمقاي اق ءتۇستى جىلقىنى ىزدەۋ ماياعا ءتۇسىپ كەتكەن ينەنى ىزدەۋدەن دە قيىن بولدى. قىلاڭ تۇستىلەردەن بوزعىل، بۋرىل، قۇباقان ءجيى كەزدەسەدى ەكەن. جاقتىرمادىق. اقىرى تاپتىق-اۋ، بەساعاشتا ءبىر باقتاشىنىڭ اقبوزى كوزگە ءتۇستى. تۇرقى بيىك، تازا اق قىلاڭ. ەندى يەسىن كوندىرە الساقشى. جىلقىسى شارۋاعا باپ، شاناعا دا، ارباعا جەگىلەدى ەكەن. جاسى بەستىدەن اسقان ەكى جىلقى بەرىپ ءجۇرىپ، كوندىردىك-اۋ يەسىن. «كاماز»-عا تيەپ، جولعا شىقتىق. ات، شاپانىمىزدى الىپ، اۋدان اتىنان الاكول بالىق كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى جايىل ءابدىراحمانوۆ، «سارىقۇم» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان نيازوۆ ۇشەۋمىز باراتىن بولدىق.

سەمەيدەگى زيالى قاۋىم ءدۇر سىلكىنىپ،  سالتاناتتى توي جاسادى. تەمكەڭ سول باياعى قوڭتورعاي، قاراپايىم قالپى. الپىسقا كەلدىم دەپ الشيىپ تۇرعان جوق. اق قار، كوك مۇزدا سوناۋ الىستان كەلگەنىمىزگە ريزا بولعانمەن، باۋىرلىق تانىتىپ، جانى اشىپ، «قينالىپ قالدىڭدار عوي» دەپ، ارقامىزدان قاعادى.

مەرەيتوي كۇنى اقبوزدى ۇلكەن تەاتردىڭ ساحناسىنا شىعارا الساقشى، انشەيىندە جۋاس جىلقىنى ارنايى ەسىكتەن سۇيرەلەپ ەنگىزە المادىق. تۇياق تىرەپ، تۇرىپ الدى. ءسىرا، قىر جىلقىسى قالانىڭ تاس عيماراتىن جاتسىنسا كەرەك. اقىرى شارا باستالار الدىندا تەاتردىڭ الدىندا كىلەم جابىلعان اقبوز اتقا اعامىزدى مىنگىزىپ، الاي-بۇلاي جۇرگىزىپ، سىي-قۇرمەتىمىزدى كورسەتتىك.

مەرەيتوي كەشىندە شىرقالعان ءان، رومانستارى، سيمفونيالىق شىعارمالارى بار 200-دەن استام تاماشا تۋىندى جازعان كومپوزيتوردىڭ كەڭ اۋقىمدى كلاسسيكالىق شىعارمالارى تاڭداي قاقتىردى. 150-دەن استام ونەرپاز حورمەن «ابايدى»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىمدى» ورىنداعاندا بۇكىل زال قول شاپالاقتاپ، ۇزاق تۇرىپ الدى.  سول كەشتەگى جەكە داۋىستاعى داۋىل دەگەن ءانشىنىڭ قۋاتتى ءۇنى وسى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمدا داۋىلداپ تۇر.

ەلگە قايتار كەزدە اعا ۇيىنە دامگە شاقىردى. ەسكىلەۋ، كوپ قاتارلى ۇيدە تۇرادى ەكەن. كادىمگى كوپشىلىك تۇراتىن ءىرى پانەلدى ءۇي. الفيا جەڭگەمىز قارسى الىپ، پاتەرلەرىنىڭ تارلاۋ ەكەنىن، الايدا كوڭىلدەرىنىڭ كەڭ، داستارقاندارىنىڭ مول ەكەندىگىن ايتىپ جاتىر. دەگەنمەن اسقار تاۋداي تۇلعاعا، قازاق ونەرىندە وزىندىك ورنى بار كومپوزيتورعا ودان ەڭسەلى، كەڭ، جارىق ۇيدە تۇرسا، بەك جاراساتىن سياقتى ەدى. پاتەرى تار بولسا دا، كىرىپ كەلگەندە تالاي تاماشا ءان جازعان پيانينوسى، قوس دومبىراسى كوزگە بىردەن جىلىشىراي بەردى.

ەسىمى التى الاشقا بەلگىلى ابايتانۋشى، جازۋشى، سىنشى «اباي» مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن يبراگيموۆپەن وسى ۇيدە تانىستىق. اتىمدى ەستي سالا:

- ە، احمەت دەگەن سەن ەكەنسىڭ عوي، سەنىڭ «قامشىڭ» مەنىڭ كوزىمە ءتيىپ كەتتى عوي،- دەپ قالجىڭداي سويلەدى.

ايتىپ تۇرعانى ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان ءمۇشايرادا جۇلدە العان ولەڭىم ەدى. ىشىندە سول كەزدىڭ، 90-جىلداردىڭ كوزىمەن قاراعاندا:

...اقىن بىتكەن ويلانشى دا تولعانشى،

ورمانىندا اداسىپ ءجۇر ورمانشى.

... اباي اعا، كەشە سىزگە جۇمسالعان،

بۇگىن ەلدىڭ ارقاسىندا سول قامشى...- دەگەن سياقتى اسا ۋىتتى جولدار دا بار ەدى. سونى مەڭزەپ تۇرعانى.

-ىنىلەرىم، سەندەردىڭ اعالارىڭنىڭ تۇرعان تۇرىسى دا وسى، تۇرقى دا وسى، تۇيىق، بىربەتكەي، ەتەنە بولىپ، ەشكىممەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسپايدى، رۋلاستارىن دا تانىمايدى، رۋحتاستارىنان باسقا جاقىن دوسى دا جوق. شىنى كەرەك، ونىڭ جالعىز عانا دوسى بار، ول ء–ان! - دەدى توكەن اعا.

راسىندا سولاي. كوكەمىز عۇمىر بويى سەمەيدىڭ مۋزىكالىق ۋچيليششەسىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپتى. ءارى جەرلەسى، ءارى رۋحاني ءىنىسى بەلگىلى ءانشى، اقىن، ساتيريك ايمۇحانبەت بەيسەنبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەمكەڭ ومىراۋلاپ ءانىن ەش جەرگە، ەشكىمگە تىقپالاپ كورمەپتى. كەرەك ەتكەندەرگە عانا بەرگەن ءتارىزدى. قاجەتسىنبەسە، ساندىعىندا سارى تاپ بولىپ جاتا بەرەدى ەكەن.

ءتىپتى اتاقتى «اۋىلىم» ءانىنىڭ تاريحى دا قىزىق. اۋەل باستا قازاق راديوسىنىڭ كوركەمدىك كەڭەسى «ناشار ءان» دەپ باعا بەرىپ، ەفيرگە جىبەرمەپتى. كەيىننەن ءاننىڭ نوتاسى عايىپتان تايىپ، اتاقتى ءانشى راشيد ءابدۋلليننىڭ قولىنا تۇسپەي مە؟ باعى اشىلىپ، سودان كەيىن ءان داۋىرلەپ كەتە بارادى.

وسىدان كەيىن ويلايسىڭ، كەز كەلگەن نارسەنىڭ تاعدىرى ادامنىڭ ءوز تاعدىرىنا بايلانىستى ما دەپ. تەمكەڭ - شىن مانىندە، تاعدىرلى ادام. جاسىنان جاۋتاڭكوز اتانىپ، جەتىم قالعان. سول كەزدە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بولىپتى، الدىمەن جەتىمدەردى جارىلقا دەگەن. قاۋلىعا سايكەس نۇرعيسا تىلەنديەۆ، بەكەن جىلىسباەۆتار جەتىمدەر اراسىنان تالانتتى بالالاردى ىزدەپ، ەلگە شىعادى. سودان بۇلار سەمەيگە بارا جاتقان ساپارلارىندا جول-جونەكەي الاكول اۋدانىنا ات باسىن بۇرادى. تەنتەك وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قارابۇلاق اۋىلىنا كەلەدى. ول كەزدە جەتىمدەرگە ارنالعان ينتەرنات كامپەسكەگە ىلىنگەن شيحاي بايدىڭ كوك ۇيىندە ەكەن. بالالاردىڭ انگە دەگەن بەيىمدىلىگىن تىڭداعان قوس تارلان الگى ينتەرناتتان ءۇش ۇلاندى تاڭداپ الادى. كولىككە وتىرعىزىپ، الماتىعا اكەلە جاتقاندا، ۇشەۋى اقىلداسىپ، قاشۋعا بەل بايلايدى. ءسىرا، بەيتانىس قالاعا بارعىلارى كەلمەسە كەرەك. جولدا ءسال دامىلداعاندا ەكەۋى كولىكتەن سەكىرىپ قاشىپ، قۇتىلىپ كەتەدى دە، نۇرعيسا ۇستاپ قالىپ، ءالجۋازداۋ تەمىرجان تۇتىلىپ قالادى. مىنە، تاعدىر! «ەگەر قۇتىلىپ كەتكەندە وندا اۋىلدا تراكتور ايداپ، مۇمكىن «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى» بولىپ كەتەر مە ەدىم» دەيتىن تەمكەڭ قالجىڭعا بۇرىپ.

كونسەرۆاتورياعا ءشامشى قالداياقوۆ ەكەۋى بىرگە تۇسەدى، بىرگە جۇرەدى، ءشامشىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن نوتاعا بىرىگىپ تۇسىرەدى. تەك وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن تەمكەڭ سەمەيگە جول تارتادى دا، ءشامشى  الماتىدا قالىپ قويادى.

تەماعاڭدى سوڭعى رەت 1995 جىلى كوردىم. جانىندا ايگىلى انشىلەر تۇرسىنعازى راحيموۆ، ايمۇقانبەت بەيسەنبەكوۆ بار، ۇشارالداعى ءبىزدىڭ ۇيگە باس سۇقتى. كولگە دەمالۋعا كەلە جاتقان بەتتەرى ەكەن. ەمەن-جارقىن كەڭ وتىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇردىق. تەمكەڭ الاكول تۋرالى مەنىڭ ءبىر جىرىما ءان جازىپ اكەلىپتى، ونى تۇرسىنعازى جۇرەك تەبىرەنتەتىندەي ەتىپ ورىندادى. ولەڭنىڭ ءوزى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشقا تولى ەدى، سازگەر ونى ءتىپتى  مۇڭعا بولەپ جىبەرىپتى. جانارىمىزعا جاس ىركىلدى. نوتاسىن ۇستاتتى. ءسىرا، بۇل اعانىڭ تۋعان جەرگە ارنالعان ەڭ سوڭعى ءانى بولار دەپ ويلايمىن.

كەلەر جىلى تەمكەڭ بەس كۇندىك جالعاننان وزدى. رۋحاني ورتا، جەرلەستەرى مەن سەمەيلىكتەر قاتتى قايعىردى، شاكىرتتەرى جولان داستەنوۆ، تولەگەن مۇقامەدجانوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆتار ۇستازدارىنا دەگەن قوشتاسۋ سوزدەرىن ايتتى. اسىرەسە، ايمۇقانبەت بەيسەنبەكوۆ ورتالىق گازەتتەرگە تەمكەڭ تۋرالى تەرەڭنەن قوزعاپ، سۇبەلى ماقالا، ەستەلىكتەر جازدى. كەيىننەن ۇستازى تۋرالى جازبالارىن «ونەرمەن ورنەكتەلگەن ومىرلەر» كىتابىنا ەنگىزدى.

اعا زيراتىنداعى:

ءان-بەينەڭ كەتپەس كوڭىلدەن،

ءاۋەنىڭ عاجاپ توگىلگەن.

ءان بولىپ كەلىپ ومىرگە،

ءان بولىپ كەتتىڭ ومىردەن! -

دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭ ونىڭ بۇكىل بولمىسىن، تۇلعاسىن ايشىقتاپ تۇرعانداي.

... اڭگىمەنىڭ باسى اسقار سۇلەيمەنوۆتەن شىقتى عوي: شىن تالانتتاردا باسقالارعا، مىنا ءبىز سياقتى جۇمىر باستى، ەكى اياقتى پەندەلەرگە، ۇقساي بەرمەيتىن كىدى دە شاتاق مىنەز بولماسا، ورتادان سۋىرىلىپ شىعىپ، شوقتىعى بيىك شوڭ تۋىندىلار تۋدىرۋى مۇمكىن ەمەس-اۋ، تەگى. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن اعامىزدىڭ تاعدىرىندا اساۋ وزەندەي تولقىنىن اسپانعا اتىپ جاتاتىن كەزدەرى از بولماعان سياقتى.

اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرى دە كورگەندە سۇلىق، شاپقاندا كۇلىك بولعان دەسەدى.

احمەت كەندىربەكۇلى

Abai.kz