2000-2008 jyldar aralyghynda elimizden syrtqa zansyz shygharylghan qarjynyng kólemi 126 mlrd dollargha jetken deydi GlobalFinancialIntegrity (GFI). Halyqaralyq sayasat ortalyghynyng baghdarlamasy bolyp tabylatyn Global Financial Integrity - kommersiyalyq emes ghylymiy-zertteu úiymy. Onyng esebinshe, TMD memleketterinen biz tek Reseydi ghana aldymyzgha salyp otyr ekenbiz.  Teristiktegi kórshimizding syrtqa aghylghan qarajaty 427 mlrd dollardan asqan kórinedi.

Halyqaralyq úiymnyng sarapshylary elimizdi atalghan kórsetkish boyynsha әlemde 11-shi oryngha qoyypty.

Alghashqy ondyqta - Qytay ($2,176 trln), Resey ($427 mlrd), Meksika ($416 mlrd), Saud Arabiyasy ($302 mlrd), Malayziya ($291 mlrd), Birikken Arab Ámirligi ($276 mlrd), Kuveyt ($242 mlrd), Venesuela men Boliviya ($157 mlrd), Katar ($138 mlrd), Niygeriya ($130 mlrd).

Sonymen bar-joghy 7-8 jyldyng ainalasynda 126 mldr dollar qarjy qalay shyghyp ketti? Búl jayttyng sebep saldary turaly sarapshylarymyz bylay deydi:

Ámirjan Qosanov, «AZAT» JSDP bas hatshysy:

2000-2008 jyldar aralyghynda elimizden syrtqa zansyz shygharylghan qarjynyng kólemi 126 mlrd dollargha jetken deydi GlobalFinancialIntegrity (GFI). Halyqaralyq sayasat ortalyghynyng baghdarlamasy bolyp tabylatyn Global Financial Integrity - kommersiyalyq emes ghylymiy-zertteu úiymy. Onyng esebinshe, TMD memleketterinen biz tek Reseydi ghana aldymyzgha salyp otyr ekenbiz.  Teristiktegi kórshimizding syrtqa aghylghan qarajaty 427 mlrd dollardan asqan kórinedi.

Halyqaralyq úiymnyng sarapshylary elimizdi atalghan kórsetkish boyynsha әlemde 11-shi oryngha qoyypty.

Alghashqy ondyqta - Qytay ($2,176 trln), Resey ($427 mlrd), Meksika ($416 mlrd), Saud Arabiyasy ($302 mlrd), Malayziya ($291 mlrd), Birikken Arab Ámirligi ($276 mlrd), Kuveyt ($242 mlrd), Venesuela men Boliviya ($157 mlrd), Katar ($138 mlrd), Niygeriya ($130 mlrd).

Sonymen bar-joghy 7-8 jyldyng ainalasynda 126 mldr dollar qarjy qalay shyghyp ketti? Búl jayttyng sebep saldary turaly sarapshylarymyz bylay deydi:

Ámirjan Qosanov, «AZAT» JSDP bas hatshysy:

Aldymen aitarym, segiz jyl ishinde Qazaqstannan 126 milliard dollar syrtqa shygharyldy degen «Global Financial Integrity» qorynyng búl mәlimetin men óz basym mýldem jetkiliksiz dep sanaymyn. Sebepteri mynaday: bizde paydaly qazbany satu jaghy - qúpiyanyng qúpiyasy әri osy saladaghy statistika esh syn kótermeydi. Al jemqorlyqtyng kassasyna qansha aqsha týsip, onyng qay bóligi shetelge ketip jatyr - ol jaghy da beymәlim. Oghan qosa biz osy atalghan úyatty reytingte bizden ekonomikalyq әleueti on ese ýlken Reseyden keyin túrmyz. Yaghny Qazaqstangha teilinip túrghan sol somany segiz ne toghyz ese kóbeyte beruge bolady!

Onyng ýstine sol qarjynyng qayda ketip jatqanyn baqylaytyn naqty mehanizm, kerek deseniz, naqty sayasy jiger joq. Biraq qalyng júrtshylyq múnday kórsetkishterding astarynda ne jatqanyn bayaghyda-aq bilip qoyghan: býginde «Abay.kz» saytynyng oqyrmanyn aitpayyn, auyldaghy bes jasar balanyng ózi «offshor» degen ne ekenin biledi!

Salystyru degen bolady. Qazaqstannyng ishki jalpy ónimi 110 milliard dollar bop túrghanda, múnday soma - katastrofa!

Shetelge eldegi qarjynyng «qashuy», eng aldymen, sol qarjy iyelerining el ishindegi ahualgha degen senimsizdiginen tuady! Áytpese, osynda saqtalar aqshasynyng keleshegi ýshin alandamasa, shetelge ony audaryp ne әlek? Búl әngimening resmy iydeologiya meylinshe nasihattap jatqan «ishki sayasy túraqtylyq» pen «TMD-daghy eng tәuir qarjy jәne bank jýiesi bizde!» degen  tezisterge tikeley qatysy bar. Yaghni, múnday qadam eldegi qarjylyq jýiege degen senimsizdikten de tuary haq. Demek, biz maqtauly qarjy jýiemiz turaly anyzdardy qayta qarauymyz kerek. Jәne de eldik kapitaldyng el ishinde júmys istep, ishki investisiya boluyna tiyisti jaghday jasalynuy kerek. Biraq balyq sekildi biylik te basynan shirip jatyr emes pe?! Áytpese, Últtyq qorymyzdyng 50 milliardtan astam dollary naq sol shetel bankterin asyrap jatqan joq pa?

Ýshinshiden, sol qarjy iyelerining arty quys ekendigi barshagha mәlim. Banktan resmy týrde nesie alyp, payda tapqan biznesmen - bir bólek, buma-buma para alyp, qaltasyn qampiytqan sheneunik - bir bólek. Bireuiniki - taza manday ter, ekinshisiniki - aram aqsha.

Qaranyzshy, bizdegi bas sheneunikterding balalary qayda oqyp jýr? Qay tilde? Olar ishtegi ahualgha ghana emes, qazaq tilining bolashaghyna senbeydi. Nemese balalarynyng bolashaghyn Qazaqstanmen baylanystyrmaydy!

Shynymen de milliardtaghan dollar qarjyny shetke shygharu isi kýndelikti ómirding qiyndyghymen betpe-bet kelip, tabys tauyp jýrgen kishi jәne orta bizneske qatysy joq shyghar. Ol milliardtar negizinen qazaqtyng jer qoynauyndaghy paydaly qazba baylyghyn ondy-soldy satudan qúralghan. Olargha «әi» deytin әje, «qoy» deytin halyq qalaulylary joq. Osynday iyesizdikten keyin olar qútyrmaghanda kim qútyrady?!.

Osynyng bәrine qosatyn jayt mynau: olar tәuelsiz Qazaqstannyng qarjy jýiesining myqty bola týsuine mýddeli emes! Áytpese, partriottyq sezimge bólenip, el ekonomikasyna salmay ma sol qyruar qarjyny!

Eng basty taghylym mynaghan sayady: elimizdegi qarjynyng jaghdayyn baqylap, rettep otyratyn instituttar qayda qarap otyr? Últtyq bank, Qarjy ministrligi, Qarjy naryghy men qarjy úiymdaryn retteu men qadaghalau agenttigi degendey. Álde olardyng sol milliardtaghan dollargha tikeley qatysy bar ma? Olardy nege jauapqa tartpaymyz?

Búl - ritorikalyq saual. Óitkeni, bizde bәri de - biylik pen baylyq -  bite qaynasyp, aralasyp ketken. Memlekettiki qayda, jeke qarjy qayda, eshkim bilgisi kelmeydi.   Onyng sebepterin jogharyda aittym.

Meruert Mahmutova, qarjyger-ekonomist:

- Jalpy alghanda songhy 10 jyldy alsaq, 2000 jyldan bastap ekonomikanyng damu dengeyi óte joghary boldy. Jәne osy jyldar aralyghynda eki ret legalizasiya ótti. Zang qabyldanghanda tiyisti organdarda búl Qazaqstannyng ekonomikasyna әser, el ekonomikasyna әser etedi degen ýmit boldy. Alayda, mening oiymsha legalizasiyadan ótken kapitaldar shetelge ketti.

Qarap otyrsanyz Ispaniya, Arab Ámirlikteri bastaghan kóptegen shetelderde Qazaqstannyng sheneunikteri, biznesmenderi, endi aty-jónderin tizbelemey-aq qoyayyn, ózderiniz de bilip otyrsyzdar, qymbat baghagha jyljymaytyn mýlik satyp alyp jatyr. Mening oiymsha, búl de shetelge ketip jatqan kapital.

2007 jyldyng sonynan bastalghan qarjy daghdarysyna qarsy is-sharalargha 26 mlrd dollargha juyq qarajat júmsaldy. Onyng 6 mlrd-dy salyqqa jasaghan jenildik sharasy bolsa, 20 mlrd-y aqsha kýiinde boldy. Bizding esebimiz boyynsha sol qarajattyng 1-2 mlrd-y ghana Qazaqstan ekonomikasynda qaldy da ózgesi shetel asyp ketti.

- Al, búl aqshanyng qaytuy mýmkin be? Mýmkin bolsa qanday merzimde qaytady?

- Búl kapitaldardy shetelge shygharyp otyrghan adamdar Qazaqstanda júmys istep, biznes jasaghandarymen kapitalyn, ýilerin shetelde ústap otyr. Sondyqtan búl Qazaqstangha qaytyp kelmeytin aqsha. 5-10 jylda qaytaryp alamyz, Qazaqstannyng ekonomikasyna júmys istetemiz degenge óz basym senbeymin.

Qanat Berentaev, qarjyger-ekonomist:

- Ózderiniz de bilesizder bizdegi sauda sattyq, múnay bolsyn, ózgesi bolsyn offshor arqyly jýzege asyralady. Ilgerirekte búl Bermut araldaryndaghy offshorlyq bankter bolsa, qazir Shveysariya bizding qarym-qatynasy óte tyghyz әriptesimiz. Osylar arqyly bizding múnayymyz, ózge de ónimderimiz jetkizilip túrdy. Mine, osy qarajattar, yaghny shiykizatty eksporttauda alypsatarlar týsiretin payda, bylaysha atyqanda satyp alghan bagha men qayta satqan baghanyng arasyndaghy aiyrmashylyqtan týsken tabys óte kóp.

Sonymen qatar, zansyz sauda-sattyqtan týsip shetel asqan qarajat ta óte kóp. Mәselen, men kópten beri aityp kelemin, tabighat qorghau agenttikterine tau ken óndirisining iyeleri jylyna 5-6 mlrd dollar audaryp túrady. Búl aqsha da shetel asyp jatyr.

Shetelge ketip qalghan qarajat qaytady dep oilamaymyn. Bir jaghynan alyp qaraghanda búl qarajet iyeleri ýshin de, Batystyng kózqarasy ýshin de zandy.

Al, kelesi mәsele biz salyq zannamalaryn týbirimen ózgertuimiz kerek. Agenttik jýiege kóship tabighat qorghau agentterinen qútyluymyz kerek. Ekinshi, Syrtqy sauda-sattyqqa baqylaudy naqtylauymyz kerek. Bizding biylik oryndary oilap tapqan baqylau jýiesi, yaghny eksporttalatyn múnaydan týsetin paydanyng kólemine qaray emes, songhy toqsandaghy múnaydyng әlemdik ortasha qúnyna qaray salynatyn salyq jýiesi ózin aqtamay otyr. Búl jetkiliksiz. Ózge de mehanizmderdi oilap tabu qajet. Tipti keybir strategiyalyq manyzdy ónimderding syrtqy sauda-sattyghyna memleketik monopoliya ornatsa da artyqtyq etpeydi.

- Al osy qarajattardyng syrtqa kóptep ketuine kinәlilerdi tauyp jazalau mýmkin be?

- Ol ne degeniniz. Anyghynda olardy jazalau mýmkin emes. Resmy túrghyda búl qarajattar zandy. Qazaqstannan bir baghagha satyp aldy, kelesi bireuge basqa baghagha satty. Búl biznesting zandylyghy. Olar Qazaqstanmen tolyq eseptesken, al offshordan tapqan paydasyna eshteme dey almaysyz. Degenmen, biz offshorlardyng jabyluyn talap etuimiz kerek. Qazir әlemde offshorlyq aimaqtardy qysqartu turaly kampaniya jýrip jatyr. Kóptegen elde talqylaular ótude.

«Abay-aqparat»