Halyq pen ziyalylardy biriktirip otyratyn, el ishinen ziyalylardy qogham aldyna shygharatyn últtyq sana. Últymyzdyng tarihyna, tarihy ómirine  qarap úrpaqty últtyq mýddege qyzmet etuge baghyttauda, ziyalylyqqa tәrbiyeleu isinde erekshe manyzgha ie bolghan últtyq sananyng ruhyna kóz jetkizemiz. Shynymende qiynshylyghy men syny qatar jýrgen uaqyt ishinde elin, jerin, últtyq ruhyn qorghaytyn úrpaqty tәrbiyelep, qogham aldyna shygharuda halyqtyng arman tilegining oryndaluyna yqpal etken bir ghana dýnie últtyq sana. Qaytken kýnde de atamekennen, elding tútastyghynan, tәuelsizdikten qasiyetti, qadirli nәrse joq degen babalarmyzda ortaq týsinik bolghan. Osynyng nәtiyjesinde últtyng tarihy qalyptasyp, qogham ómirinde túlghalar dәstýri jalghasyp otyrghan.

Últtyq sana jeke adamnyn, halyqtyng últtyq bolmysynyng intellektualdyq negizi, últtyq bolmystyng әleumettik mәdeny órisin qalyptastyryp saqtap otyratyn qasiyetterding biriktirushi negizi retinde tarihy uaqyttyng ózinde erekshe qúbylysqa ie bolyp otyrghan. Búlay deytin sebebimiz әr últtyng mәdeniyeti, tarihy, talant iyelerining tarihy últtyq sananyng kýshimen qalyptasyp otyrady. Mәselen Qúrmanghazy syndy qazaqtyng tuma talant iyeleri  óner akademiyasynda oqyghan joq, biraq kez kelgen adamnyng qoly jete bermeytin ónerdegi tәrbiyenin, talanttylyqtyn, danalyqtyng fenomenin tarihta qaldyrdy. Búghan qarap boyynda bar qasiyetting kózin ashuda, ony tútastay tól mәdeniyetining qúbylysyna ainaldyrudaghy qazaq balasynyng kýsh jigerining ereksheligin tanimyz. Sol ruhty qarapayym qazaq balasynyng boyynan shygharghan últtyq sana (elge, tughan jerge degen erekshe týsinik), qiynshylyghy mol ómir, qiynshylyqtan qazaq jastaryn shygharghan últtyq tәrbiye.

Adamnyng barlyq qasiyetteri onyng sanasyna baylauly. Yaghny sana degenimiz adamnyng boyyndaghy barlyq ruhany qasiyetterin qalyptastyryp, rettep, biriktirip otyratyn fenomen. Biraq sananyng adam boyyndaghy qasiyetterdi qalyptastyryp, nyghaytyp, biriktirip otyruyna yqpal etetin tәrbiye. Tәrbie qanday bolsa, onyng sanasynyng órisi de oghan tәueldi. Tarihy sana, últtyq sana adamy sananyng órisi, jeke adamnyn, últtyng túlghalyq negizi bolyp tabylady. Sebebi jeke adam últtyq sanamen tarihtan, últ mәdeniyetinen ózine layyqty ornyn iyelenip otyrsa, halyq últtyq sananyng kýshi arqyly últqa ainalady jәne ózin-ózi saqtap, qorghap otyrady.

Adamzat balasy órkeniyet biyigine kóterilgen sayyn sana, tanym, aqyl-parasat, zerde, bilim, tәrbiye, qabilet, dýniyetanym, últtyq sana, últtyq ruh úghymdarynyng qadiri arta týspek. Sebebi adam bolmysyn ghylym men tehnologiyanyng ýstemdiginen qorghap, arashalap otyratyn últ ruhaniyaty, últ mәdeniyetining qúndylyqtary.

Últtyq sana bar jerde maqsat, últ múraty, últtyq iydeya qatar ómir sýrmek. Búlar qatar ómir sýrgen qoghamda memleketing mýddesine jany ashityn, ayanbay qyzmet etetin, halyqqa dúrys aqylyn aitatyn adamdar qatary qalyptasady. Sebebi halyqty memleketimen biriktirip otyratyn últtyq sana, últtyq sanasy tereng adamdar. Alash ziyalysy Mirjaqyp Dulatov 1911 jyly «Ayqap» jurnalynda jazghan maqalasynda bylay degen: «Bizding әrbir isimizding negizi bos, ómiri qysqa. Oqyghandarymyz bar – qaltasy tesik, baylarymyz bar – tóbesi tesik. Ekeui bir jerge jelimdesede qosylmaydy. Basqa bilimdi júrttyng júrttyq adamdary maydangha bir is shygharmaqshy bolsa (aytalyq, gazet, jurnal haqynda) әueli plan týzeydi» [1.41 b.].

Ziyalylardyng qogham aldyndaghy mindeti halyqty biriktirip, ortaq el iygiligine jastardy bastap otyratyn últtyq sanany qalyptastyru. Últtyq sana ziyalylardyng tariyh, últtyq iydeya, últ ruhaniyaty baghytyndaghy izdenisteri (qyzmetteri) negizinde qalyptasyp otyrady. Mirjaqyp Dulatov jazghanday ziyalylar últtyq iydeyanyng jýzege asuyna tikeley yqpal etip otyratyn (qyzmet etetin) adamdar. Últtyq iydeya el mýddesine negizdelgen tәjiriybelerden, iydeyalardan, strategiyalyq maqsattardan qúralghan, barlyq últtyq qúndylyqtardy boyyna jinaqtaghan, onyng úrpaqtyng iygiligine ainaluyn negizdeytin dýniye. Sondyqtanda búl jýzege asu ýshin memleket pen halyqtyng birligi qajet. Memleket pen halyqty últtyq iydeyagha biriktirip otyratyn últtyq iydeologiya.

Ár ghasyrdyng óz ereksheligi bar. Ol erekshelik ghasyrdyng ghylymdaghy, ekonomikadaghy jana dýniyelerimen de kórinedi. Memleketting strategiyasy el iygiligine baghyttalyp otyratyndyqtan últ josparynyng aldynda jana dýniyelerdi baghyndyru mindeti eng birinshi túrady. Sondyqtanda alash ziyalylary últtyq mýddege qyzmet etude әrbir jeke adam ýshin últtyq sananyng erekshe qúndylyq ekendigin atap kórsetken.

Qoghamdyq ortada adamnyng mamandyghynan búryn adamgershiligi basym jýretin bolsa, týrli әleumettik mәselelerding uaqytyly ózining dúrys sheshimin tabary dausyz. Qazirgi órkeniyetti elderding ótken tәjiriybelerine kóz jýgirter bolsaq, olar qoghamyndaghy qiynshylyqty jenude últtyq sana mәselesine erekshe kónil bólgen. Qoghamda birlik, adamgershilik, el mýddesine adaldyq, әr adam óz isine jauapty bolghan jaghdayda últ múratyna, memleket maqsatyna jetedi degen halyqtyq ruhtaghy týsinik qoghamynda iydeyagha ainalghan. Osynyng nәtiyjesinde memleketke qyzmet etetin óner, ghylym, kәsip iyelerin shygharudy qogham óz mindetine alyp otyrghan. Dәuletti óner, bilimge júmsau, jastardyng ómirge dúrys baghyt aluyn qadaghalau, otan sýigishtikke tәrbiyeleu órkeniyetti elderde memleket pen halyqtyn, sonyng ishinde әrbir otbasynyng maqsatyn, oy órisin biriktirip otyrghan últtyq sana túghyry bolyp tabylady. Órkeniyetti elderding jetistigimen ólsheytin bolsaq últtyq sana degenimiz kemel týsinik, kemel aqyl parasat, kemel bilim, mәdeniyetilik, adamgershilik dengeyinde kórinetin qasiyet ýlgisi. Búnday qoghamda jemqorlyq, úrlyq, sybaylastyq degen nәrseler memleketke jasalynatyn adamnyng qiyanaty bolyp esepteledi.

Últtyq sanasy bar adam, últtyq sanasy biyik qogham kez kelgen mәselege terennen, últtyq mýdde túrghysynan qaraydy. Paydakýnemdik, jaghympazdyq, paraqorlyq, mansapqorlyq qogham bolmysyna jat minez bolyp esepteledi. Últtyq sanasy biyik qogham ýshin memleket halyqtyn, úrpaqtyng ómir sýretin ortaq ýii. Yaghny qoghamyn óz ýiindey sezinip, oghan qyzmet etu mәdeniyettilik bolyp tabylady. Alash túlghasy Álihan Bókeyhanov aityp ketkendey, «Jalpaq júrttyng kókireginde jaqsylyq bolmasa, júrt júrt bolyp tirshilik qylyp jýrmek emes. Júrt paydasyna taza jolmen tura bastaytyn er tabylsa, qazaq halqy sonyng sonynan erer edi....

Ádildik joq júrtta, bereke birlik bolmaydy. Baylyqty ónermen, sharuamen, qyzmetpen izdemey, júrtty tonap, momyndy jylatyp izdegen myrzalar qysty kýni ýngirde jatyp óz ayaghyn sorghan an mysalynda ghoy, qansha qomaghaylansa da, sorghany óz ayaghy»[2.120-121 bb.]. Qay uaqytta da qoghamnyng intellektualdyq órisin qalyptastyryp, nyghaytyp jәne saqtap otyrudy ziyalylar óz mindetine alyp otyrady. Últ ziyalylarynyng bolmysyna tәn erekshelikter qoghamnyng mәdeniyetine ainalatyn jauapkershilikteri arqyly kórinedi.

Birlesip atqarghan is ónedi degen týsinik qazaq ziyalylarynda bolghan. Olardyng úghymynda maqsatsyz, josparsyz atqarylghan is ónbeydi. Eng bastysy, yaghny ziyalylargha, qoghamgha jýkteletin mindet tarihtyng jaghdayynda qogham bolmysyn zerdeleu, jana uaqyttyng jaghdayynda halyqtyng bolmysy men elding túrmys qajettikterin keninen zertteu bolyp tabylady. Sonyng nәtiyjesinde jana uaqyt talabyna say qogham aldynda túrghan mindetterdi jýzege asyrugha, oryndaugha júmylu, halyqty júmyldyru qajet. Mirjaqyp Dulatov jazghanday, «Gazet shygharu ýshin baspahana kerek, oghan tiyisti qúral hәm qyzmetkerler kerek, solargha layyqtap dәuleti bar yntalylar aqsha shygharugha uәde etetin aqsha tabylsa jaqsy jazushylar kerek, onyng ýshin birneshe tәuir oqyghan, halyqtyng jaghdayyn biletúghyn paydaly kisiler әlgi shygharmaqshy bolghan gazetke әrdayym sóz jazyp túrugha uәde beredi. Eki jaghy birdey bolghan son, oilaghan isterin jaryqqa shygharady. Múnday isting paydasy da, ómiri de berik bolady. Biz әli múnday iske ýirengenimiz joq» [1. 41 b.].

Últtyq intelliygensiya bolmysy halyqtyng ýlgi alatyn memleketting bet beynesi bolyp tabylady. Ziyalyqtyng ózi ýlken qasiyetten, sol qasiyetti halyqtyng iygiligine baghyttay alghan kemel minezden kórinedi. Ruhany qasiyetterin el iygiligine baghyttauda últtyq intelliygensiya ókilderining tarihtan kele jatqan últ túlghalarynyng jolyn negizdeu, nasihattau, jalghastyryp otyru prinsiypi erekshe qúbylysqa iye. Búnyng barlyghy birlikting últtyq jәne azamattyq biregeylikting saqtaluy ýshinde qajet. Árkim әr jaqqa tartyp otyratyn, aqshanyng ruhy biylep, qoghamdaghy mәselelerdi elemeytin, әlsizdikten ózgerip túratyn qúbylmaly minez qoghamdyq ortada kóbeyetin bolsa әriyne senim, auyzbirshilik bolmaydy. Birlik bolmaghan jerde biregeylik taghy joq. Alash ziyalylary aitqanday, ziyalylardyng mindeti halyqtyng kózin ashu, qogham ishinde kózge kórinbey jatatyn, biraq kýsh alyp otyratyn mәselelerdi kóteru, onyng uaqytyly dúrys sheshiluine yqpal etip otyru, qoghamnyng qay mәselesine de memleket pen halyqty qatar júmyldyratyn últtyq intelliygensiyanyng zerdese el bolashaghy ýshin qoghamgha auaday qajet. Sondyqtanda memleket aldynda túratyn mәsele qoghamnyng ruhany ómirinde intelliygensiya qyzmetin kýsheytu, últtyq intelliygensiya ortasyn qalyptastyru. «Bas adamdargha ókpemdi aityp boldym endi olardan halyq isimenen tilegim mynau: qazaq halqyna esimderi mәshhýr oqyrmandarymyz ghylym tәjiriybelerinshe halyqqa kerekti sózderdi, atqa mingen aghalar әrqaysysy óz júrtynda ne bolyp jatqanyn, ne tarshylyq, ne kemshilik bar, nendey oilaghan ghaqyldary bar, solaryn jazsa eken. Sol uaqytta kýlli qazaq halqynyng nendey halde ekenin alaqandaghyday kórinip, bireuining tapqan ghaqylymen basqalary paydalanyp, bir jerde bolghan zarardan ekinshileri aldan saqtanyp, jurnaldy alatyn oqushylar kóbeyip, qazirgi sekildi aiyna birghana shyghyp zaryqtyrmay, aiyna eki mәrte hәtta júmasynda bir shyghyp, shyn shattyq sonda bolar edi» - degen Mirjaqyp Dulatov [1. 43 b.]. Alash ziyalylarynyng tarih betinde qalghan sózderinen shyghatyn negizgi týiin, intelliygensiya arasynda últtyq mýdde, últtyq qúndylyqtar, últtyq iydeya, últ ruhaniyaty, ghylym, bilim, óner, mәdeniyet, últ sharuashylyghy, adam men qogham taqyrybynda dialog boluy qajet. Osy mәselelerding shenberinde órbigen intelliygensiya ókilderining iydeyalary, shygharmashylyghy halyqtyng últtyq sanasy men últtyq ruhyn nyghaytyp otyrady. Alash ziyalylarynyng últtyq mýdde baghytyndaghy qoghamdyq-sayasy qyzmetteri osy baghytta qalyptasqan. Halyqqa baghyt kórsetu, tarih órisinde jatqan qúndylyqtaryn kórsetu, zaman aghymyna beyimdeludi jastargha ýiretu olardyng ózderine jýktep alghan últtyq mәselelerding biri bolghan.  Tarih pen bolashaqty biriktiretin ýlken mindetterdi oryndauda alash ziyalylarynyng qoghamdyq-sayasy qyzmetteri, shygharmashylyghy, ghylymy múralary әlem júrtshylyghyna da ýlgi boldy. Sol zamandaghy qazaq ziyalylaryna tәn basty erekshelikting biri óz zamanyndaghy janalyqty, ózgeristerdi zerdeley otyryp, el bolmysyna, qoghamynyng tarihy jolyna baghynatyn últtyq baghdarlamany qalyptastyryp ketuinde. Olar naghyz qazaq ziyalylaryna tәn qasiyetti joghaltpaghan, kerisinshe bilimi, sayasy mәdeniyeti arqyly onyng órisin keneytip otyrghan. Sonyng nәtiyjesinde halyq olardyng sonyna ergen. Uaqyttyng qiynshylyghyna qaramastan az uaqyttyng ishinde alash ziyalylarynyng halyqqa paydaly, qoghamgha baghyt beretin dýniyelerdi shygharyp ketuining ózi olardyng qalyptasuynyng erekshelikterin aiqyndaydy.

Últtyq intelliygensiya ókilderining últtyq sanasynyng nәtiyjesinde qoghamda halyqtyng últtyq oilauy qalyptasady. Últtyq oilaudyng túlghalyq kórinisteri el, memleket, atameken, tәuelsizdik, últtyq mýdde túrghysyndaghy halyqtyng birtútas ortaq týsinigining boluy jәne sonyng nәtiyjesinde qalyptasatyn ziyalylyq, ziyalylar instituty, atap aitsaq qazaq qoghamyndaghy batyrlardyn, biylerdin, jyraulardyng qyzmeti últtyq sana negizinde qalyptasyp otyrghan últtyq oilaudyng ónimi bolyp tabylady. Tarihtan belgili (búghan deyin de aityp ótkenimizdey) últtyq sananyng úyasy elding tarihy bolyp tabylady. Sonymen qatar jogharyda aityp ótkenimizdey, qashanda qoghamdaghy adamy kapitaldyng bir tamyry otbasy qúndylyqtarynda jatyr. Jeke adamnan bastap memlekettin, últtyng bolashaghyn aiqyndaytyn nәrse úrpaqtyng boyynda últtyq sananyng boluy.

Últtyq sana halyqtyn, onyng ishinde jastardyng ruhany bolmysyn aiqyndap, negizdep otyratyn qasiyet. Keler úrpaq ýshin últtyq sana mәdeny qúbylys bolyp esepteledi. Últtyq sananyng mәdeny qúbylysqa ainalu sebebi tarihy kenistiktegi halyq pen ziyalylardyng ruhany qasiyetterin, qúndylyqtardy boyyna jinaqtap, últtyq iydeya arqyly keyingi buyngha jetkizip otyruynda. Mәselen últ isine kelgende qazaqtyng tarihtaghy әrbir otbasynyn  úrpaqty tәrbiyeleu isinde enbegi zor. Búl da sol kezdegi halqymyzdyng últtyq sanasynyng mәdeny qúbylysqa ainalu sebebin negizdeydi.

Últtyq sana qogham ómirinde tegistey ornyqpayynsha qoghamda onyng bolashaghyna qayshy keletin jat dýniyeler joyylmaydy. Sondyqtanda qogham men intelliygensiya ókilderining aldynda túratyn mindet halyqtyng últtyq sanasyn kóteruge qyzmet qylu, tarihtyng iydeyasyn, taghylymyn, últtyng dәstýri men mәdeniyetindegi ruhany qúndylyqtaryn keninen nasihattau, halyqtyng zerdesine jetkizu. Osy jolda jýrgen adam aqyn, jazushy, tarihshy, әdebiyetshi, ghalym, ústaz, ata-ana bolsyn ózining qogham, el tarih aldyndaghy mindetin oryndaghan bolyp eseptelmek. Búny intelliygensiyanyng tarih órisine enetin negizgi paryzy dep aitamyz. Qazaq ziyalylary tarihta osy paryzdy oryndaghan adamdar. Olardyng osy baghyttaghy qyzmetteri qalyptasu erekshelikterimen qatar, qazaq qoghamynyng qúndylyqtaryn, últtyng biregeyligin, últtyq biregeylikting ruhyn beyneleydi.

 Ádebiyet:

1. Dulatúly M. Alty tomdyq shygharmalar jinaghy. 2-tom: Kósemsóz, әdeby syn jәne zertteu maqalalary, qazaq tilinde jazylghan kitaptar kórsetkishteri. – Almaty: Mektep, 2013. – 392 b.
2. Bókeyhanov Á. Shygharmalar. - Almaty: Óner, 1994. - 383 bet.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz