Elbasymyzdyng «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq sipattaghy maqalasynda «Tughan jer» baghdarlamasyn qolgha alu turaly naqty tapsyrma berilgeni belgili. Baghdarlamalyq maqala qoghamda qyzu talqylandy, pikir, oy aityldy. Eng bastysy, Preziydentting bolashaqta Qazaqstan qoghamynyng ruhany damuy qay baghyttarda boluy jayly oilary jәne úsynghan baghdarlamalary halyqtyng kónilinen shyqty, kópshilik tarapynan qoldau tapty.

Osy orayda aita keteyik, Qazaq «Tughan jerge tuyndy tik» dep beker aitpaghan. Patriotizm kindik qanyng tamghan jerine, ósken auylyna, qalang men ónirine, yaghny tughan jerine degen sýiispenshilikten bastalady.

Tәuelsiz elmiz dep jahangha jar salghaly da biraz bolypty! Olay bolsa, egemendigimiz, eldigimiz ómir-túrmystyng bar salasynan kórinuge tiyis! Alayda, elding kartasyna ýnilip qarasaq, basqasha oigha qalghandaymyz...

Men Jetisuymdy erekshe sýiem, basqa eshqanday shet elge ketpesim de anyq! Oilandyratyny, jerimizdegi kóptegen ataulardyng әli kýnge naqty óz tarihy atyn qaytara almaghany!

Jetisu tek qana, kóbine aitylyp jýrgendey jeti ózen ghana atauy emes, búl – geografiyalyq túrghydan alghanda alyp territoriya! Meninshe, onyng shekarasy Tarbaghatay - Ayakózden bastalyp, Shu - Talas - Ystyqkól ónirine deyingi jerler bolar degen oidamyn!

...«Jonghar Alatauy»... shynymdy aitsam, kýlkili estiledi! Bayaghyda aty ghana qalyp, zaty joq bolghan el atauy nege osy qasiyetti tauymyzgha jabysyp qalghan? Búl taular ejelden «Jetisu Alatauy» boldy emes pe! Nege sol әdemi atyn qaytarmaymyz?! Kimnen rúqsat súrauymyz kerek? «Tyan-Shani» she... nege osylay ataluy qajet?..

Tezek Tóre turaly zertteulerimiz barysynda Jetisu jerining biraz jer ataularyna baylanysty da derektemen tanystyq. Qazir «Shaghan» (Sh. Uәlihan jazbalary boyynsha Sagan Bugu, yaghny Aq Búghy. Erterekte, qazaqtar da Shaghan Búghy degen eken, keyin kele «Búghy» sózi týsip, atalmay ketken) atalyp jýrgen taudyng kóne atauy «Yqylas» ekenin, al «Múqyry» (keybireuler múqyr týrki sózi desedi, meninshe qalmaq sózi) ózeni de «Yqylas» ózeni ekeni turaly tarihy qújattar bar. Búl degenimiz Jetisudyng 150 jylday qalmaq qolynda qalmay túryp, ejelden naghyz qazaq jeri ekenining aishyqty dәleli emes pe!

Osy jerde basyn ashyp aitatyn taghy bir mәsele, bizder ataulardy auystyrghanda «Boyaushy boyaushy dese saqalyn boyaydygha» úrynbauymyz kerek! Barlyghy da tereng oilastyryp baryp, nanymdy-týpkilikti sheshimge kelgen dúrys. Mysaly, «Altyn Emel» atauyn alayyq, qalmaqsha ataudyng maghynasy «Altyn Er», alayda «Altyn» sózi de bizdiki ghoy! Olay bolsa osy qalpynda-aq qala bersin. «Qarqarany» auystyrghannan bereke tappaspyz (óz sózimiz ekeni dәleldendi), al «Narynqol, Bayynqoldardy» sәl qazaqilandarsa da (Narynkók, Bayyntau degen siyaqty ma... Bishkek degennen ýlgi alghanday) bolar, al, «Qaskeleng men Shamalghan» ataulary mýlde basqasha kózqarasty talap etkendey... Keyingi Rossiya-Sovettik dәuirlerden «estelikke» qalghan «...-ich..-pich...-ovka...-sovkalardy» sol «sovoktardyn» artynan birge jibergen ondy bolar, oilanyp qajeti joq...

...Jalpy alghanda ataulardy auystyru mәselesi mәslihattargha, jergilikti atqarushy organdargha (olardyng basshylary әrtýrli mamandyq iyeleri bolyp keledi) qaraytyn, baghynatyn «Onomastikalyq komissiyalar» qúziretinen alynyp, «Tәuelsiz memlekettik komissiya» qúrylsa degen oidamyn jәne onyng sheshimi zannamalargha sәikestendirilip, naqty qauly qabyldansa. Osy aitqanymyz, qazirgi kýndegi kezdesip otyrghan «qogham belsendileri, deputattar, qoghamdyq úiymdar, jornalshy, bloger...» siyaqtylardyng taldauy, pikir bildirui, sóztalastary... t.b. alyp keletin diyletanttyq kelensizdikterine, onyng artyndaghy qylang beretin últaralyq kelispeushilik tәrizdi mәselelerge shekteu qoyylar edi! Ol ýshin memlekettik komissiya mýsheleri sauatty, adal boluy mindet, yaghni, tarihshy-әdebiyetshi-arheolog-ólketanushylardan jasaqtalynyp, basqalargha ataulardy ózgerterde búltartpastay tarihiy-dәleldermen jauap bere aluy aldynghy orynda túruy kerek! Áldebir úsynystar týsse osy komissiya qaraghany (keybir adekvattylyghy joq basshy emes) dúrys. Mysaly, qalay oilaysyzdar, bir ataghy jer jarghan biyshiden, «Osynday biy-qimyly ertede qazaqta bolghan ba?»,- degendi súraugha bola ma?! Joq der edim, óitkeni ol biylesin, biylegenin bilsin, al tarihy súraqqa tarihshy-arheolog-etnograf jauap bersin der edim...

Búnday ýlken sayasy mәni bar sharalardy «anau aitqanday» «ayghaygha attan qosushy, әlem-jәlemderge» tapsyrugha, olardy onday manyzdy iske qatystyrugha mýlde bolmaytyndyghyna qazirgi kýnde әbden kóz jetkizip otyrmyz! Ondaylardyng qarsy pikirlerine «...ataulardy sol kezende auystyrghandar kimmen kelisken eken...» degen qarsy, oilandyratyn nyq talap-pikir aldygha shyqqany dúrys bolar edi.

Qazirgi әkimge tәueldi "Onomastikalyq komissiyalar" sonyng aitqanynan shygha almaydy! Sol adam ne deydi sol bolady! Al әkimderge "tynyshtyq" qajet! Olardyng basty maqsaty atyna kir kelmeu! Al osy aitqanday, "Tәuelsiz komissiya" bolsa, olar da "shudan" qútylar edi...

Atam qazaqtyng «Shymshyq soysa da qasapshy soysyn» dep aitqanynday, kóringenning yrqyna jýre beruge, yqpalyna jyghyla beruge bolmaytyndyghy qazirgi kezende belgili bolyp dәleldenip, kórinip otyr!

PS: Osy aitqandaryma týrtki bolghan oqighalar: Elimizdegi Qaraghandy, Soltýstik, Shyghys oblystarymyzdaghy kóshelerdi auystyrugha arnalghan jiyndardaghy aiqaylar jәne jelilerdegi soraqy jazbalar. Mysaly, ótkende bir "blogersymaq" (bizdi keketip) - Mýmkin monshany da qazaqtar shygharghan dersinder?- deydi! Súradym: - Sen kimsin, tarihshy, etnograf, arheolog, bolmasa kuliturolog shygharsyn? - Joq blogermin. - Olay bolsa, ósek blogyndy jazyp jýre bermeysing be! Monshada neng bar?.. Tipti, bilging kelse aitayyn... iyә, monshany kóshpendiler "Blijniy Vostokqa" aparghan, odan "Krestonosester" Evropagha әkelgen... odan keyin ghana Rossiyagha kelgen... Biraq, arabtar, qazaqtar, evropalyqtar ... orystar siyaqty atasy-enesi-balasy-kelini-nemere-qyzdary, bәri birge kirip, "paritisya" etpegen! Sen aqyr "banya" dedin, onda orystar nege solay bәri birge kiredi? Mine, sony zertte dedim! Ýni óshti... "Banya" jasasyn!!!

Ázken Altay Jetisulyq

Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalanghan maqalagha pikir aityp, oiynyzdy bildirginiz kelse, myna paraqshagha jazyp qaldyrynyz!

Abai.kz