Til, din, dәstýr, tarih jәne atameken. Osy bes qúndylyqty kózining qarashyghynday saqtap, boytúmary etken bolashaq úrpaq baghzy babalar amanatynan adaspasa kerek. Bagha jetpes bes ruhany baylyqqa «Bes anyq» dep at qoyyp, aidar taghypty últ ústazy. Óz últyn, qala berdi óz-ózin terenirek tanyghysy kelgen adam aldymen Múhtar ARYNNYNG tәrbie turaly tolghamdaryn bir tónkerip, oqyp shyqqany jón-aq. Keshegi kenes kezinde Alash azamattaryn ardaqtaudan taysalmay, qazaq tilining taghdyryna alandaushylyq bildirgen, egemendikting alghashqy jyldarynda últ mýddesin qorghaytyn jýieli zang shygharugha yqpal etip, adaldyq pen ar-namysty bәrinen biyik qoyghan arda úlgha Baqaly auyldyq Mәdeniyet ýiining aldynan enseli eskertkish-bust ashyldy. Taghylymdy sharanyng saltanatyna alys-jaqynnan belgili memleket jәne qogham qayratkerleri, elge tanymal aqyndar men jurnalister, ghalymdar men sayasattanushylar keldi.

Qay zamanda da qazaqtyng joghyn joqtap, múnyn múndaghan Múhtar Aryn esimin múqym el biledi. Dýniyeden ozghanyna shiyrek ghasyrgha juyq uaqyt ótse de, oi-tolghamdary el ortasynda әli kýnge deyin aitylyp keledi. Ómirsheng sózderi keyingi jastargha óshpes ónege. Alash ýshin atqarghan abyroyly isteri qazirgi qogham ýshin ainymas temirqazyq. Balalyq shaghy súrapyl soghyspen túspa-tús kelip, tar zamanda eseygen auyl balasy alysqa kóz tikti. Bilimge degen qúshtarlyq Almaty Shet tilderi institutyna jetelep, filologiya ghylymdarynyng kandidaty dәrejesine deyin kóterdi. Ár jyldary birneshe joghary oqu ornynda, ministrlikte abyroyly qyzmetter atqardy. Ghúmyrynyng songhy on eki jylyn Q. Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik memlekettik uniyversiytetining rektorlyghyna arnady. Qanday qyzmette jýrse de, úmyt qalghan últtyq múralardy qayta janghyrtugha kýsh salyp, ghalamat ghylymy enbekter jazdy. Halyqtyng ruhyn oyatyp, qyzyl sayasattan sarghaya bastaghan tilin tiriltetin maqalalar jariyalady. Zanghar túlgha turaly ziyaly qauym aitar pikir de bir tóbe. Bәri de el ýshin tughan perzentting parasat-payymyn әngimelep, jarqyn isterin joqtaydy.

Sanaly el erin úmytpaydy. Oghan ayaday auylgha jinalghan alqaly top dәlel. Aymaqta ótken Alashtyng atauly kýnine halyq kóp jinaldy. Úlyn úlyqtady, kózine jas alyp, kemengerligin sóz etti. Qabirstannan attamaytyn qazaq aldymen Baqaly ónirinde mәngilik tynys tapqan Múhtar Arynnyng kesenesine kelip, ruhyna qúran baghyshtady. Enseli eskertkishting ashylu rәsiminde Sarqan audanynyng әkimi Erghazy Qoshanbekov osynday ónegeli iske Elbasynyng Ruhany janghyru baghdarlamasy týrtki bolghanyn aityp, sharagha qatysyp otyrghan Múhtar Arynnyng zayyby Rayhan Berdiqojaqyzyna, asyldyng synyqtary Erlan men Núrlangha izgi tilegin arnady. Sonymen birge, oblys әkimi Amandyq Batalovtyng sәlemin jetkizdi. Sharada últ ústazynyng ýzengilesi, filosofiya ghylymdarynyng doktory, professor Amangeldi Aytaly sóz sóilep, qayratkerding san qyryn tebirenispen eske aldy. Filosof aqtóbelikterding ystyq sәlemin de arqalay kelipti.

- Qúrmetti aghayyn! Múhtar Aryn – býkil qazaq halqyna ortaq túlgha. Ásirese, onyng esimi aqtóbelikterge óte ystyq, – dep bastady Amangeldi Ábdirahmanúly alghashqy sózin. – Múhtar Aqtóbede úzaq jyl rektor boldy. Kóp rektorlardyng biri emes, keleli oy aitatyn kemenger basshy edi. Múhtar Ghaliyúly studentterdi ghana tәrbiyelep qoyghan joq. Sonymen birge, halyqtyng tәrbiyeshisine ainala bilgen abzal jan. Bile bilsenizder, Ruhany janghyrudyng alghashqy kezeni tәuelsizdik alghan jyldarmen sәikes keldi. Sol janghyrudyng alghashqy leginde Múhtar Aryn jýrdi. Ol qanday iske de qazaq ruhaniyaty túrghysynan qaraytyn. Adamdy tirisinde maqtap jatady. Ólgennen keyin úmytady. Biraq úly isterimen úmytylmaytyn adamdar bar. Onday túlghany halyq izdeydi, saghynyp túrady. Qayran Múhan-ay, bylay deytin edi-au dep eske alady. Mine, Múhtar Arynnyng әr sózi, kórsetken ýlgisi el jadynda. Qazaq halqymen birge.

Sonau bir jyldary qazaqtyng batyr qyzy Áliyany komsomol mektebi tәrbiyeledi dep keude soqqan kommunister kóp edi. Al Abaydy orys mәdeniyeti ósirdi degen úshqary pikirler jii aitylatyn. Múhtar Aryn últ ruhyn janyshtaytyn teris iydeologiyalargha qarsy shyghyp, halyqtyng mandayaldy maqtanyshtary eng aldymen qazaqtyng últtyq tәrbiyesinen nәr alghandyghyn dәleldep baghatyn. Amangeldi Aytaly Alash aghartushysynyng kópke ýlgi bolarlyq isterin әngimelep berdi. Jiynda sóilegen Sarqan audanynyng Qúrmetti azamaty Meyramghaly Qaliasqarov Jiyrenshe sheshenning dýniyede ne ólmeydi – ghalymnyng haty ólmeydi dep týiindeletin anyzyn mysalgha keltirip, Múhtardyng esimi mәngi óshpeytinin tilge tiyek etti.

Múhtar Arynday últ ústazynyng úrpaghyn órbitip, kiyeli shanyraghynyng otyn mazdatqan Rayhan anamyz da alqaly әleumet aldynda aqtaryla sóz sóilep, barsha júrtqa rahmetin aitty. Sonday-aq, eskertkishting avtory, belgili mýsinshi Qadyrjan Kәkimovke analyq alghysyn jaudyrdy. «Múhang býkil ómirin ústazdyqqa arnady. Búl eskertkish halyqtyng aq niyetimen, aq batasymen ashylyp túr. Múhang bolashaqta elim ruhany bay, kemenger bolsa eken dep armandap ketti. Onyng jýregi dinim, tilim elim, jerim dep soqty. Qysqa ómir sýrse de eske alatyn elimen mәngi birge, mәngi baqytty. Men Múhanday azamaty bar baqytty әielmin», – dedi Rayhan ana.

Saltanatty sharanyng ekinshi bóligi «Múhtar Aryn: ústaz, aghartushy, qayratker» taqyrybyndaghy ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyamen jalghasyn tapty. Múnda Sarqan audanynyng әkimi QR Preziydenti Kensesining basshysy Jenis Qasymbektin, QR Bilim jәne ghylym ministri Erlan Saghadiyevting qúttyqtau hattaryn oqyp berdi. Konferensiyada әr oblystan kelgen ghalymdar, oqytushylar últ túlghasy jayly estelikterin aityp, syilyqtaryn tabystady. Atap aitqanda, Aqtóbe ónirlik memlekettik uniyversiytetining oqytushysy Abylay Múhambetjan bayandama jasap, «Aqtóbening Abayy» atanyp ketken tekti azamattyng atqarghan úshan-teniz isterine toqtaldy. Sonymen qatar, konferensiyagha eskertkishting ashyluyna ystyq iltipattaryn bildirip, izgi tilekterin joldaghan tanymal tiltanushy ghalymdar Ábduәly Qaydardyn, Rabigha Syzdyqtyng jәne Ómirzaq Aytbaevtyng sәlemdemeleri jetkizildi. Búdan bólek, Aqtóbe, Qyzylorda, Pavlodar, Atyrau oblysy әkimderi men uniyversiytet rektorlarynyng qúttyqtau hattary oqylyp, jana jinaqtar, ghylymy kitaptar, portretter tartu etildi. Onyng ishinde «Núr Otan» partiyasy Qyzylorda oblystyq filialy tóraghasynyng orynbasary Erjan Baytiles Múhtar Arynnyng kýrishten beynelengen portretin syilasa, Pavlodar memlekettik uniyversiytetining prorektory Arman Aqyshev ghalymnyng jary Rayhan anamyzgha zerli kamzol japty.

Shara sonynan M. Tólebaev atyndaghy halyq aspaptary orkestrining sýiemeldeuinde qazaqtyng kýmbir kýileri tógilip, Jomart Tәkebaevtyn, Saya Esenkeldinovanyn, Beybit Músaevtyng jәne Ásem Sembinanyng oryndauynda әsem әnder shyrqaldy. Orkestrge tanymal diriyjerlar Ály Alpysbaev pen Arman Amanjolov jetekshilik etti.

«Auyldaghy esh jerde oqymaghan, saqaly beline deyin týsken qariyagha ózinning ghylymy iydeyalaryndy týsindire alsan, sonda ghana naghyz ghalym bolasyn, balam!» – deydi Múhtar Aryn. Átten, osy sózdi býgingi tym terminshil ghalymdar әr dissertasiyasynyng mandayshasyna jazyp qoysa ghoy dep kýiinemiz. Qayratker sol kezding ózinde ghylymdy últtyq kodqa beyimdep, Ruhany janghyrugha ólsheusiz ýles qosyp jýripti. Taghy bir sózinde: «Ústaz ben múghalimning aiyrmashylyghy neden kórinedi degende, birinshiden, ústazdyng sonynan ergen shәkirtteri bolu kerek. Ekinshiden, qanday zaman bolsa da, ústaz eng bilimdi adam boluy tiyis. Ýshinshiden, synypta sabaq berip túrghan adamdy múghalim deymiz. Al ústaz ýide bolsyn, týzde bolsyn, dalada bolsyn, qonaqta bolsyn, qay jerde bolsa da ústazdyq mindetin adal oryndap, óz isimen basqalargha ýlgi boluy kerek. Tórtinshiden, ústaz qanday bolsa da últtyq sezim tughyzatyn oilardy nasihattap, ortagha salyp, týsindirip, aghartushylyq qyzmetterdi atqaruy kerek. Osynday adamdardy «Últ ústazy» dep ataydy», – dep aityp ketipti. Úzyn-sonar sózdi múrtyn búzbay bergen sebebimiz de sol, Múhtar Aryndy últ ústazy dep ataugha әbden layyqtyghy. Uaqyt minberinen qarasaq, búl baylamdy oy ózine arnalyp aitylghanday.

PS: Múhtar Arynúly kóshesi, 10. Baqaly auyldyq Mәdeniyet ýiining mekenjayy osylay. Konferensiyadan shyqqan qalyng júrt tekti úldyng ruhyna arnalghan asqa qaray baghyt aldy. Taghy da qonyr maqammen qúran oqyldy. Jaqsy adamnyng artynan jaqsy sózder aityldy. Ghalym jiyrma ýsh kóktemnen keyin ózi qanattanghan ónirde qayta tas mýsin keypinde tirildi. Eng bastysy, el jadyndaghy eskertkish óshpesin dep tarqastyq biz de ghalymnyng aqjarqyn auyldastaryna qaray-qaray.

Quanysh Túnghatar, Baqaly auyly, Sarqan audany, Almaty oblysy

Abai.kz