Aymyrza Jamanqúlov (surette). Búl azamat – Aqtóbe qalasyndaghy iygi-jaqsylargha: mәdeniyet salasyndaghy maytalmandargha, aqyn-jazushylargha, baspasóz ókilderine, biznestegi jigitterge belgili azamat. Al, jamanqúlovtar әuletin jalpy oblys júrtshylyghy jaqsy biledi. Aymyrza ziyaly otbasynda dýniyege keldi. Oqydy, er jetti. Zamana yrqymen orys balabaqshasyna baryp, orys mektebin bitirip, joghary oqu ornyndaghy dәrisin orys tilinde jalghastyrghan ol jalghyz-aq kýnde sheshim qabyldap, qazaqy ortasyna oralugha bel baylaydy. Sóitip, Qúdaybergen Júbanov atyndaghy Uniyversiytetting filologiya fakulitetine qabyldanady. Aymyrza Tilektesúlynyng sodan bergi qam-qaraketi ortasyna oralghan oghylannyng qam-qaraketi bolyp jalghasyn tabuda. Biz býgin Aymyrzamen az-kem súhbat qúrdyq. Ol súhbat barysynda Taychybekovtan emes, sonyng sózine senetinderden abaylau kerek dey kelip, til ýshin jany kýiip, patriot bolyp jýrgen keybireulerding bala-shaghasy qazaqsha bilmeydi degen ashy shyndyqty da aqtaryp saldy.   

- Aymyrza, qazaq balasynyng ana tilin ýirenip, ýirge qosylyp jatqany búl zamanda tansyq emes shyghar? Áytse de, sen siyaqty orys bala baqshasyna baryp, orys tilinde mektep bitirip, joghary oqu ornyndaghy oquy da oryssha bolghan azamattyng sanaly týrde qazaqy ortagha oraluy ýlgi bolarlyqtay eken. Sondyqtan әngimeni osydan bastasaq deymin. Sening óz tilinde sóilep ketuine ne týrtki boldy?

- Eng bastysy men tilimdi eshqashan úmytqan emespin. Qazaqsha sóilep, qazaqsha jauap beruge eshqashan qinalghan emespin. Qazaq tilinde filimderdi de qarap, týgel týsinetinmin. Mening problemam: qazaqsha kitap oqy almaytynmyn jәne jazugha da shorqaq edim. Keyde kýrdeli sóilemderdi talap etetin oilardy aitugha qazaqsha sózdik qorym jetpey qalatyn. Ata-anam ol ýshin qazaqsha kitap oqu kerek deytin, biraq, men oqyp bastaghan kitaptarymdy ayaqtay almay jýrdim.

Jalpy  armanym naghyz muzykant bolu edi. Kópshilik bayan, balalaykany birynghay orys halyq aspaptary retinde qabyldaydy. Negizi búl aspaptar orys halyq aspaptary shenberinen shyghyp skripka, fortepiano, fleyta, klarnet sekildi әlemdik klassikalyq muzykalyq aspaptarynyng dengeyine jetken aspaptar.  Qarasaq, osy aspaptarda, әsirese, bayanda barlyq halyqtar oinap keledi eken. Al dombyrada ózge halyqtyng birer  ókili bir eki shertip, әn aitsa, ne bir eki kýy oryndasa, soghan mәz bolamyz ghoy.

Biraq, qanday mamandyq iyesi bolsam da, ana tilimdi jetik mengeru – mindetim dep sanadym. Muzykant bola almasyma kózim jetken son, tilge barynsha kýsh salu kerek degen oigha toqtadym.

- Sonda Qúdaybergen Júbanov atyndaghy uniyverstiyetting filfagine ana tilindi tereng mengeru ýshin týsting be? Álde  dekanat filologiya fakulitetine bayanda oinay alatyn bala kerek bolghan song qabyldady ma seni? Qazir sening mamandaghyng naqty qaysysy: tilshi-filolog pe, әlde, muzykant pa?

- Filfakqa bolsyn, basqa fakulitetke bolsyn, bayanist qashanda kerek. Týrli sharalarda ónerli studentter qanday da bolmasyn fakulitetting mereyin ýstem etip jatady. Jalpy muzykadan habarymnyng bolghany ómirimning kóptegen jaghdaylaryna, sharuamnyng ong sheshiluine sebepshi bolyp kele jatyr. Biluimshe, Mәskeude bankke júmysqa túrmaqshy bolghan ýmitkerlerding rezumesinde qandayda bir muzyka mektebine qatysy bar mәlimet bolsa, soghan birinshi úsynys jasaydy eken. Muzyka mektebine qatysqandardyng boyynda túraqty enbektenu (usidchivosti), bastaghan isti ayaqsyz qaldyrmau qasiyetteri bolady.

Sol kezdegi fakulitet dekany Abat Pangereev shyn aitty ma, qaljyndap aitty ma, onyng anyghyna jetu qiyn. Dey túrghanymen, bayanist bolghanym jaqsy boldy. Áytpese muzfaktan filfakqa auysuyma kelispes pe edi, bilmeymin...

Býgingi tanda bizding elde óz mamandyghy boyynsha júmys jasap jatqandar biren sarang bolar. Áyteuir búiyrghan oquyna týsedi. Oqu bitirgen song búiyrghan júmysyna ornalasady. Kóp jaghdayda ol diplomynda kórsetilgen mamandyghymen sәikes kele bermeydi.  Birinshi diplomym boyynsha, muzyka mektebinde sabaq berdim, ekinshi diplomym boyynsha, qazaq tilinen sabaq berdim, ýshinshi diplomym boyynsha, zanger qyzmetin atqardym. Songhy enbek etken jerim gaz salasynyng baspasóz-hatshysy. Búnda júmysym tildi bilgendikten órge basty, korporativ jәne mәdeny sharalarda ónerimdi kórsetip, әriptesterim men basshylardyng qúrmetine bólendim. Degenmen,  qay júmysta da, túraqty bolghanymen, ailyghy az. Sol sebepti jeke kәsipkerlikpen ainalysqym keledi. Búnda endi bar jighan bilimimdi barynsha paydalanarmyn. Jalpy men muzykantpyn, biraq ózimning oryndaushylyq dengeyime riza emespin. Ol Aqtóbedegi muzyka mektepterining oqytu sapasynyng tómendigi bolar, óitkeni men ózim qashanda qatarymnyng aldy edim. Al respublikalyq dengeyde shyqqanda olay emes eken.

- Til ýirenu, tughan tilge oralu degen әngimemizdi qortyndylau ýshin jәne bir súraq. Aymyrza, qazir, aitugha ghana onay, әitpese, qazaq bolyp tughanynmen qazaq tilin, әsirese, jazu tilin ýirenu oryssha oqyp, oryssha qarip tanyghan adam ýshin onay bolmaghan shyghar? Oghan, әriyne, tabandylyq, tózim, erik jiger, tilge degen asqan zor qúrmet, sýiispenshilik kerek bolghan shyghar? Taghy da ne kerek boldy? 

- Áriyne onay bolghan joq. Biraq zeyin qoyyp, bar yntanmen berilip, izdenip oqysang qay sharuany da bolsyn tyndyrugha bolady. Alayda ony qay uaqytta bastaysyn? Mәsele sonda. Eger oqushy, student kezinde bastasang nәtiyjesi bolady. Al odan keyin... onyng ýstine otbasyly bolghan son, qaldy dey ber... Qazir ýige kelip, jata qalyp kitap oqysam deymin ghoy. Búl qanshalyqty mýmkin, kózge elestetip kóriniz... Bir jaghynan balalaryn, júbayyn, t.b. ýiishilik sharaular, kýndelikti tirshilikting qamy degendey.  Negizi qazaq tilin iygeruding basty qúraly – qazaqsha kitap oqu. Men student kezimde qazaqsha oqudy «Baldyrghan», «Úlan» basylymdarynan bastadym. Sәl tilim jattyqqan song shaghyn әngimelerge kóshtim. Eng birinshi qazaqsha oqyghan iri kólemdi shygharmam – Dihan Ábilovting «Súltanmahmút» trilogiyasy boldy. Sosyn «Kóshpendiler», sosyn «Abay joly». Ne ghúrlym kóbirek oqyghan sayyn tól mәdeniyetimizge, tarihymyzgha degen maqtanysh pen sýispenshiligim ósip, úlghayyp keledi.

Bilmeytin, týsinbegen sózder kezdesse, olardy bólek jazyp alyp, týsinderme sózdikterden izdep, qarap jýruden jalyqpaytynmyn. Bastapqyda týsiniksiz sózder kóp bolatyn. Sosyn birte birte azaydy.

Aldynda aityp ótkenimdey, armanym naghyz muzykant bolu edi. Ol armanym oryndalmaytyna kózim jetken son, bosqa uaqytymdy muzyka fakulitetinde ótkizbes ýshin, qosymsha mamandyq iygeru qajet dep sheshtim ózim ýshin. Ózime ózim qazaqshamdy jóndeyin dedim. Burokratiyalyq qiyndyqtardan song , jaqsy adamdardyng kómegimen әiteuir filologiya fakulitetine auystym. - Bәrekelde! Al, Aymyrza, arada shiyrek ghasyrdan asa uaqyt ótse de (Tәuelsizdigimizdi alghannan bergi uaqytty aityp otyrmyn), qazaq tiline qyryn qarap jýrgen zamandastaryng turaly ne aitasyn? Olardyng qaysybiri qazaq tilin ýirenu bylay túrsyn, tildi mazaq etip, qorlap jýr emes pe?

- Endi búl bir indet, epiydemiya. 70 jyl boyy orystandyru, otarlau sayasatynyng «órmeginde» boldyq qoy. Ózime keler bolsam, bizding otbasymyzdyn, әuletimizding últtyq immuniyteti әuel bastan kýshti boldy. Orys tilin tolyghymen iygerdik, biraq, ana tilimizden alshaqtamadyq. Adam balasy ne nәrseni de ashyqtan ashyq mazaq etip, qorlasa, ol onyng boyyndaghy mәdeniyettiligining tómendigi dep bilemin. Al «óz tilin bilmegen – beyshara! Beysharada ne shara?» Shahanovtyng sózi me edi? Men tolyq qosylam.

- Aqyn jazushylardyng ana tilin bilmeytin úl-qyzdary turaly ne aitasyn? Mysaly, әkeleri qazaq tilinde shygharmalar jazdy. Ol shygharmalary pәlenbay myng tirjaben kitap bolyp shyqty. Jazushynyng otbasy berekege, molshylyqqa keneldi. Jazushy bay boldy. Balalaryn qalaghan oquyna týsirdi, qalaghanyn әperdi. Aqyn jazushylardyng úl-qyzy Sovet ókimeti túsynda esh tarshylyq kórmey erketotay bolyp ósti. Sol erketotaylar býgin әkesi shygharma jazyp bayyghan, elge tanylghan tilge qarsy. Búl qarsylyqtan ne bayqaysyn?- Negizi bayqaghanym, «Áy, qazaqsha sóilender! Qazaqsha sóileu kerek!» dep kópshilik ortasynda, kóshede aiqay salatyn agha-kókelerimizding bala-shaghasy, kelinderi, nemereleri oryssha sóileydi. Búnda da solay bolyp túr ghoy, keybir aqyn jazushy aghalarymyz sóilegende aghyp túrghan búlaqtay bolsa da, óz balalaryna sol búlaqtan susyndatpapty. Kenes Odaghy túsynda bir estigenm, bir jogharghy oqu ornynyng rektorynyng balasy adam óltirumen ainalysypty. Sonda býkil qogham jaghasyn ústady. Búl qalay, osynday meyrimdi, mәdeniyetti adamnyng balasy adam óltire me dep. «Tәrbiyelegen shәkirtteri qanshama. Búlay bolu mýmkin emes!» - desti kópshilik.

Qalay da, balana dúrys baghyt berip otyruyng kerek. Ózinning qolyng tiymese, baghyt beretinder tabylady. Teris ketse opyq jeysin.

- Ermek Taychybekov deytin es-aqyly kemdeu adamdar da ómir sýrip jýr aramyzda. Olar Qazaqstandy Reseyge qosyp, bir guberniya etu kerek degendi aitady. Taychybekovtardyng tayrandauynyng sebebi ne dep oilaysyn?

- Meninshe, Taychybekovke emes, onyng sózderine ilanyp, sony dúrys dep sanaytyndar bar, solardan abay bolu kerek. Sondyqtan últtyq mýddege qarsy  kelmes ýshin otandastarymyzdyng boyynda otanshyldyq immuniytet boluy kerek shyghar.

- Qazaqsha sóilegen qazaqtardy, yaghny óz bauyrlaryn qorghayyn dep qazaqtyng qyzy soqqygha jyghyldy. Ásel Nazarbaeva. Ony soqqygha jyqqan Diana Pereguda reseylik eken. Ásel ózining dene jaraqatyn alghanyn, moralidyq túrghydan kýizeliske úshyraghanyn aityp, sotqa shaghymdanady. Alayda, sot isti sozyp kelgen. Mәselege qogham belsendileri men Abai.kz saytynyng tilshisi aralasqan song baryp Áselding aryzy qanaghattandyryldy. Eger qogham búl iske nazar audarmaghanda, «jabuly qazannyng beti jabuly» kýiinde qalar ma edi, qayter edi, qalay oilaysyn? Aqtóbe de orysqoldau qala ghoy. Bәlkim, osynday mysaldar ózing túryp jatqan qalanyng ómirinde de bolyp jatqan shyghar. Onday oqighalar bolsa, әngimege túzdyq ete otyrsang etti?..

- Jalpy múnday әreketterdi qalt jiberuge bolmaydy. Adamgha әlimjettik kórsetip, balaghattap namysyna, ar-ojdanyna tiygenderge qatang jaza qoldanu kerek. Tipti, til mәselesi búl jerde kóterilmese de, adamnyng qúqyghyn búzghany ýshin kim bolsa da jazalanuy kerek.

Mektepte qabyrghasynda jýrgen kezim. Bastauysh synypta oqimyn. Oqu jyly ayaqtalugha tayaghan mezgilde  klasymyzgha auyldyq jerden bir Múrat esimdi balany ata-anasy alyp keldi. Ol bala oryssha mýldem  bilmeydi eken. Biraq, ata-anasy sonda da, qalay da  orys mektebinde oqytpaq. «Oryssha bilseng adamsyn, bilmeseng nadansyn» degen zaman ghoy.

Sonda bizding synypta qazaq tilinde Múratpen tildese alatyn men bolyp shyqtym. Sol sebepti ol mening qasymnan shyqpaytyn. Ýziliste kitaphanagha baryp sórelerding arasyna kirip sóilesip túrghanymyzda, kitaphanashy aiqaygha basty: - E, vy gde nahodiytesi? Govoriyte po-russki! dep. Biz ýndemey syrtqa shyghyp kettik. Klaska kelsek, apayymyz meni shaqyryp alyp, «Po kazahsky on y tak razgovarivaet? Ty ego po russky uchy govoriti» dep búiyrdy.  Keyin ol ekinshi jylgha qalyp, orysshasyn týzedi.

Jalpy mening oiym oryssha bilgennen esh ziyan joq. Tipti, qay tildi bilsende paydasy bar. Men qosymsha aghylshyn tilin ýirenuge tyrysyp jýrmin. Qytay tilimen de «shúghyldanyp» kórgenmin.

Orys klassikterin túpnúsqasynda oqyghan әldeqayda útymdyraq.

Basty mәsele – óz tilindi úmytpau, óz tilindi qasterleu.

- Aymyrza, sen maqalalarynda, súhbattarynda Aqtóbedegi muzykalyq bilim beretin oqu oryndarynyng nashar ekendigin ashyq aityp jýrsin. Ahmet Júbanovtay әigili kompozitor, muzyka zertteushisi dýniyege kelgen Aqtóbede qalaysha muzykalyq bilimning bәsi tómen boluy mýmkin?

- Búl súraq men ýshin jaraly jerime túz sepkendey. Ahmet Júbanovtyng tughan jerinde klassikalyq muzyka salasynda bilim alu jýiesine tiyisti dengeyde nazar audarylmay keledi. Bilikti mamandar bar, dey túrghanymen olar kóbine kólenkede qalady. Álgi Mihail Boyarskiy somdaytyn Don Sezar de Bazannyng jyrlaghanynday

«Kto shustryy y bystryi,

Metit v ministry.

A kto gordyy s otvagoy,

Stanet brodyagoy»

Oblystaghy bilikti mamandar tizimin jasap, olargha tiyisti dengeyde bilim beruge qolayly jaghday bolsa ghoy dep armandaymyn. Jalpy búl mәselening sheshimin Qyzylorda oblysynyng әkimi Qyrymbek Kósherbaev tapqan synayly. Qay oblysta әkim bolsa da, mindetti týrde kameralyq orkestr jasaqtaydy ol. Oryndaushylyq sheberligi joghary dәrejedegi muzykantardy jinap, bas basyna pәter syilaydy. Sosyn olar konsert berumen qatar muzyka mektepterinde sabaq beredi. Sóitip  jergilikti oryndaushylar payda bola bastaydy. Oralda solay boldy, Aqtauda da solay boldy. Endi Qyzyl Orda da klassikagha jandanyp keledi.

Ókinishke qaray, bizding oblysta jenil әuenge qúmarlyq basym.  Jalpy jergilikti biylik tarapynan ónerding osy salasyna ong kózqaras bolsa, qiyndyqtyng barlyghy sheshiledi. Men klassikalyq muzykany tyndau ýshin óz erkimen filarmoniyagha kelgen oblystyng birde bir sheneunigin kórmeppin. Bir joly sonday konsertting birinde býkil biylik ókilderi zalda otyrdy. Qatty tang qaldym. Tipti, auyl sharuashylyghy men sport basqarmasynyng basshylaryn da kózim shaldy. Sóitsem konsertke әkim keledi eken. Osy rette ónirde klassikalyq muzykany jandandyru ýshin oblys әkimining qoldauy kerek-aq. Al negizi búl jayynda sóz etsen, bizding muzyka mektepteri aqyly bayqaulardan jinap alghan laureattyq diplomadaryn algha tartady. Búnday bayqaularda tiyisti jarnasyn tólegen song jýldeli oryndardy jappay barlyq qatysushylargha beredi. Jalpy bayqaular myqty oryndaushyny anyqtau ýshin emes, aqsha jasau ýshin ótkiziledi. Sol sebepti Bilim beru basqarmasy bayqausymaqtardyng qara tizimin jasap, mektepterge jariya etu qajet. Osy bayqaudyng diplomdary portfoliogha qabyldanbaydy dep.

Eger oblysymyzdyng basshysy Berdibek Mәshbekúly qajet dep, tapsyrma berse, onyng әdistemesin men tegin jasap berer edim.

Jalpy klassikalyq muzyka qoghamnyng «densaulyghyna» ong әserin tiygizedi. Ásirese, psihikalyq «densaulyghyna». Ony da әigili ghalymdar barlyq taraptan dәleldep bergen bolatyn.

- Sen әigili Múhtar Aryn Q. Júbanov atyndaghy uniyversiytette rektor bolyp túrghan kezde oqyghan studentsin. Rektor-ústazyng turaly ne aitasyn? Ol kisi qanday iyigilikti isterimen shәkirtter jýreginen oryn aldy? Múhannyng ýzdik shәkirtteri kimder qazir?

- Rektor Arynov júmys jasaghan kezendi Uniyversiytetting Renesans zamany deuge bolady. «Epoha vozrojdeniya», bylaysha aitqanda, janaru, janghyru, órkendeu, órleu zamany boldy. Múqtar Ghaliyúlyn sharq úryp izdeuding keregi joq edi, ol kisi ýnemi studenterding arasynda bolatyn. Átten, erte ketti. Aqtóbede joghary muzykalyq jәne horegrafiyalyq oqu ornyn ashu edi ghoy ol kisining armany.

Múhang Uniyversiytetting qazaq halyq aspatar orkestrin qúrdy,  horeografiya bólimin ashty. Jalpy muzyka fakulitetine qatty qamqor boldy. Eng qyzyghy ózge fakulitetterde ýlgerimi nasharlap  jýrgen, biraq, mәdeny sharalargha belsene qatysyp jýrgenderdi sol muzyka fakulitetinde oqytyp shygharatyn edi.

Ol kisining dýniyeden ozghanyna 20 jyldan asty. Kim bar kim joq. Eng qyzyq jyldar edi sol studenttik kez.

- Endi az sózben otbasyng turaly aita ketsen. Zayybyng da muzykant pa? Balalaryng óskende kim bolamyz dep armandaydy? Janylyspasam, ýlken úlyng Almatydaghy әidik muzyka mektepterining birine oqugha qabyldandy ghoy deymin. Onyng bolashaghynan qanday ýmit kýtesin?

-  Zayybym Ayymjan – Aqtóbe oblysynyn  violoncheli aspabynyng túnghysh әri jalghyz oryndaushysy. Jәne jalghyz oqytushysy. Shәkirtterining biri Resey konservatoriyasynda bilimin jalghastyryp jatyr, eki shәkirti muzyka kolledjinde. Aqtóbe filarmoniyasy újymynynyng qúramynda jýr. Mening oiymsha, 2004 jyldan beri Aqtóbe oblysynyng mәdeniyeti men muzykalyq bilim beru salasyna singen enbegi az emes Ayymjannyn, biraq, jergilikti biylik tarapynan esh elenbey keledi.

Ýlkenimiz Meyirhan Almaty qalasyndaghy daryndy balalargha arnalghan Respublikalyq qazaq mamandandyrylghan muzyka mektep-internatyna 6 synypqa klarnet aspabyna 2018 jyldyng 1 qyrkýieginen bastap qabyldandy. Alysqa jibergen sebebim: Aqtóbening Almatydaghyday dengeyde oqyta almaytyny aiday anyq. Uaqytyn ózim siyaqty bos ótkizip almasyn dedim. Ýidi qansha saghynsa da, qaytqysy joq. Búnday mektep Aqtóbede joq ekenin týsinedi.

Bolashaqta balamyzdyng muzykant bolu mindetti emes, tek sol salada oqyghysy kelgesin joghary dengeyde oqysyn dedik.  Bolashaqta mamandyqty ózi tandaydy. Negizi muzykamen ainalysqan adamdar keyin qay salada da ýzdik bolady. Qarjy salasynda  bolsyn, ghylymy salada bolsyn t.b. Sebebi: klassikalyq muzyka midyng damuyna erekshe әser etedi. Ol bayaghydan ghylymy túrghydan dәleldengen.

Qyzym biyl birinshi synypqa baru kerek, ol suret salugha әues. Kishi úlymyz 9 aidan asty.

Súhbatymyzdyng  qortyndysy retinde bir qysqa әngime aitayyn: Ayymjan Mәskeude Gnesinder atyndaghy Resey  muzyka Akademiyasynyng aspiranturasynda oqyp jýrgende bir habarlandyru kórdik. Europanyng bir muzyka mektebine orys tildi oqytushylar kerek eken. Jalpy orys klassikalyq muzyka mektebi әlemde eng ýzdik mektepterding biri bolyp sanalady.

Sol habarlandyrudy kórip, barsaq pa dedik. Sosyn toqtadyq. «Qoy, balalarymyz bóten elde jýrip mәngýrt bolyp keter!» - dedik. Sóitip elimizde elenbesek te, qolymyzdan kelgenshe enbek etip jýre bereyik dep sheshtik.

Súhbattasqan Dәuren Qasenúly

Aqtóbe qalasy

Abai.kz