ÝN QOSU

«Jana Qazaqstan» forumynyng bastamasyna oray

«Jana Qazaqstan» forumynyng «Qazaqtargha jasalghan genosidti moyyndau turaly memorandum» atty qújatymen («Obshestvennaya pozisiya», 17 mamyr 2018 j., 18-b.) tanysa kele, kóterilip otyrghan mәselening óte oryndylyghyn, tәuelsizdikting alghashqy jylynda elimizdin  Jogharghy Kenesi qúrghan komissiyanyng qorytyndylarynda HH ghasyrdyng 30-shy jyldaryndaghy sovettik reformanyng solaqaylyqtary saldaryn genosid retinde  baghalanghan tújyrymdy resmy moyyndaudyng uaqyty әldeqashan kelgenin aita otyryp, әri Sayasy qughyn-sýrgin men asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni (31 mamyr) taqalghanyn jәne últtyq apatqa bastau bolghan qújatqa – Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy ýkimetining Jartyfeodaldar mal-mýlkin tәrkileu turaly dekretine 90  jyl tolatynyn eskere kele,  mәselening ózektiligi jayynda qaghaz jәne elektrondy BAQ betterinde әr jyldarda jariyalanghan materialdardyng birqataryn ózindik publisistikalyq hronika ispetti toptap, oqyrmandar nazaryna qayta úsynghandy oryndy kórip otyrmyz.  

1. «AQTANDAQTAR» KETIRILUGE TIYIS

Janasha oilau jәne qayta qúru aqyl-oy, sana, ruh bostandyghyna qol jetkizdi. Jariyalylyq jalauyn jelbiretti. Erkin pikirlesuge jaghday jasady. Al osynau sony da ghalamat ahualdyng eng aituly jemisi sol – biz tarihymyzdyng úmyttyrylghan tústaryna timtine nazar salyp, kómeski tartqan betterin kýmiljimey, kýbejektemey, ashyq ta batyl oqy bastadyq. Tarihtyng «aqtandaqtarmep» alabajaqtanuy stalinizm saldarynan ekenine qazir eshkim kýdiktenbeydi. Al stalinizm býgingi tanda marksizm-leninizmnis túrpayy týrde búrmalanghan bútaghy retinde birjolata aiyptalyp otyr. Búl orayda algha tartylar zor mindetting biri –ghúmyrnamamyzdaghy alabajaq boyama-tanbalardyng bәrin tezirek ketiruge tyrysu. «Aqtandaqtar» japqan joldardy tazartudan tek qana tamyrymyz bekip, quattana, bayy týsetinimizge kózimiz әldeqashan jetken, endeshe búl isting shapshanyraq ilgerileuine barshamyz da mýddeli bolsaq kerek. Biz shyn mәninde egemendigi qamtamasyz etilgen, tynys-tirshiligining bәri pravogha negizdelgen memleketter odaghyn qúru jolyndamyz. Al egemendi memleketting tolyqqandy tarihy bolugha tiyis. Egemendikke jetken respublika azamaty sol shynshyl, býkpesiz tarihpen, key retterde jenisinen jenilisi kóp, quanyshynan qayghysy basym, esesine óz taghdyry bolyp tabylatyn әdil tarihpen tәrbiyelenui shart.

Ádil tarihty qalpyna keltiru jolynda qalam qayratkerleri men
ghalymdardyng edәuir ter tógip kele jatqany belgili. Degenmen, teren
payymdaudy tileytin tústar әli de barshylyq. Respublikapyng jetpis
jyldyq mereytoyy ýstinde olardyng keybirin atay ketu artyqtyq etpes,
óitkeni alda mýlde jana mindetter túr ghoy... Qayta kúru jyldarynyng ruhany ómirimizge zor silkinis әkelgeni dau tughyzbaydy. Stalindik jappay jazalau nauqandarynyng jazyqsyz qúrbandary aruaghyn ardaqtau, adal esimderin qalpyna keltiru jóninde birqydyru sharua tyndyryluda.                    1932    jylghy alapat ashtyq turaly da az aitylyp jýrgen joq, alayda sol qasiretti beleske әli resmy sayasy bagha berudi qolgha alar emespiz. Býginderi sol asharshylyqtyng qoldan úiymdastyrylyp, kóshpelilerdi joyylugha dushar etken jauyzdyq nauqan bop shyqqanyna kýmәndanatyndar az, sebebi ony dәleldeytin qújattar shash-etekten...

Eger Rossiya Federasiyasynyng qúramynda 1918 jyly Týrkistan avtonomiyasynyn, 1920 jyly Qazaq Avtonomiyasynyng shanyraq kóteruleri san myndaghan adam ómirin әketken ashtyq nәubetimen oraylasqanyn eske alsaq – derekterge qaraghanda 1917–1918 jyldary Týrkistanda 1.140.000 kisi ashtan ólgen (M. Shoqaevtan), 1920–1921 jyldary Qazaq ASSR-ining qazirgi ontýstik oblystardy qospaghandaghy aimaghynda 2 million kisi ashtyqqa úshyrap, onyng jartysy dýniyeden kóshken  – eki ólkedegi jer-suy men halqy birikken Qazaqstanda otyzynshy jyldarghy qazaq halqynyng jartysy qyrylghan súmdyqty Staliyn-Goloshekin genosiydi dep atamasqa sharang qalmaydy. Respublika parlamenti nazar audararlyq-aq is búl: bolashaq ýshin, ar aldyndaghy adaldyq ýshin – stalinizmning sonau soraqy soyqanyna laghynet aitar qaraly estelik belgi qoi arqyly, Zerde kitabyn jazu arqyly aiyptaugha múryndyq boludy halyq qalaulylary boryshyna balasa eken degen tilegimiz bar. «Áldebir is-әreket kýrdeli payymdau keltirilip týsindiriler bolsa – onday is-әreketting haramdyghyna sene ber, – ar sheshimi tura da qarapayym keledi». – Lev Nikolaevich Tolstoy syndy oy alybynyng osy sózi «aqtandaqtarmen» shúghyldanatyn әrkimning jadynda jýrgeni jón.

Úzaq   jyldargha    sozylghan    búrmalaular,    búra   tartular, búltalaqtaulardan keyin tarihshylar, aqyry, әigili Alashordanyng últshyl úiym emestigin moyyndady. Oghan da shýkir.  1917 jylghy jeltoqsanda ótken Jalpyqazaq qúryltayynda airyqsha kónil audararlyq birer jәit bar. Delegattar qúryltaygha Astrahannan Ferganagha, Sibirden Alataugha deyin qazaq jaylaghan ólkening bәrinen keldi. Yaghni, búl qazaq jerin bir avtonomiyalyq memleketke biriktirudi maghlúm etken túnghysh ókiletti ókilder jinalysy bolghan edi. Sezd saylaghan Halyq Kenesi qazaq arasynda qoyan-qoltyq ómir sýrip otyrghan ózge últtar ókilderi ýshin óz qúramynan on oryn taghayyndaghan-dy... Qazaq jerin biriktiru isi osy qúryltayshylar sayasy arenadan quylghan song aragha pәlen jyl salyp baryp (1920 jyly irgetasy qalanghanda – qazirgi respublikamyzdyng qaramaghynda eki-aq oblys kirgen-tin), 1925 jyly jýzege asyryldy. Kәdimgi qazaqtyng janalghyshy bolghan Goloshekin ózin «qazaq jerin jiystyrushy» etip jariyalady...

Týrkistanda  jýrgizilgen  últtyq-territoriyalyq mejeleudi, shyndyghynda da, jan-jaqty zerttegen jón. Mejeleu komissiyasynyng materialdary men    qújattarynan talay paydaly maghlúmat alugha bolar edi. Orta Aziyadaghy qazaq oblystary jeri men halqynyng sany jaghynan 1924 jyly sonda shanyraq kótergen basqa últtyq-territoriyalyq týzilimderden kem týspeytin-di. Áytse de olardy teristigindegi  avtonomiyalyq respublikagha jay ghana qosa salumen shekteui kalay? Týrkistandyq bóligi qosylghan son, qazirgi kóleminen de zoraygan (Qaraqalpaq elimen birge) Qazaqstan nelikten sol 1924 jyly Ózbekstan, Týrkimenstan qatarynda odaqtyq respublika dәrejesine kóterilmey, Rossiyadaghy qalpy qalyp qoydy? Nelikten ol әdeyi úiymdastyrylghan ashtyq sayasatynan shanyraghy ortagha týsuge taqalghanda ghana odaqtyq respublika tәjin kiydi? Búl ózi Stalinning әlem júrtshylyghyn aldausyratugha baghyttalghan kezekti ailasy emes pe eken? Álde zobalang syryn ózinen de, ózgeden de jasyryp, qylmysyn ishtey juyp-shayghany ma? Stalin ornatqan totalitarlyq rejim nelikten kóp rette patshalyq jýiening maqsattarymen sabaqtas sayasat jýrgizdi?

Patsha «búratanalardy» imperiyanyng orys tektes azamatyna ainaldyru ýshin mektepterge kirillisany engizdi; «orys armiyasyn әlsiretpeu» maqsatynda – әskerge shaqyrylatyndardy orysshagha jaqsy ýirensin dep pәrmen berdi; agha halyq obrazyn barynsha uaghyzdap, bekem ornyqtyrudy kózdedi; sivilizatorlyq jeleumen, shet aimaqtargha qonys audaru sayasatyn keninen jýrgizdi. Basqa halyqtargha qarsy baghyttalghan osy әreketterding barshasyna Úly Oktyabri tosqauyl qoyghan edi, alayda stalinizm solardy týgelge juyq tiriltti de, týsin boyap, qayta iske qosty. Ne sebepti? Nelikten Stalin últtyq memleketterding lenindik Odaghyn emes, monarhiyashylar ansaghan «birtútas jәne bólinbes» unitarlyq jalghyz memleket ornatty?

Osylardy, basqa da tolyp jatqan «aqtandaqtar» syryn egemen júmhúriat azamaty jaqsy biluge tiyis. Áldekimderge kinә artu ýshin emes,  qiyn-qystauly tarihymyzdy týsinu ýshin, bolashaqqa senimmen betteu ýshin bilu qajet.                                                                                     5 qazan 1990 j.

(«Ádilet» tuymen shiyrek ghasyr. Publisistikalyq hronika. – Almaty: «Abzal-Ay», 2014 j. – 14–16-bb.)

2. QASIRETTI ÚMYTPA!

31 mamyr Nәubet qúrbandaryn eske týsiru kýni

Qazaq halqynyng tarihynda qaraly nәubet bop jazylghan asharshylyq jyldarynyng qasireti ótkenine qasterli kózqaraspen qaraytyn, odan saliqaly oy týietin adamdardyng esinen eshqashan ketpeydi. Tútas bir elding taghdyryna qiyanat jasaghan imperiyalyq súrqiya sayasattyng búl qandy tәsili talay shanyraqty qúlatyp, talay adamnyng obalyn ayaqqa basyp, qazaq dalasynda   tigerge   túyaq qaldyrmastay apat әkeldi. Áriyne, halyq qasireti úmytylmaydy. Ony esti úrpaghy esine týsirip, keler kýnderde osynday zobalannyng qaytalanbauyna eskertkish-belgilerin ornatady. Sonyng biri – arnauly qaulymen 31 mamyrdyng qaraly kýn bolyp belgilenui. Nәubet kýnine oray, tarihymyzdyng betterin týgendeuge bayypty ýles kosyp kele jatqan «Ádilet» erikti tarihi-aghartu qoghamynyng basqarma mýshesi, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng hatshysy, jazushy Beybit Orynbekúly Qoyshybay-úrpaghymen kezdesip, súhbattasqan edik.

– Beke, halqymyzgha adam aitqysyz qasiret әkelgen, eldi esinen tandyryp, ruhany mesheldikke jetkizip, býkil bir adamzat úrpaghyn jer betinen joyyp jiberuge jetkize jazdaghan asharshylyq tragediyasy qoldan úiymdastyrylghan qiyanat siyaqty...

– IYә, qoldan jasalghan, әbden oilastyrylghan ozbyr sayasattan tughan obyrlyq. Qanisherliktin bir týri, totalitarlyk jýiening maqsatynan bolghan zúlymdyq әreket ekeni qazir dәleldenip te jatyr, jazylyp ta, aitylyp ta jýr. Asharshylyktyng mәnine terenirek ýniletin bolsaq, onyng bәri ýstemdik etu pighylynda jatyr. Tipti aita bersek, kollektivtendiru kezine deyingi 1917–1918 jyldarda bolghan ospadar óktemdik te kinәli. Qazaqtyng qolyndaghy malyn tartyp alyp, ash-jalanash qaldyrdy. El toz-toz boldy, adam ólimi oryn aldy. Búl jaghday osy uaqyttarda ontýstik aimaqta – Týrkistanda asa qatal ótti. Mine, bolishevizmning osynday da keshirilmes kýnәsi bar. Búl jayynda Mústafa Shoqaydyng kitabynda jaqsy jazylghan. Al, 1920–1921 jyldarda Qazaqstanda da ashtyq boldy. Ol ortalyq, batys, soltýstik ónirlerimizdi qamtydy. Orynbor, Ombylargha deyin jetti, halyqty tityqtatyp, qaljyratty. Ýshinshi, jappay kelgen Qazaqstan halqyn qyrghyngha úshyratqan 1931–1933 jyldardaghy alapat nәubet boldy. Stalinizmning qandy-qol totalitarlyq jýiesining asqyna týskenin kórsetip, ol aqyr ayaghy 1937–1939 jyldardaghy    repressiyagha jetti.

– Al, osy qasiretterding el basyna týsken qiynshylyghy, zardaby kóp qoy. Tarih ghylymynda aitylyp jýrgenindey, bir uaqytta jasalghan osynday kesapattardyn zalal-zardabyn úrpaqtary da tartady eken. «Men – qazaqpyn myng ólip, myng tirilgen» dep aqyn aitqanday, osy auyrtpalyqtar úrpaqtar iyghyna salmaq bop týsedi, yaghni, elding damu jolyna talay kedergi bolady degendey..

– Áriyne, búl ýlken ókinish, biraq uaqytty keri qaytara almaysyn! Al, zardaptaryn eske alar bolsan, orny tolmas halyq qasireti. Sol kezde qyrylghan kazaghymyz aman bolghanda, qansha úrpaq dýniyege keletin edi. San jaghymyzdan talay eldermen tereze tenestirerimiz әbden mýmkin bolatyn. Sodan kelip tútas elimiz ózining qajyrly enbegimen, kýsh-quatymen órkeniyetti memlekettermen iyqtasyp otyrghandyghymyzdy kórgen   bolar edik. Stalinizmning súrqiya sayasatynan asharshylyqqa úshyrap, halyq qyryldy, repressiyadan da qyryldy. Jerimiz bos qaldy. Oghan beridegi Hrushevting jasaghan tyng iygeru tragediyasy jalghasty. Búny da imperiyalyk kózqarastan bolghan qandy shengelding zardaby ekenin aita ketuimiz kerek. Aldymen qazaqtardy qyryp-qyryp aldy da, bosaghan jerlerge «tyng iygeremiz» degen jalghan úranmen kelimsekterdi әkep tókti. Al qazir sol uaqytta kelgender, negizinen orystar, ózderining sayasattyng qolshoqparlary bolyp kelgendikterin týsinuleri kerek. Basqa halyqtyng esebinen baqytty bolugha bolmaytyndyqtaryn angharghandary abzal. Sondyqtan da olar bizding tilimizge, dinimizge qúrmetpen qaraulary kerek. Jalang internasionalizmge aldanghandyqty bilip, toyghandaryna mәz bolmaulary olargha syn.

Keshege deyin internasionalizm iydeyasynyng órken jangy dep, basqa últ bolsa da tóbege kóterip kelgen joqpyz ba? Álgi Hrushev «jylqynyng eti men shoshqanyng etin qosyp shújyq jasasaq – internasionalizm sol» dep kókidi emes pe? Asyghys jasalghan әreket әrdayym abyroy әpermeydi. Týpting týbinde kimning kim ekenin týsinetin uakyt bolady. Aldymen әrkim ózin-ózi týsine bilse, sol arqyly sanaly isterge qúlash úrsaq qana    tabyska     jetemiz. Biz eshkimge ket demeymiz, bauyrgha tartamyz, biraq olardyng da bizdi týsinuin qalaymyz. Bәrine kinәli – әriden bastalghan ýstemdik pighyl, sony iske asyru ýshin jasalghan sayasat. Sayasat kúrbanyna ainalghandar ózderining aldanghanyn sezetin, sezinetin   uaqyt   keledi.

– Beke, arnauly úigharymmen 31 mamyr qazaq ýshin qaraly kýn dep jariyalandy. Biraq dәl qazirgi qam-qareketimizge qaraghanda – samarqaulyq bayqalady...

– IYә, samarqaulyq bar. Biz ózi kóbine partiyanyng úranyna qarap әreket etuge beyimdelip qalghan halyqpyz ghoy. Sodan әli týpkilikti aryla almay jatyrmyz. Bireu bastamasa,   aitamyz da,    iske kirisude jaltaqtau, shabandau ekenimiz belgili. Áytpese, el basyna qasiret әkelgen zar zamannyng zúlmatyn eshkim de úmyta almaydy. Qazirgi qoghamymyz ben ekonomikamyzda bolyp jatqan ózgeristerden de bolar, azamattyq belsendiligimiz bayaulau. Onyng ýstine tarihymyzdyng osynday qysyltayang tústaryn kórsetip, aqtandaqtaryn ashuda da, dәiektemelerin jinaqtauda da, «ura-patriotizm», «internasionalizm» tәrbiyesinde bolghan keybir tarihshy ghalymdarymyz janaryp kete almay jatyr. Biraq ótkenimizge sanaly, salmakty qaraugha jol ashyldy, tәuelsizdik aldyq, endi bәri dúrystalatyn shyghar.

– «Ádilet» erikti tarihi-aghartu qoghamy zúlmat jyldaryna baylanysty qanday júmystar   isteude?

– «Ádilet» qoghamynyng josparyndaghy bir tarmaq osy asharshylyqqa arnalghan bolatyn. Búl taraptarda da biraz júmystar isteldi. Gazet-jurnaldarda maqalalar shyqty, oghan kóbinese qogham mýsheleri atsalysyp, atqarylar isterge múryndyq boldy. Jalpy, búl halyq bop júmylyp, jýzege asyratyn shara bolyp tabylady. Ótkenimizge bey-jay qaramaytyn әrbir sanaly úrpaq búdan beytarap kalmauy kerek. Jazushy, aqyndarymyz ben belsendi ghalymdarymyz da qal-qaderinshe kitaptar jazyp, әreketter jasap jatyr ghoy. Áriyne, istelgen iske qanaghat etip, toqmeyilsuge bolmaydy. Sebebi, әli tarihymyzdyng ashylmaghan aqtandaqtary kóp, sol olqylyqtyng ornyn toltyru – bәrimizding mindetimiz. Taghy bir qatty eske tútatyn nәrsemiz – osynday nәubetti uaqyttar turaly jazghanda da, oghan belgili kýndi ataghanda da jeniltektikke berilmey, yaghni, ótpeli jenil-jelpi jiyn dep qaramay, salmaqty, saliqaly ister atqaruymyz kerek. Óitkeni, olar «ótti-ketti» deytin jay júmys emes, halyq qasiretin týsinip, bilip, oghan qayghyra otyryp, keleshekte sonday apattargha jol bermeuge, ómir tәjiriybesinen sabaq alugha tәrbiyeleytin adamy әreket bolugha tiyisti. Qazaq tarihyndaghy búl zúlmat jyldar әrdayym este saqtalatyn boluy kerek. Qazir barlyq shyndyqty aitatyn kýn tudy dep esepteymin. Búrynghy tarih oqulyqtaryna qarasaq, qanshama kórgen qiyanatymyzdy býrkemelep kelgenimiz belgili bolyp otyr. Sondyqtan da bәrine bel sheship, bilek sybana kirisetin uakyt jetti. Tútas halyqqa jasalghan kópe-kórneu zorlyq-zombylyq, tipti aqylgha syimas arsyz әreket sóitip ózining әdiletti baghasyn aluy kerek. Al, búl jolda ýlken-kishimiz ayanbay enbek etip, el azamattary ózderining biyik parasatyn kórsetedi dep senemin. Ol ýshin arhiv materialyn kóz mayyn tauysa aqtaryp, jýielep, dәiektemeler men qújattardy paydalana otyryp, tiyanaqty zertteu júmystaryn jýrgizu kerek. Al, búnday isterde әrdayym alda jýretin aqyn-jazushy, jurnalisterding de qosar ýlesi qomaqty bolmaq.

Ángimelesken Serik Satanov. 23 mamyr 1992 j.

(«Ádilet» tuymen shiyrek ghasyr. Publisistikalyq hronika. – Almaty: «Abzal-Ay», 2014 j. – 24–27-bb.)

3. ÚLTTYQ APATTY ÁRDAYYM ESTE ÚSTAU MANYZDY

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng arnayy Jarlyghymen Jalpyúlttyq tatulyq pen sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu jyly retinde jariyalanghan 1997 jyl boyy elimizding tarihyndaghy kólenkeli tústargha  airyqsha nazar audaryldy. Tarihy zerdeni janghyrtu, tarihpen tәrbiyleu arqyly jalpyúlttyq tatulyqty nyghayta týsu orayynda kóp júmys tyndyryldy. Qasiretti belesterde nәubetke úshyraghandar jasyryn jerlengen oryndardy anyqtau,  anyqtalghan qorym-zirattardy tiyisti kýige keltiru, bastaryna qúlpytas-eskertkishter ornatu, búryn ornatylghandaryn kýtimge alu, jazyqsyz jazalanghan bozdaqtar aruaghyna taghzym etu sharalary jer-jerde jýzege asyryldy.  Sodan beri qayghyly jyldar qúrbandaryna baghyshtalghan múnday sharalar jylma-jyl jalghasyn tauyp keledi. Sol jyly bekem negizdelgen Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni  elimizde jyl sayyn әrbir 31 mamyrda  mindetti týrde   atap ótilip keledi.

1.

Búrynyraqta osy data  30-jyldardaghy alapat ashtyq qúrbandaryn eske alyp aza tútatyn  kýn retinde belgilengen-di... Bәri Kenester Odaghyndaghy biyleushi partiyanyng jariyalylyq pen qayta qúru sayasatyn jariyalauynan, sóitip, azamattar sanasyn shengeldegen ruhany qúrsaudy birtindep bosatuynan bastalghan. Bizding elimizde – әigili Seksen altynshy jyl dýmpuinen keyingi yzgharly jazalaular kezeni aqyry artta qalyp, úzaq jyldarda tútasyp-qatqan iydeologiyalyq ton-múzdyng soryna, demokratiyalyq «altyn kýrek» eseley eskennen bastalghan... Totalitarlyq dәuir auyzgha alugha tyiym salghan sayasi  jazalaular men asharshylyq shyndyghy 1988 jyldan qazaq baspasózining ózekti taqyrybyna ainaldy. Sol jylghy jaz sonynda, Mәskeude «Memorial» tarihi-aghartu qoghamyn qúru qozghalysyna baylanysty, stalindik lageriler tauqymetin tartqan bir top «halyq jauy» jarlary onyng baghdarlamasyna qoldaushylyq bildirip,  «Qazaq әdebiyeti» gazetinde ýndeu-hat bastyrdy. Odan bir top jas qalamger 30-jyldarghy repressiyalar men 32-jylghy alapat ashtyq qúrbandaryn este qaldyru sharalaryn oilastyrudy úsyndy. Eki ýndeude de jazyqsyz jandar ruhyn ardaqtaytyn simvolikalyq eskertkish ornatu jayy kóterilgen edi.

Búl mәsele keshikpey arnayy úiym qúrugha úlasty. Sol jyldyng sonyna qaray jazyqsyz japa shekkender men olardyng úrpaqtary, jazushylar, ghalymdar, jurnalister, ózge de júrtshylyq ókilderining qatysuymen úiymdastyru komiyteti qúryldy. 1989 jyldyng sәuirinde úiysu konferensiyasy ótkizilip, Qazaqstannyng «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy  shanyraq kóterdi. Qasiretti nauqandar qúrbandaryna eskertkish qon mәselesi onyng qyzmetining manyzdy baghyttarynyng birine ainaldy. Arnayy esepshot ashyldy. Oghan jer-jerden qoldau kórsetilip jatty.  «Ádilettin» zerde kitabyn jasau isi kópting sharuasyna ainaldy. Jambyl oblysyndaghy Sarysu audandyq ólketanu muzeyining diyrektory Tóken Maqashev qogham iydeyasyna alghashqylardyng biri bolyp ýn qosty – ol týgel qyrylyp ketuding az-aq aldynda qalghan audan halqynyng sayasy qughyn-sýrginder men asharshylyq saldarynan bastan keshken qiyametteri jayyndaghy kónekóz qarttardyng estelikterin jazyp aldy. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq memlekettik uniyversiytetining tarih fakulitetinde ústaz-ghalymdar Talas Omarbekov pen Qambar Atabaevtyng jetekshiligimen «32-ning zúlmaty» atty ghylymiy-zertteu ýiirmesi qúryldy. Studentter ashtyqtan aman qalghan tiri kuәlerding estelikterin jinau maqsatymen ghylymy ekspedisiyalargha shyqty, izdestiru júmystarynyng nәtiyjeleri boyynsha konferensiyalar ótkizdi. Kýshtep újymdastyrudyng astaryn, alapat asharshylyqtyng qasiretti  kelbeti men tamyryn ashumen Qazaq KSR Ortalyq mrraghatyndaghy jastardyng tarihi-aghartu birlestigi shúghyldandy. Jekelegen ghalymdar  búl taqyrypqa eleuli ghylymy jrmystar jazdy.  Respublika Ghylym akademiyasynyng Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynda irgeli zertteuler jýrgizildi. Tarihymyzgha janasha kózqaras qalyptasty. Osy rettegi qoghamdyq pikirge – elimizdin  tәuelsizdigin jariya etisimen, Jogharghy Kenes  te sergek ýn qosty:  beldi ghylymy mekemeler men bedeldi ghalymdardyng qatysuymen,  1931–1933 jyldarghy jappay kýshtep újymdastyrugha jәne onyng qayghyly saldaryna ainalghan ashtyq nәubetine shynayy memlekettik baghasyn tújyrymdady. Qazaq halqynyng últtyq qasiretin aza tútyp eske alyp túrudy dúrys dep tapty. Ár jylghy 31 mamyrdy úly nәubet qúrbandaryn eske týsiru kýni bolsyn dep belgiledi.

Alayda ony mәn-maghynasyna say qaraly-saltanatty is-sharalarmen atap ótip túru dәstýrge ainalyp ýlgermegen-di. Onyng bastalmay jatyp siyrqúiymshaqtalyp bara jatqany alghashqy jyly-aq mәlim bolghan. Osy joldar avtorlarynyng biri 1992 jylghy 25 mamyrda «Almaty aqshamy» gazeti tilshisining súraqtaryna  bergen jauabynda (B.Qoyshybay-úrpaghy. «Qasiretti úmytpa!») asharshylyqty eske týsiru kýnin atap ótuge әzirlikten góri samarqaulyq  kózge úratynyn aityp, onyng sebepterining biri retinde – tek partiya úranyna, yaghny biylikting úiymdastyrushylyq qarqynyna qarap әreket etuge daghdylanyp qalghandyghymyzdy, azamattyq belsendiligimizding tómen de jaltaqtyghyn aitqan edi. Al jana biylik buyndaryna qoyylghan «reformatorlar» qazaq qasiretining astaryn týsine bermeytin. Qazaqty óz jerinde azshylyq etken sayasatqa janama týrde bolsa da barshanyng qatystylyghyn paryqtay qoymaytyn. Sondyqtan da  kópshilikting «shamyna tiymeudi» qalaytyn. Sóitip, búl adamgershilik-imandyq sharagha keng kólemdi úiymdastyru-nasihat júmysyn jýrgizu arqyly qalyng júrtshylyqty tartyp-qamtu «azabyna» jegilgennen góri, әlipting artyn baghudy qolayly kóretin. Qoghamdyq-sayasy tynys-tirshiliktegi osy mәselege beyjay qaraudyng últtyq-memlekettik mýdde kózdeytin múrattargha jauap bermeytindigi anyq edi.  Múnday qighashtyqty jalpyúlttyq tatulyqty qasterlep saqtau jәne ótken kezenderde qasiretti izderi jatqan sayasy qughyn-sýrginderding ashy shyndyqtaryn aiqara ashu  arqyly týzeuge  bolatyny dәl angharyldy. Búl iske, jogharyda aitqanymyzday,  arnayy  aidar taghylghan bir jyl boyy kónil bólindi. Osy joldar avtorlarynyng biri elimizding bas gazetine arnauly jyldyng mәn-maghynasyn On altynshy jәne Seksen altynshy jyldar arasyndaghy jazalaular men ashtyq qyrghyndary qasiretine toly belester oqighalaryn ghylymy jýielep, dәiekti úsynys  bildirgen maqala jariyalady (K. Núrpeyisúly. «Qasiret qúrbandaryna eskertkish-panteon ornatylsa – eldigimizding taghy bir belgisi bolar edi...» «Egemen Qazaqstan», 9 qantar 1997 j.). Repressiya qúrbandaryn eske týsirudi barsha últ ókilderining tatulyghy men kelisimine sabaqtastyra qaraghan sol 1997 jyldan bastap – Asharshylyq nәubeti qúrbandaryn eske alu kýnining mazmúndyq auqymy keneytildi. Sol jyldan bermen 31 mamyr – Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni dep ataldy. Ashtyqtyng da joyqyn sayasy jazalaular jýrgizgen stalinizm saldary ekenin týisingen júrt ony jaqsy qabyldady. Sodan, Preziydent Pәrmenimen sayasy repressiyalar qúrbandaryn eske alatyn kýn retinde belgilengennen beri,   mamyr aiynyng songhy júldyzy – kýntizbektegi memlekettik biylikting barsha buyny  tarapynan nazarda ústalatyn erekshe kýnderding biri bolyp tabylady. Sóitip, búl azaly kýn  jana mәrtebesimen býkilhalyqtyq moyyndaugha ie boldy. Búl kýni memlekettik organdar men qoghamdyq úiymdardyng jәne júrtshylyqtyng ókilderi sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna ornatylghan eskertkishterge gýl shoqtaryn qoyyp taghzym etudi, jana eskertkishter túrghyzu syndy sharalargha mindetti týrde qatysudy ýrdiske ainaldyrdy.

Osynday jiyndarda elimiz bastan keshken jappay repressiyalar jyldary jazyqsyz atylghan azamattar aruaghyna bas iyip qúrmet kórsetumen qatar, qarapayym halyqty qor qylyp, búryn-sondy eshqashan tarihta bolmaghan qyrghyngha úshyratqan asharshylyq ta sayasy qughyn-sýrgin saldary retinde oryndy atalyp jýr.  Búl orayda tek sózben shektelmeudi azamattyq paryzy sanap, belsendi әreketimen el rizashylyghyna bólengen  is adamdary da baryn aitu kerek:  Almaty oblysynyng Aqsu auyly internatynda Otyz ekinshi jyly ashtan qyrylghan toqsan bala jerlengen oryngha 2002 jylghy 31 mamyrda jeke beynetqor kýshimen eskertkish qoyyldy... Degenmen sonau  qaraly nәubetting atyn atap, týsin týstep mәn beru dengeyi jetkiliksiz dәrejede. Olay deytinimiz, qylmysty sayasat tughyzghan alapat ashtyq halqymyzdyng ósip-ónuine  sandyq ta, sapalyq ta túrghyda oisyrata ziyan tiygizdi. Onyng auyr saldarlary aityp-jetkizgisiz, tiri qalghan el-júrttyng basyna salghan auyrtpalyghy úshan-teniz. Solardy biz  eshqashan úmytpaugha tiyispiz. Búl bolashaq ýshin, Tәuelsizdik túghyryn nyghayta týsu ýshin qajet. Alayda sonau orny tolmas qayghy-qasiretti auqymyna say eske alyp, aza tútu rәsimi elimizde әzirge qalyptasar emes. Qazaqstan  tarihi-aghartu «Ádilet» qoghamynyng basqarmasy osy orayda  alandaushylyq bildirip otyr.  Mәselege júrtshylyq nazaryn audarudy jón kórip,  ortagha  kóp bolyp  oilasugha tamyzyq bolarlyqtay oy tastaudy «Ádilet» ózining mýsheleri retinde osy joldar avtorlaryna jýktedi. Aldarynyzdaghy maqala sonday sebeppen jazylghan edi. Sony oqyrmandar talqysyna úsyna otyryp, elimizding qiyn-qystauly damu taghdyrynda kýrt betbúrysty oryn alghan asharshylyq syndy qayghyly kezender shyndyghynyng tolyq mәninde ashylmaghanyna, jariyalylyq jyldarynan beri kópshilikke әigi bolghan jәitterding ózi belgili bir dәrejede júrtshylyq sanasynan óshe bastaghanyna, tipti úmytylghanyna jәne osy orayda qolgha alynugha tiyis sharalardyng keybirine kópshilik nazaryn audarudy boryshymyz sanaymyz.

2.

Asharshylyqqa nelikten airyqsha nazar audaru qajet? Sebebi ol tútqiyldan kezdeysoq tap bolghan zobalang emes-ti. Sebebi ol patshalyq kezinen tughyzylyp, kenestik kezende josparly týrde óristetilgen nәubet edi, ol – bolishevikterding kóshpendilerge jasaghan genosiydining saldary bolatyn. Býginde ashyq moyyndaytyn shaq tudy ghoy – bolishevizmning repressiyalarmen astastyra jýrgizgen «ashtyq sayasaty» (M.Shoqay)  qazaq halqyna jer betinen halyq retinde mýldem joyylyp ketu qaupin tóndirdi. Jәne bir emes, – birneshe mәrte. Halyq sanasyna Otyz ekinshi jyldyng tereng iz qaldyrghany belgili. Sodan beri de, mine,  baqanday jetpis jyldan astam uaqyt óte shyghypty. Shyn mәninde halyqty HH ghasyrda aityp jetkizgisiz Últtyq Apatqa úryndyrghan (kóshpeli qazaqty qynaday qyryp salghan   ashtyq zobalanyn búltalaqtatpay, tap osylay – «Últtyq Apat» dep ataghan jón), qayghy-qasireti kól-kósir jyl. Áytse de, patshalyq Resey imperiyasynyng otarlyq qúldyghynan azat bolghan qazaqtyn  Kenestik Resey Federasiyasy qúramynda avtonomiya aldym dep mәz bolghanyn týsingenimizben,  sonau qoldan jasalghan jalpyúlttyq tragediyagha kezdeysoq úrynbaghandyghyn әri onyng jalghyz ret soghyp óte shyqpaghandyghyn  zerdeleu lәzim. Jәne onyng tereng tamyry – rejim auysqanmen sabaqtastyghyn joghaltpaghan otarlaushylyq pighylda jatqanyn úghyna bilu jón.

Barshagha mәlim, HVIII–HIH  ghasyrlardaghy Resey tarapynan maqsatty týrde jýrgizilgen jaulap alular nәtiyjesinde qazaq memlekettigi joyyldy. Jeri men halqy imperiya qúramyna engizilip, týrli reseylik әkimshilik birlikterge bólshektendi. Qazaq ólkesin orys jerine, halqyn, etnikalyq týri bólekshe bolsa da, kәdimgi orys mújyghyna  ainaldyrudyng keng kólemdi sharalary jýzege asyryla bastady. Qazaqstan eldigin joghaltty. Sodan beri, tek HH ghasyrdyng alghashqy shiyregining sonynda ghana, is jýzinde túnghysh ret jer-suy men halqynyng negizgi qúramy bir shanyraq astyna biriktirildi. Avtonomiyalyq memlekettiligining irgesi keneytilgende, 1925 jyly  shaqyrylghan Qazaqstannyng V Kenester sezinde  qazaq basyna týsken problemanyng tarihy tamyry jýielep ashylghan-dy. Sol qúryltayda Qazaq ólkesining otarlanuynda: 1. óz erikterimen qonystanugha orys jerinen kelgen qily baq izdeushiler, qashqyndar jasaghan otarlau (búl HVI ghasyrdan bastaldy);  2. orys ýkimetinin  sauda-ónerkәsip mýddesin kózdegen әskeriy-әkimshilik otarlauy (búl HVIII ghasyrdan bastaldy); 3. HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynan beri – orys sharualaryn kóshirip-qonys audartu jolymen otarlau  ispetti ýsh basty dәuir   bolghany taldap aityldy. Orys ýkimeti shyghysqa tereng súghynudy kózdegen imperialistik maqsattaryn jýzege asyru ýshin qazaq dalasyna Oral, Orynbor, Ertis jelileri boyynsha iri-iri senimdi jasaqtaryn ornyqtyrdy. Olar qazaqtardy Jayyq, Tobyl, Ertis ózenderi boyyndaghy ýirenshikti ata qonystarynan quyp, mal baghu sharuashylyghynyng qalypty jaghdayyn zorlyqpen ózgertti.  Sonday әreketterimen qazaqty ghasyrlar boyy qalyptasqan atakәsip negizderinen aiyryp, ekonomikalyq dәuletin qatty oisyratty. Ásirese otarlaudyng ýshinshi kezeni zor zalal  tiygizdi. Búl shaqta ishki Reseyding jer daghdarysyn sheshu, әri «qazaqtyng jerin iygerip-kórkeytu» ýshin (Stolypiyn) patshalyq әkimshilik Qazaqstangha lek-legimen múghajyrlar (pereselender) kóshin tókken edi. Osy orys kóshi mýddesine qazaqtan tartyp alynghan jer kólemi 1916 jylgha deyin 40.647.765 desyatina bolghan-tyn (1 desyatina 1,09 gektargha ten). Búl mólsher barlyq shúrayly, ómir sýruge qolayly jerler aumaghynan asyp ketken-di. Al shúrayly jerler kýlli qazaqtyq territoriyanyn  besten birinen de az mólsherde-tin. Jer komissariatynyng 1925 jylghy mәlimeti boyynsha – barlyq jer aumaghy 202.962.345 desyatina, onyng ishinde jaramdy jer kólemi 38.170.000 desyatina edi.  «Pereselen tolqynynyng qysymymen qazaq brqarasy...  shóbi jútan, suy az, qúmdauyt jerlerge yghysugha mәjbýr boldy. Osy apatty  sayasat Ólke ekonomikasyn tez qúldyratty.  Eger ótken ghasyrdyng 70-jj. bir qazaq sharuashylyghyna 59 bas maldan kelse, 1914–1915 jj. pereselen qozghalysynyng artuymen búl sifr 25-26 basqa deyin tómendedi», – delindi  1925 jylghy qúryltayda.

Otarlyq jýie qazaq basyna tóndirgen qauipti HH ghasyrdyng basynda, Birinshi orys revolusiyasy qarsanynda qazaq ziyalylary zayyr sezinip, qorghanu joldaryn oilastyrugha úmtyldy. Biraq olardy patsha ýkimetining qúpiya polisiyasy tez әshkerelep, jazalau sharalaryn qoldandy. Sonda ziyalylar revolusiya dýmpuimen ómirge kelgen jogharghy zang shygharushy organgha ýmit artty. Halyq ókilderi jigerimen biyik biylik nazaryn qazaq mýddesine audartugha әrekettendi. Mәselen, I Memlekettik duma minbesinen orynborlyq deputat Timofey Sedelinikov jerinen airylyp jatqan qazaqtyng kedeyshilikke úrynghanyn әngime etti. Torghaylyq deputat Ahmet Birimjanov  Dumagha әli kelip jetpegen qazaq deputattary ýshin agrarlyq komissiyadan qosymsha oryn kózdelui qajettigin kóterdi.  II Memlekettik Dumada semeylik deputat Temirghaly Núrekenov kedeyshilikke, jútqa úshyrap, qayyr súrap ketken bosqyn qazaqtargha ýkimet tarapynan jәrdem berilu kerektigi mәselesin kóterdi. Al oraldyq deputat Baqytjan Qarataev ýkimetting sharualardy ishki Reseyden «jana jerlerge» qonys audartu  arqyly qazaqty jer-sudan aiyrghan múghajyr (pereselen) sayasatyn synaghan ataqty sózin sóiledi. Biraq olardyng birde-biri biylikke únaghan joq, imperator búlargha eki Memlekettik dumany da tarqatyp jiberuimen, әri búratanalardy búdan bylay saylau qúqyghynan aiyrghan «3 mausym» zanyn  shygharuymen jauap berdi.

Patsha ýkimetining agrarlyq sayasatyn  II Memlekettik Duma mýshesi B. Qarataev  onyng komissiyalarynda atqarghan júmysy retimen de, ózining qazaq mýddesin qorghau joldaryn izdestiru orayymen de jiti zerttedi. Ýkimetting HH ghasyrda qazaqtardyng kóshpeli ómir saltyn mýldem joyatyn josparyn iri lauazymdy patsha chinovniygi auzynan estidi. (Degenmen kóshpeli ómir saltynyng omyrtqasyn birjolata ýzudi sarizm emes, sabaqtas «demokratiyasymen» bolishevizm jýzege asyrdy). Patsha ýkimetining naqty is-әreketin  pereselen basqarmasynyng kýndelikti is-daghdysynan kórip otyrdy. Shúrayly jer-sudyng jyrymdalyp kelimsekter qolyna ótip jatqanyn naqty mysaldarmen dәleldep, onyng basty sebepterin dәrmensizdene taldady (búghan onyn  Vernyidaghy uniyversiytettes joldasy Barlybek Syrtanovqa 1910-jyldary jazghan, 1930-jyldary baspasózde jariya bolghan haty kuә). Aqyry, qazaq ýshin endi tek túrmys saltyn qayta qúru ómirsheng bolmaghyn paryqtap, ýkimet sayasatyna beyimdeludi qolayly kórdi. Árkimge jer ýlesin alyp otyryqshylyqqa kóshu qajettigin uaghyzdady, ózi bas bolyp poselke saldy. Alayda ol bastamanyng ghúmyry úzaq bolmady, ony qazaq ziyalylarynyng Álihan Bókeyhanov bastaghan ekinshi beldi toby qabyl almady. Á. Bókeyhanov patsha chinovnikteri úsynghan jer ýlesi mólsherine mýldem qarsy boldy, ol is jýzinde kóshpeli ómir salty men mal sharuashylyghyn saqtau jaghynda edi.  Al otyryqshylyqqa sol jyldarghy mәjbýrlik yqtimal etken evolusiyalyq jolmen beyimdelmegen qazaq tirshiligi bolisheviktik kýrt betbúrys nauqandarynda qanday qayghyly kýige týskeni belgili... «HH ghasyrdyng qyzyl topalany» atanghan bolishevizm biylikke kelgen bette  jergilikti halyqtar mýddesin kózge ilgen joq. Olardyng ómir sýru qúqyghynyng ózine kýdikpen qarady. Sol kezgi sayasy oqighalardyng bel ortasynda jýrip, naqty kuәlik qaldyrghan Túrar Rysqúlov enbekterinen býginde keng mәlim: әlemdik revolusiya órtin órshite týsudi maqsat etken «lenindik gvardiyanyn» aldynghy sapyndaghylar kóshpeli qazaqtardy markstik kózqaras túrghysynan bәribir qúryp bituge tiyis, ekonomikalyq jaghynan әljuaz top dep eseptedi, – sondyqtan, olardy ashtan qútqaramyn dep shyghyndanghannan,  bar qarjyny azamat soghysy maydandaryndaghy qyzylәskerlerdi qoldaugha júmsau manyzdy... Qazaqtyng dәstýrli  sharuashylyghy, jogharyda aitqanymyzday, otarlyq ezgige týskeli kýizelu ýstinde-di, al On altynshy jylghy últ-azattyq kóterilis oqighalary, kóterilisshiler men olardyng auyldaryn  basyp-janyshtaghan otarlyq soghystar, jazalaushy әskerler oirany ony kýrt kýiretti. Al azyq-týlik tapshylyghy sezilgen 1917 jyldyng jazynan-aq Týrkistandy is-jýzinde basqara bastaghan júmysshy-sharua-soldat komiytetteri, sol oqighalar arasynda bolghan Zәky Validiyding kuәlik etuinshe,  kóshpendilerge astyq bermeu jaghynda boldy. Ólkeni ashtyq jaylady. 1917-1918 jyldyng qysyn Tashkentte ótkizgen Mariya Shoqay hanym óz esteliginde qazaqtardyng kóshe-kóshede ashtyqtan qalay súlap týsip ólip jatqandaryn, ózegi talghan jandargha bir týiir nan beruge qayransyzdyqtan qinalghanyn jazghan. Sonau súrapyl ashtyqta resmy derekter boyynsha 2 millionnan astam adam ashyqty. Túrar Rysqúlov basqarghan ashtyqpen kýresu komiyteti milliondaghan adam ómirin arashalap qaldy. Biraq qyrylyp qalghandar sany jan týrshigerlik edi. Mústafa Shoqay ony 1 million  114 myng adam dep kórsetti. 1919 jyly Týrkatkomnyng Resey Federasiyasyndaghy ókiletti ókili U. Shakirov RKFSR Últ isteri jónindegi halyq komissariatyna bergen hatynda Týrkistandaghy dala halyqtarynyng 60 payyzy ashtan ólgenin bayandady. Al osynau ontýstik ólkede revolusiya qarsanynda 3 millionday qazaq túratyn-dy. «Proletariat diktaturasy» kóshpendilerding tirshilik kenistigin bosatuy arqasynda, solardyng sýiegi ýstinde ornady...

Qazaqtargha qarsy qylmysty is-әreketi saldarynan oryn alghan tolyq qayyrshylyq pen jappay qyryludyng negizgi aiypkeri – Týrkistan Respublikasynyn  ýkimeti  ekenin sol kezding ózinde atap aitqan jauapty qyzmetkerler boldy (múnyng bir mysalyn tәuelsizdikting alghashqy jyldary zertteushi O. Qonyratbaev múraghattyq qújattar arqyly  dәleldi týrde kórsetti).  Ashtyqtyng basty sebebi – Týrkistandaghy kenes ókimetining tizgini orys otarshyldary qolynda bolyp shyqqanynda edi. Olardyng ólkege revolusiya men jana rejimdi nayza úshymen әkelip,   qúlaghan rejimning qanau sayasatyn qoldaryndaghy qaru-jaraqtary kýshimen jalghastyra bergeninde edi. Sonday ahualdyn, yaghny jana otarshyldar basqarghan ókimetting asharshylyq pen ashtan qyrylu «bostandyghyna» keng jol ashyp bergenin 20-jyldar baspasózi betterinde bolisheviyk-zertteushiler G. Safarov, S. Ginzburg jәne basqalar da jazyp jatty. Sonymen, 1917–1919 jyldary Týrkistan ólkesin, onyng ishinde qazirgi Qazaqstannyng ontýstik ónirin  jasandy ashtyq jaylady. Sonyng saldarynan kóshpeli halyq jalpy sanynyng tórtten birin joghaltty. Búl – bolishevizmning «ashtyq sayasaty» mәjbýr etken Últtyq Apat qamtyghan qasiretti dәuirdin  birinshi kezeni edi.

 Ekinshi kezen Qazaq ólkesinde, sol kezgi Qazaqtyng Avtonomiyalyq Kenestik Sosialistik Respublikasy aumaghynda 1921–1924 jyldary oryn aldy, halyq taghy da jalpy sanynyng tórtten birin joghaltty. (Búl jyldary ziyalylar jylu jinau arqyly ashyghyp jatqan aimaqtargha kómek úiymdastyrdy. Qoldarynan kelgenshe asharshylyq nәubetin jenildetuge úmtyldy. Alayda bolisheviktik biylik múny qosh kórmedi. Onday «halyqshyldardyn» ýstinen qylmystyq is qozghap, jazalaugha tyrysty –  Jýsipbek Aymauytov bastaghan bir top azamatqa 1926 jylghy bolghan sot materialdary tom-tom bolyp, tiyisti týsindirmelermen kitap etip jariyalaugha tәuekel etetin shygharushysyn tosqan qalpy, әli kýnge deyin múraghat sóresinde  jatyr). Onyng da basty sebebi – jergilikti otar halyqtyng keneui kete bastaghan dәstýrli sharuashylyghyn azamat soghysy odan әrmen kýizeltkeninde,  qúnarsyz en dalada túrmysyn tez týzeuge mýmkindigi bolmaghandyghynda edi. «Qazaq jarly-jaqybayynyng tragizmin jәne kenes ýkimetining kýlli arsyzdyghyn týsinu ýshin  – patsha rejiymi kezinde qazaq halqynan 40 mln. desyatina shamasyndaghy eng jaqsy shúrayly jer orys pereselenderi paydasyna tartyp alynghanyn, kenes ýkimetining últ-azattyq revolusiya atynan, «әlemdik revolusiyashyl proletariat» atynan: qúlaghan rejimning jer jónindegi әdiletsizdigi týzetiletin bolady, qazaqtargha tartyp alynghan jer qaytarylady, qazaq jerlerine pereselender jiberilmeydi  dep uәde bergenin bilu kerek...» (M.Shoqay).  Alayda  qazaqtar arasynda joq proletariattyng diktaturasyn Qazaqstanda ornatu úranymen әreket etken, sóitip is jýzinde bolisheviktik jana imperiya otaryn qúrumen shúghyldanghan partiyalyq biylik naqty is-әreketteri ýstinde onday  uәdening barshasyn tәrk etken. Kenes ókimetining jariyaly mәn-maqsatyna senip, 1922 jyly Jetisuda jer-su reformasyn jýrgizu kezinde Týrkatkom atynan tarihy әdilettilikti qalpyna keltiruge tyrysqan Súltanbek Qojanovtyng komissiyasy keri shaqyryp alynyp, osynau revolusiya iydeyalaryna qúlay sengen kommuniske «últshyldyqpen» aimandalghan sayasy aidar taghylghany mәlim.  Ol bastamasy ghana edi. Bolishevikterding búl kezendegi bir úsynysy – taptyq jikti aiyra týsu, el ekonomikasyn baylar mýlkin tartyp alyp kedeylerge ýlestirip beru jolymen «jandandyru» bolatyn. Onday qaterli jospargha 1923 jyly qazaq oblystyq 3-partkonferensiyada Smaghúl Saduaqasov qazaqty jana silkinister emes, ghylym men bilimge sýiengen beybit enbek qútqaratyny jayyndaghy ójet sózimen qarsy túrdy. Óteuine sayasy senimsizdikke úshyrady, oghan da «burjuaziyalyq últshyl» tanbasy jamaldy. Asharshylyqqa úshyraghan guberniyalargha kindik ýkimet tarapynan  azyq-týlikpen jәrdem kórsetiluine qol jetkizu, Qazatkom tóraghasy Seytqaly Mendeshevting 1925 jyly Kenester sezinde aghynan jarylghanynday, qiynnyng qiyny-tyn... Ortalyq Aziyany últtyq-memlekettik trrghyda qayta mejelep-jiktegennen keyin, irgesi keneytilgen Qazaqstan partiya úiymy el-júrt mýddesine jauap beruge tiyis júmysty janasha jigermen qolgha aldy.  Qazaq oblpartkomynyng 1925 jylghy sәuir plenumynda mal baghu men jer óndeu kәsibin qazirgi qazaq jaghdayynda biriktirip qaraugha bolmaytyny atap ótildi. Óitkeni «QKSR-ding býgingi sharuashylyq ahualynda: mal baghudyng kóshpendi  týri – egin eguge qolaysyz jalpaq sardalany sharuashylyq kәdesine asyrudyng birden-bir yqtimal tәsili bolyp tabylady». Sondyqtan da búl saladaghy asa manyzdy shara –  meliorasiya, jayylymdardy sulandyru, jem-shóp әzirleu, qoy túqymyn asyldandyryp, qúramynyng sapasyn jaqsartu ýshin kóshpendi halyqqa keng kólemde nesie beru isin jolgha qoi bolmaq. Sondyqtan auylsharuashylyq nesiyelerin auylgha tikeley baghyttau, auyl sharuashylyghyndaghy kooperasiyany kýsheytu  qajettigin aityp, Qazobkom plenumy tiyisti sheshim  aldy. Endi birneshe kýnnen son, 1925 jylghy 16 sәuirde Aqmeshitte ashylmaq Kenester sezi mәseleleri jayynda  S. Qojanov plenumda bayandama jasady. Sonda ol bylay degen edi: «...ómirge kelgen osynsha uaqytynan beri  Qazaqiyada sharuashylyq túrghyda órkendeuining zerttelip-jasalghan perspektivasy joq. Jyldan jylgha, kýnnen kýnge eshqanday da perspektivalyq josparsyz ómir sýrip keledi. Bar aitatyndary – ótken jyly pәlen bas mal boldy, endi oghan jiyrma shaqty myng qosyldy degender ghana. ...qaytkende jaghymdy әser etuding amaly. Endi  osyndaydyng jolyn qii kerek.  Osy sezde biz birer perspektivalyq jospar konspektimen sóilemekpiz. Sosyn jer mәselesin praktikalyq mindet etip qoyamyz». Bayandamasynda irrigasiya mәselesine de toqtaldy. «Qazaqiya ýshin búl mýldem jana sharua, – dedi ol. – Al Týrkistan ýshin – әdettegi ýirenshikti mәsele. Qazaqiyada da, keybir guberniyadaghy asharshylyqtan keyin, mysaly Semeyde, halyq óz bastamasymen,  Narkomzemnen «rúqsatsyz-aq», aryq qazugha kóship jatyr. Tipti Qarqaraly sekildi dәndi daqyl jayyn aitudyng ózi qiyn ýiezde de solay etude...».  Qazobkom plenumy  osylay, eski Qazaqstan aumaghyndaghy 1921 jylghy ýlken ashtyqty da, odan bergi jyldarda oryn alghan jekelegen guberniyalardaghy asharshylyqtardy da tikeley taldamaghanmen, aldaghy uaqyttarda onday qaterlerden qorghanu orayynda  – qyr aimaqtarynda sulandyru jýiesin jasap, egin egudi jýzege asyra bastaghan elding óz ishinde tughan bastamany qoldaugha shaqyrdy. Kóshpeli mal sharuashylyghy – Saryarqany iygeruding birden-bir joly ekenin moyyndap, ony yntalandyru, órkendetu ýshin arnayy qarjylandyru, ónimderin tiyimdi jolmen taratu әdisterin qarady.

Asharshylyq respublika Kenesterining Aqmeshittegi Birinshi (besinshi) sezinde de arnayy әngime bolmady. (Eski Qazaqstan Kenesteri búghan deyin tórt sezd ótkizgen, sol ret sany boyynsha – jana, ýlken Qazaqstan Kenesterining Aqmeshitte ótken sezi besinshi dep esepteledi. Alayda, Týrkistan Respublikasynan, sonday-aq Búhara men Horezm sekildi ózge Orta Aziya respublikalarynan  mejelengen Syrdariya, Jetisu, Qaraqalpaq oblystary qosylyp,  1924 jyldyng sonyna qaray Qazaqstannyng jeri men halqynyng sany edәuir úlghayyp qana qoymay, últtyq qúramy da ong ózgeriske úshyraghan. Túnghysh ret Últtyq Respublika mәrtebesinde atalghan. Túnghysh ret osy ónirlerdegi Kenesterden kelgen delegattar 1925 jylghy sәuirde bir ókildik qúryltayda bas qosqan. Tarihy sheshimder qabyldaghan. Osy jәitter sol tústa-aq moyyndalyp, sol qúryltay ýstinde-aq ol birinshi sezd dep atalghan. Sondaghy berilgen baghagha, әri onyng memlekettik ómirdegi jana betbúrysty tanytatyn manyzyna  sәikes, Aqmeshit sezin birinshi qúryltay retinde baghalau lәzim).  Ashtyq derekteri jәy ghana eleusizdeu aityldy. Degenmen, atap aitylmasa da, ony qayta boldyrmau sharalary keninen qaraldy. Al ol sharalardyng bastysy jer mәselesi edi. Jerdi qogham mýlkine ainaldyru jónindegi alghashqy kenes zany  men túrghyndardy jerge ornalastyru turaly ereje, jer-suy men halqynyng negizgi bóligin qanaty astyna alghan Ýlken Qazaqstan Kenesterinin  alghashqy (besinshi) qúryltayynda atap ótilgendey, – «azamat soghysy, asharshylyq, QKSR-de eshqanday qarjynyng bolmauy jaghdayynda bolymsyz ghana nәtiyje berdi». Búl shaghyn nәtiyje derekteri mynanday: el-júrttyng biraz bóligi 1920 jyldan 1923 jylgha deyin 215.178 desyatina jerge ornalastyryldy. 1923 jәne 1924 jyldary júmys Jer Kodeksi men 1924 jyldyng 17 sәuirindegi Ereje boyynsha jýrgizildi de, «...memleket esebinen 2.512.609 des., halyq esebinen – 2.815.522 des., barlyghy – 5.543.309 desyatina jerge ornalastyryldy».  Al jýrgizilgen is sharalarynyng oidaghyday ong nәtiyje bermeu sebepterin sezd bylay tújyrymdady: a) qazaq jerin syrttan kóship kelip otarlau jalghasuda; ә) otarshyldyq sayasattyng qaldyqtary әli ketirilmegen; b) eng jaqsy jerlerdi pereselender basyp alghan, kazak-orys túrghyndary keng alqapty paydalanuda; v) jergilikti jerde jýrgiziluli júmystar ortalyqta ýilestirilmegen, kóbine ortalyq jerdi is jýzinde paydalanyp otyrghandargha bekitip, eng tәuir jerlerdi brrynnan túratyn múghajyrlargha (pereselenderge) kesip beru  jaghynda; g) jerge ornalastyru sharalary –  túrghyndardyn  qúqyqtyq sanasyn jerdi zang boyynsha paydalanu qajettigin sezinetindey etip   oyatugha jәrdemdespedi. Mal sharuashylyghy Qazaqstannyng qatal tabighatyna shydas berip,  payda tabatynday dami  alu ýshin – jer qatynastaryn drrys retteuding manyzy zor bolmaq. Osy rette Birinshi (besinshi) sezde kýlli aumaqty jaratylysy men ekonomikalyq nyshandaryna qaray: «eginshilik-malshylyq» jәne tek «malshylyq», sonday-aq tek «kóshpendi malshylyq» audandargha bólu tәrtipteri bayandaldy. Jermen qamtamasyz etu normasy qalay jasalatyny týsindirildi. Sosyn jerge ornalastyrudyng negizgi mindetin: «...qazirgi júmys istep túrghan mal baghu jәne mal baghu-egin egu sharuashylyqtarymen shúghyldanatyn qojalyqtargha – órkendeuine әri ekonomikalyq túrghyda nyghaiyna qajet jaghdaylar jasau»,– dep týiindedi. Osy orayda  oryndaluy qajet sharalar retinde mynalar  atalghan edi (olar sezd qararymen zandastyryldy): a) jappay jerge ornalastyru aumaghyna barlyq pereselen uchaskelerin qosu, búl rette olardyng kósh jolynda jatqandarynyng tolghan-tolmaghanyna qaramau; ә) 1924 jylghy 17 sәuir Erejesining kýshi jýrmeytin pereselen uchaskelerinde otyrghan túrghyndardy óz uchaskelerining 1917 jylgha deyin belgilengen sheginde, qosymsha jer kesip bermey  ornalastyru; b) syrttan kóship kelushilerding jәne QKSR-degi ishki qonys audarushylardyng «qazaqtyng paydalanuyna jatatyn jaqsy jerlerdi jәne kazak-orys territoriyasyn» óz betterimen basyp alularynan saqtanu ýshin – óz betterinshe qonystanudy doghartu, 1922 jylghy 31 tamyzdan keyin óz betimen  kelgenderdi jer-qojalyq beru sharalarymen qamtymau;  v) QKSR-ding barlyq audandaryndaghy qazirgi kezde qolda bar, sonday-aq  anyqtalghan bos jәne artyq jerlerding bәrin – 1924  jylghy 17 sәuir Erejesimen әreket etuge jatatyn  jerge ornalastyrudyng birtútas qory dep esepteu.

Alayda Qazaqstan Kenesteri sezining qararlaryn ómirge engizuge  «agha» ókimet kedergi jasay berdi. Aqyry, atalmysh qúryltaydan tórt aiday ótkende, 1925 jylghy 12 tamyzda, jerge ornalastyru mәselesi BK(b)P Qazaq ólkekomy Burosynda talqylandy. Ekinshi hatshy S. Qojanov «Jerge ornalastyru turaly» arnayy bayandama jasady. Onda Besinshi (birinshi) Býkilqazaq sezi qararlarynyng jerge ornalastyru jrmystaryna qatysty bóligi oryndalmay jatqanyna alandaushylyq bildirildi. Sosyn, onyng bayandamasy boyynsha Buroda mynanday qauly qabyldandy: «a) Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetinde Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasynyng jappay jerge ornalastyru jónindegi  perspektivalyq jospary bekitilgenge deyin 5-inshi Kýlliqazaqtyq Kenester sezi men QazOAK qabyldaghan jer mәselesi boyynsha sheshimderge eshqanday alyp tastau, týzetu jәne tolyqtyrular engizilmesin; b) Atap aitqanda, óz betinshe kóship kelgen qonys audarushylargha baylanysty 5-inshi Kýlliqazaqtyq Kenester sezi belgilegen merzim – 1922 jylghy 31 tamyz saqtalsyn. 1922 jylghy 31 tamyzdan keyin kelgen barlyq óz betterimen qonys audarushylar QKSR-ding barsha aumaghynda jerge ornalastyrylmaytyn bolsyn; v) BROAK aldyna QKSR-degi jerge ornalastyrumen shúghyldanatyn barlyq mekemelerdi bir organgha – Qazaq jerhalkomatynyng (Kaznarkomzem) Jerge ornalastyru basqarmasyna meylinshe shapshang baghyndyru turaly mәseleni ýzildi-kesildi qong QazOAK-ke úsynylsyn». Búl sheshim de oryndalghan joq. Últ kommunisterining tabandylyghy nәtiyjesinde 1925 jylghy jeltoqsanda qazaq ólkelik 5-partkonferensiya  esep berilgen merzimdi «tariyhqa qazaq jerin jinau kezeni jәne qazaq memlekettigin úiymdastyru salasyndaghy alghashqy qadamdar retinde kiredi» dep atady. Sosyn: «...jerge ornalastyru salasynda – birinshi kezekte túrghylyqty halyqqa, әsirese otyryqshylyqqa auysa bastaghan kóshpendilerge qatysty mindet qoi kerek. Sonymen bir mezgilde últtyq azshylyqtyng otyryqshy enbekshil sharua túrghyndarynyn, әsirese onyng kedey jәne ortasha bóliginin  tilekteri nazardan shygharylmasyn», – degen qauly aldy. Jetkilikti dәrejede әdil, basqa halyqtyng da mýddesin kemsitpeytin osy qauly da  oryndausyz qaldy. Al 1927 jylghy ólkelik 6-parkonferensiyada ol mýldem teris baghalanyp, kýshi joyyldy...

1925 jylghy qyrkýiekte BK(b)P Ortalyq Komiyteti Qazaqstandy basqarugha  Filipp Goloshekin syndy emissaryn jibergen-di. Ol últtyq mýddege qyzmet etetin sheshimderdi qily bolisheviktik aila-amal qoldana otyryp,  joqqa shyghardy. Sóitip, úzamay,   totalitarlyq oilau jýiesining qazaqstandyq «úly qúrylysshysy», yaghni, sol kezgi qayratkerlerding ózderi atap aitqanday, diktator bolyp shygha keldi. Osynau stalinshil kósem ólkelik 5- jәne 6-partkonferensiyalarda sayasy ómirden, oqu-aghartu isinen «alashordashylar» men solargha iydeyalastardy alastau josparyn tiyanaqtady. Intelliygensiyanyng sana-sezimin «qyrnau» («niyvelirovka») arqyly tegistep, birizdi arnagha týsiru qajettigin «dәleldedi». Kommunisterding dәstýrli auyl ómirine kózqarastaryndaghy «azamattyq bitim» (S. Saduaqasov) jәne «azamattyq soghys» (O. Jandosov) dep tújyrymdalarlyq sayasy baghyttargha «tóreshi» bolyp,   auyldas-tuystar arasyna  tap synasyn qaghudyn, sóitip aghayyndy aghayyngha óshiktirudin  sayasi-iydeyalyq túghyryn somdady. Úzamay partiyanyng «dana» basshylyghymen qúlaq kýii keltirilgen qazaq ókimeti  qazaq auyldarynda «Kishi Qazan» órtin tútatudyng naqty  sharalaryn jýrgizudi qolgha aldy...  1928 jylghy 27 tamyzda Qazatkomnyng arnayy  dekreti shyqty, Qazatkom men halkomkenes bay qojalyqtaryn tәrkileu turaly qauly aldy. Tez arada baylardyng mal-mýlikterin tәrkileu nauqany bastalyp ketti. Onyng revolusiyalyq sipaty 1928 jylghy 13 qyrkýiekte tәrkileuge qarsylyq әreket ýshin qylmystyq jauaptylyq jәne asa iri әri jartylay feodal baylardy jer audaru turaly shygharylghan qaulymen kýsheye týsti. Tәrkileu sonynan iri kólemdegi sayasy repressiyalardyng «Alash isi» atanghan alghashqy tolqyny tudy. «Kenes ókimetining qas-dúshpandaryn» týrmege tygha otyryp, qazaqstandyq biylik 1930 jylghy 19 aqpanda jappay újymdastyru aimaqtaryndaghy auyl sharuashylyghyn sosialistik týrghyda qayta qúrudy nyghaytu jәne kulaktar men baylargha qarsy kýresu jónindegi is-sharalary turaly qauly qabyldady. Ókimetting tәrkileu men újymdastyrudaghy solaqaylyqtary halyq kóterilisterin  tughyzghany, olardy әskery kýshpen basyp-janshu oryn alghany, yaghny tәrkileu-újymdastyru nauqandarynyng jana sipatty otarlyq soghystarmen astasqany mәlim. Sonyng bәri el-júrtty jana alapat apat iyirimine qúlatty.

Últtyq Apattyng ýshinshi, eng qasiretti kezenine ainalghan sol 1931–1933 jyldary halyqtyng jartysy qyryldy, shamasy jetkender – tiri qalghandardyng ýshten biri – bosyp basqa ólkelerge, shet elderge ótip ketti, dәstýrli sharuashylyq mýldem túralady, mal basy on-on eki ese azaydy. Búl kezeng jayynda jariyalanghan jantýrshigerlik estelikter, qújattar mol. Áli jinalmaghany, el ishinde jatqany qanshama... Monarhiya qúlar qarsandaghy alty milliondyq qazaqtyng tónkeris tuyn kótergen sosialistik federasiya qúramynda boy týzegen avtonomiyalyq respublikasyndaghy jalpy sany qylmysty sayasat silkinisterine toly on alty jylda – Últtyq Apattyng atalghan ýsh  kezeninde – ýsh esege juyq kemidi. Dәlirek aitqanda, – ony ýsh esege juyq kemitti. Yaghny tikeley tórt millionday jangha ólim qúshtyrdy. 1917–1933 jyldar boyy. Bolisheviktik genosiyd. Sondyqtan da asharshylyq tarihyna erekshe mәn berip qarau lәzim. Adamzatqa mәngi eskertu jasap túru ýshin. Keleshekte de tap kelui mýmkin sonday apattardan saqtandyru ýshin. Azamattar boyynda shynayy demokratiyalyq qúndylyqtar qalyptastyru ýshin. Elimizdin, Tә- uelsizdigimizding tuyn ústar bolashaq azamattardy tarihpen tәrbiyeleu ýshin. Al búl ýshin – ilgeride eske salynghan,  osy maqala avtorlarynyng biri búdan bes jyl búryn dәiektegen eskertkish-panteon ornatu iydeyasyna qayta oralu lәzim.

3.

Bizding ortagha salar oiymyzdyng mәnisi nede, dәnegi qanday? Aldymen, keybir atqarylghan júmysty shola keteyik. «Ádilet» – qoghamdyq úiym. Ol ómirge  shynayy halyqtyq mýddege qyzmet etetin ýlken baghdarlamamen keldi. Degenmen onyng josparlaghandaryn jýzege asyrudy tek qana  memlekettik qoldau  mýmkin etkenin moyyndau jón.  Solay boluy zandy da. Júrtshylyq arasynan shyqqan bastamalardyng últtyq-memlekettik mýddelerge jauap beretindigi aiqyn tústarda ókimet qarap qalmaydy. Búghan –әkimshilikterding jәrdemimen barlyq oblystarda «Azaly kitap»  shygharylghany dәlel, kóp jerde sayasy qughyn-sýrginder qrrbandaryna eskertkish ashylghany dәlel.

Sonymen,  sayasy repressiyalar jyldary respublikamyzdyng bar aimaq-ónirlerinde qoysha topyrlatyp qúpiya atylghandar tizimi  jergilikti jazalau organdarynyng qúpiya qoymalarynan alynghan qújattar negizinde  jariya etildi. Búl shara әdiletsýigish qauym aldynda tәuelsiz memleketimizding jýzin jarqyn etip, abyroyyn asqaqtay týsti. Búdan eki jylday ilgeride Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyn  akademik M.Q. Qozybaev bastaghan ókilderin Elbasy qabyldap, «Ádilet» atynan aitylghan ótinishterge  qyzu qoldau bildirdi. Nәtiyjesinde, Preziydent tújyrymdaghan tapsyrmalar boyynsha, 2002 jyly – Almaty oblysyndaghy Janalyq eldi mekeni manyndaghy Ýlken terror kezinde  jazyqsyz atylghandar jerlengen oryngha  eskertkish qoyyldy, sayasi  qughyn-sýrgin qrrbandarynyn  estelikteri jinastyrylyp, arnayy kitap («Stranisy tragicheskih sudeb») shygharyldy. Búrynghy NKVD-KGB ghimaratynyng bir bóligi Sayasy repressiyalar tarihy muzeyi ýshin bólindi, taqau kýnderi ony múrajaygha layyqtap qayta jóndeu júmysy da bastalmaq. Ádildik orayynda – atqarushy biylikting bәrin birdey údayy tap-túinaq etip orynday bermeytinin de aita ketken jón. Mәselen, is jýzinde elimizdin  sayasy tarihynyng birden-bir múrajayy bolmaq jana ghylymi-aghartushylyq mekeme ýshin, Elbasynyng ózi tapsyrghandyqtan da,  elding damuyndaghy qasiretti belesterge qatysy bar osynau  ghimarat  tolyghymen beriler dep kýtken edik. Biraq, әzirge belgili bolghanday, onyng bir qanatynyng eki qabatynan 500 sharshy metrdey bóligin ghana múrajaygha  arnau úigharylghan kórinedi.  Búl bir. Ekinshiden, Elbasynyng ózi quattaghan osynau Sayasy qughyn-sýrginder tarihy muzeyin jasaudy әzirleu júmysynyng barysy qanaghattanghysyz jaghdayda, ony úiymdastyrudyng belgilengen  joly men  retine kónil tolmaydy. Aytalyq, Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng ókilderimen kezdesude  QR Preziydenti  qoldaghan úsynystardy jýzege asyru jóninde  is-sharalar jospary jasalghan-dy. Sonyng atalghan múrajay jónindegi 2-tarmaghyn oryndau ýshin, QR Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligining Mәdeniyet komiyteti 2001 jylghy 14 mamyrda «Sayasy repressiyalar tarihynyng muzeyin úiymdastyru turaly» № 48 búiryq shygharghan edi. Onda Sayasy repressiyalar tarihy muzeyin QR Ortalyq muzeyining bólimi retinde úiymdastyru kózdelip, barlyq dayyndyq júmystaryn jýrgizu sol  Ortalyq muzeyge tapsyrylghan. Biraq, búiryq shyqqaly bir jyldan assa da, kýni býginge deyin QR Ortalyq muzeyi tarapynan Sayasy repressiyalar tarihynyng múrajayyn jasaugha baghyttalghan eshqanday әzirlik sharalary qolgha alynghan joq. (Búl – maqala alghash jazylghan uaqyttaghy jaghday. Odan beride múrajaydyng bir qabaty jasandyrylyp, ashyldy, býginde ol qalalyq múrajaydyng bólimi bolyp júmys isteude. Degenmen sheshimin tappaghan mәseleleri jetkilikti, mәselen, múrajaydyng ekinshi qabatyn iske qosugha әli kýngi qarajat tabylar emes. Sol sebepti maqalagha týzetuler engizbey-aq qoydy dúrys kórdik. – K.N., B.Q.).*

*búl eskertpeni avtorlar  maqala «Jalyn» jurnalynda (2004 j., № 3) jariyalanghanda bergen-di, odan beri múrajay az ghana júmys istep, búrynghy NKVD ghimaraty әldebir kommersiyalyq qúrylymgha satylyp ketti degen jeleumen, is jýzinde jabylyp ýlgerdi.

Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy jasaghan muzey konsepsiyasy men úsynys-pikirleri qabyldanbady. Onyng negizgi sebebi – janadan qúrylmaq Sayasy qughyn-sýrginder tarihy múrajayynyng mәn-mazmúny men baghyt-baghdarynyng Ortalyq muzeyde qalyptasqan tarihy oqighalardy ekspozisiyalau tәrtibimen sәikes kelmeytininde. Ministrlik pen onyng Mәdeniyet komiyteti búl mәselege terenirek qarar dep oilaymyz.  Óitkeni, búl eki múrajay konsepsiyalarynda birine biri úqsamaytyn ózgeshelikter bolugha tiyistigi týsinikti. Ortalyq muzey júrtshylyqtyng kóz aldynda. Al әzirge jasala qoymaghan Sayasy repressiyalar tarihynyng muzeyi totalitarizm jyldaryndaghy   ýzdiksiz sayasy qughyn-sýrgin men últtyq apatqa úryndyrghan asharshylyq  qayghy-qasiretterin  úmyttyrmay, әrdayym el-júrt jadyna salyp túrugha mindetti. Ol ótken tarihy joldyng auyr kezenderinen  tanymdy da taghlymdy syr shertetin ghylymi-aghartushylyq mekeme retinde, bolashaqqa, tәuelsizdikke qyzmet etetin dәrejede mýldem janasha qúrylugha tiyis.  Tәuelsiz elimizding azamattaryn tarihpen tәrbiyeleu  ýshin kýresip jýrgen myndaghan azamatty biriktirgen Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy ýnine QR Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligi men Mәdeniyet komiyteti qúlaq asar degen ýmit bar. Yaghni, jogharyda aitylghan maqsat ýdesinen shyghu ýshin –  Sayasy qughyn-sýrginder tarihy múrajayynyn: a) QR Ortalyq muzeyinen osy bastan derbestendiriluin; b) sóitip onyng birden QR Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligi men onyng Komiytetine tikeley baghynatyn jәne ózge respublikalyq muzeyler qatarynda tiyisinshe qarjylandyrylatyn ghylymi-aghartushylyq mekeme mәrtebesinde rәsimdeluin jýzege asyrugha qajet   sheshim shygharar dep senemiz. Bizding oiymyzsha jәne bizding bekem ilanymymyz boyynsha – osy múrajaydyng bayypty bir bólimi Últtyq Apat qúrbandaryna arnalugha tiyis. Ondaghy ekspozisiyalardy jasaugha jogharyda atalghan júmystar nәtiyjeleri sózsiz jәrdemdesedi. Onyng ýstine, biyl ýshinshi jyl – Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy mektep oqushylaryn tarihy zertteushilikke baulityn «Tarihtaghy adam. Qazaqstan. HH ghasyr» degen taqyryppen bayqau ótkizip keledi. Bayqaugha qatysushylardyng edәuir bóligi auyldarynda oryn alghan ashtyq qasireti izderin óz otbastarynda bolghan oqighalarmen, qart ardagerler estelikterimen este qalarlyqtay janghyrtyp jýr. Balalardyng izdenushilik júmystaryna ústazdary, tarih pәnining mrghalimderi jәrdemdesude. Biz el ishindegi qazynany osy jolmen de jiigha tyrysamyz. Ortaq iske  ghalymdardyn, qalamgerlerdin, barsha kókiregi oyau azamattardyng atsalysatynyna kýmәn joq. Shejireshiler búl orayda tanymdy maghlúmattar bere alady. Muzeyding búl bóliminen  Últtyq Apat qrrbandarynyng esimderin atap, qaraly tizim jasaudy kózdeytin  arnayy aksiya bastau alatyn bolady. Ashtan qyrylghan  adamdardyng aty-jónderin  qalpyna keltiruge býkil halyq atsalysady: shejireshiler, otbasylyq, әulettik  múraghat iyeleri, tarihshylar, әuesqoy zertteushiler, estelik jinaushylar óz derekterimen múrajay qoryn tolyqtyryp otyrady. Dәlirek te júrtshylyqqa jaqynyraq tilmen aitqanda – múrajaygha kelgen әrkim qaraly tizim ekspozisiyasyna óz әuleti tarihyn qosyp jazatyn bolady.   Últtyq Apat qúrbandaryna taghzym etu, qoldan tughyzylghan asharshylyqtan qyrylghandardy atap eske alu osylay býkilhalyqtyq iske ainalatyn bolady.

Búl orayda әlemdik tәjiriybeden ýlgi alu jón bolmaghyn da oilau oryndy. Barshagha mәlim, kýlli adamzatqa sor bop tiyip «qonyr indet» atanghan fashizm 1933–1945 jyldary Europany mekendeytin milliondaghan evreyding kózin joydy. Alty million. Qasaqana  qyrdy. Europada osynday  tragediyagha úshyraghan evrey halqynyng Tayau Shyghystaghy tarihy otanynda «Yad-va-Shem» (qazaqshalaghanda – «Jad pen Esim») dep atalatyn institut pen múrajay bar. Izrailide, IYerusalim qalasyndaghy Gersli tauynyng etegine ornalasqan. Yad-va-Shemning qyzmeti Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde evreyler basyna týsken Apatqa arnalghan. Institut pen múrajay atauynyng sózbe-sóz mәni jogharyda kórsetkenimizdey, «jad (zerde) jәne esim» degen úghymdy beredi. Múrajaydyng qúrylghanyna jarty ghasyrday boldy. Onyng basty úrany: «Eshkim úmyt qalmau kerek!» Múrajayda Esimder zaly bar. Yad-va-Shemde, jalpy, eki millionnan astam qaza tapqan jandar aty tirkelgen. Sonda,  Esimder zalynda – Apat qúrbany bolghan evreylerding aty-jónderi ýlken ekrangha týsirilip túrady. Al ondaghy ekspozisiyalar  Apattyng barlyq satylaryn hronologiyalyq retpen, týrli kórneki tәsilmen beynelep әngimeleydi. Kórgender әsirese balalar zalynyng airyqsha әserli ekenin aitady. Shyraqtardyng dirildegen әlsiz sәuleleri ghana jaryqtandyrghan búl qarakólenke zalda kýnirengen diktor dauysy Apatta  opat bolghan balalar esimderin tizbeleydi eken. Tausylmas tizim. Al ekranda birinen song biri sәby suretteri shyghyp jatady. Zal kýmbezi astyndaghy azaly ahual sol sәtte sonda túrghandardyng týisigin titirkentip, әrqaysysyna kópke ortaq qayghyny býtkil túla-boyymen sezindiredi. Yad-va-Shem adamdar boyyna ýmit ýzip toryghu emes, aza tútyp qayghyru sezimin darytady. Onda bolghandar qamyqqan kónilmen – adam janynyng birinshi qúndylyq bolyp tabylatyny jayynda tebirenedi. Qysqasy, sonau Apat muzeyi júrtty tereng oigha batyrady, sol jolgha qyzmet etuge beyil shynayy sezimdi qayraydy. Tap osynday әser-kýsh bizding múrajay-eskertkishke de tәn bolugha kerek. Eger úlan-ghayyr Últtyq Apat satylary kórneki ekspozisiyalarda beynelener bolsa – eshkimdi de jaybaraqat qaldyrmaytynyna kýmәn joq.

Tek 30-jyldar nәubetining qúiqa shymyrlatar tústary qanshama... El-júrtty Otyz ekinshi jyl zúlmaty kýnirentip túrghan shaqta poyyzben Mәskeuge, әlde Almatygha ótip bara jatqan Filipp Goloshekin Aqtóbe vokzalynda «kontrrevolusioner-baylardyng maldy qyryp tastaghan zymiyan әreketi» turaly әshkere-sóz aityp tastaugha niyettense kerek. Biraq, ol vagonynan týser-týspesten,  aldynan alghashqy Qazrevkom mýshesi, әdilet komissary, qyzyl partizan  retinde kenes ókimetin qorghaugha kóp enbek sinirgen qaljyranqy ardager Baqytjan Qarataev jaydaq arbamen shygha keledi.  Tizesi qalt-qúlt etip, tarantas ýstinde boyyn týzeydi. Sosyn dimkәs qart  alanda jiylghan halyqtyng kóz aldynda, bayaghy II Duma minberinde atamekeninen quylyp jatqan halqynyng múnyn joqtaghanynday  ójettikpen, Goloshekinge ashyna  shýiilip, sóilep beredi.  Ol qarsysyndaghy bolisheviyk-patshany revolusiya múrattaryn ayaqasty etkeni ýshin betten alady, eldi ashtan qyryp jatqan qylmysymen kózin shúqy aiyptaydy.  Sonda Goloshekiyn: «Shal sharshap qalypty», – degen kýbirmen  vagonyna keri sýnguge mәjbýr boldy... Al «sharshaghan shal» úzamay ashtyqtan dýnie saldy. Ol ózining artynda qalghan jazba-múralarynda asharshylyqqa  jalghyz Goloshekin emes, onyng ainalasyndaghy qazaq qayratkerleri de aiypty dep týiipti. B. Qarataevtyng oiynsha – mәsele olardyn  kóz boyaushylyqqa jol beruinde, «qazaq isterine jýliktik túrghydan keluinde», olardyng shyn mәninde «aferist, karierist, portfelist» bolyp shyghuynda. Qazaqtyng osynday alapat ashtyqqa úrynuyn qart demokrat-revolusioner últtyng «bas adamdarynyn» sonau patsha zamanynan bastalghan psihikalyq azghyndauynyng saldarynan  dep baghamdady... 1932 jylghy shildede Qazólkekomgha  bir top qyzmetker (Ghabit Mýsirepov jәne basqalar) mal sharuashylyghynyng qúldyrauyna oray hat joldady. Goloshekin ony baydyng kónil-kýiin tanytatyn últshyldyq hat retinde baghalady. Artynsha, arada apta  ótpey-aq, «últshyldyq hatqa» qol qoyshylar jazdym-janyldym dep ókinip-opynghan jana hattaryn Qazólkekomgha әkep tapsyrdy. Sonda  olardyng «kinәlaryn moyyndaulary» eske alyndy,  1932 jylghy 15 shildede Qazólkekom men Baqylau komissiyasy  bir top kommunist «qatelesip» qol qoyghan sol hatty  «sosialistik qayta qúru men últ sayasaty jetistikterine» qara boyau jaghushylyq dep baghalaghanmen, avtorlaryn partiya qatarynda qaldyryp, bir-bir qatang sógis arqalatty. 1932 jylghy tamyzda QAKSR Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy Oraz Isaev Stalinge hat joldady. Onda qazaqtardyng ashtan qyrylu, bosyp ketu derekterin býkpey bayandap, ólkelik komiytetting kózboyaushylyqqa jol berip  ashtyqqa aparghan әsire nauqanshyldyghy men ony ýstey týsken  auyldardaghy sholaq belsendilikti jasyrmay әshkereledi. Bar aiypty  bir adamgha ýiip-tóguge bolmaytynyn eskertti, kýizeliske ólkekom burosy týgel, onyng ishinde, basshy qyzmetker retinde, ózining de belgili dәrejede jauapty ekenin moyynday otyryp, basshylyqty janartu qajettigin aitty. Birinshi hatshynyng airyqsha róli barshagha belgili ekenin atap kórsete kele, O. Isaev Goloshekindi óz qatelikterin týzetuge qauqarsyz dep oilaytynyn da jazdy. Ol Bas hatshy IY.V. Stalinning tikeley ózine osynday pikirin  ashyq joldap, Qazólkekomnyng birinshi hatshysy Goloshekindi auystyru qajettigin túnghysh ta dara, әri jalghyz kóterdi. Áriyne onyng onday pikiri birden qosh alyna qoyghan joq. Sonymen birge  O. Isaev  qazaq auyly men mal sharuashylyghy jóninde shúghyl atqarylugha tiyis úsynystar da tújyrymdap, sol mәseleler jóninen Ortalyq Komiytetting arnayy sheshim shygharuyn súraghan-dy. Búl ótinishi qanaghattandyryldy.  1932 jylghy 17 qyrkýiekte BK(b)P Ortalyq Komiyteti Qazaqstannyng auyl sharuashylyghy, onyng ishinde mal sharuashylyghy jóninde qauly qabyldady. Alayda onyng oryndaluy mardymsyz boldy. Goloshekinning partaktivte «Ortalyq Komiytet 17 qyrkýiektegi qaulysymen maqúldaghan Qazólkekomnyng auyldy qayta qúrudaghy iri jetistikteri» jóninde aitqan ótirikke toly bóspe-sózinen de qayran bolmady. Halyq ashtyq, indet zardaptaryn tarta berdi, qyrylu, bosqyndyq tyiylmady. Ol jayynda Stalinge 1932 jylghy 29 qyrkýiekte RKFSR Halyq Komissarlary Kenesi  tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlov hat jazdy. Aqyry, jaghday tym asqynyp, Almaty kóshesi ashtyq qúrbandarynan ayaq alyp jýrgisiz bolghan 1933 jylghy qantarda, «adal leninshil-stalinshil» Filipp Goloshekin Mәskeuge, Joghary Tórelik Sotty basqarugha shaqyryp alyndy. (Senimdi kadrine qamqorlyq jasaudy «halyqtar әkesi» úmytpaytyn). Avtonomiyalyq respublikanyng basshylyghy auystyryldy. 1933 jylghy 9 nauryzda T. Rysqúlov kósemge Qazaqstandaghy auyr jaghday men onyng sebepterin bayandap, túiyqtan shygharar úsynystar qorytqan ekinshi hatyn berdi. Úzamay respublikada Levon Mirzoyannyng basshylyghymen,  shet elderge asyp ketkender men ashtyqtan qyrylghandardy auyzgha alugha tyiym saluly ahualda, asharshylyq zardaptaryn mal sharuashylyghyndaghy jaghdaydy jaqsartu arqyly  joygha baghyttalghan júmystar jýrgizile bastady...

Últtyq Apattyng osynau asa qasiretti kezeni sormanday halyqtyng óz ókimetining qylmysty solaqaylyqtary saldarynan oryn alghanyn moyyndaytyn uaqyt jetti. Qazaqstannyng shartarabynda biylik qúrghan jergilikti  júmysshy-sharua deputattary kenesterining delegattary respublikalyq qúryltayda tandap saylaghan Ortalyq Atqaru Komiyteti bolishevizmning qylmystaryna zandy danghyl jasap berip otyrdy. Onyng ornyna stalindik konstitusiya boyynsha  kelgen Jogharghy Kenes te tap solay etti. Múnyng bәri endi tek qana Aqbas Tariyh... Degenmen, solar әreket etken «quyrshaq» respublika ornynda býgin tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy bar. Memlekettik nyshandardyng bәrin janadan qúryp jatyrmyz degenimizben, aspannan týsken joqpyz: biz sol «quyrshaq» respublika aumaghyn iyelendik, yaghny biz sol baqytsyzdyqqa tap kelgen halyq pen onyng bay jer-suynyng múragerimiz. Sol «quyrshaq» respublikadaghy basqaru qúrylymdaryn jetildirip, tәuelsizdik talaptaryna say qayta qúryp jatqan egemen qojayynbyz. Býgingi Qazaqstan Respublikasy Parlamentining Mәjilisi – búrynghy tarihy damu ózgeristerine oray birin biri almastyrghan zang shygharushy organdardyng qúqyqtyq  múrageri. Sondyqtan da osy Parlament tәuelsiz elding zang shygharushy organy retinde, keshegi bodan elimizding «parlamentinin» qazaqqa óz taghdyryn  ózi aiqyndaugha tolyq erik berildi-mis  delinetin bolisheviktik jalghan aqparat-uәdeler astarynda quyrshaqtyq sipat alghany haqynda halyqqa ashyp aitsa jón bolar edi. Sóitip, halyqty 30-jyldarghy alapat ashtyqqa, toz-toz bosqyndyqqa  úryndyrghan Últtyq Apatty bolishevizmnin, shyntuaytqa kelgende,  «quyrshaq parlament» qolymen jasaghanyna opynu sezimin bildirse, ol sózsiz – tәuelsiz memleketimizding zor imandylyq-adamgershilik qadamy retinde qabyldanar edi. Mindetti týrde – san últ ókilderinen qúralghan qazaqstandyq halyqty ortaq maqsatqa úiystyra týser ruhany kýshke ainalar edi. Búl rette Últtyq Apat qúrbandaryn aza tútatyn arnayy kýn belgileuding de manyzy zor bolmaghyn atap aitu jón. Bizding oiymyzsha – onday kýnge әr mamyr aiynyng songhy júmasy arnalsa ondy bolar edi. Mamyrdyng aqyrghy júmasynda újymdarda, kópshilik oryndarynda, meshitterde, bәlkim shirkeuler men basqa da ghibadathanalarda  jәne, әriyne, jeke ýilerde eske alu, namaz oqu, dúgha baghyshtau sharalarymen atap ótiletin azaly jiyndar jýrip, astar beriler bolsa – eldik kelbetimiz aidyndana týser edi. Ár jyl sayyn mamyrdyng sonynda ainalyp  soghatyn Azaly Júma 31 mamyrdaghy Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýnining ne aldyna, nemese tipti bir júldyzgha tústas kelui mýmkin. Qalay bolghanda da, osynau  birine biri sabaqtas eki aidarmen aishyqtalghan qaraly-saltanatty kýnder barsha is-sharalardyng imandyq ajaryn jarqyrata ashyp, birin biri tolyqtyra týsetin bolady. Mәjilis tarapynan qabyldansa ghoy dep ýmit etip otyrghan osynau bolashaq qújattyng bir tarmaghy jogharyda tilge tiyek bolghan múrajaygha arnaluy yqtimal. Ondayda, Sayasy qughyn-sýrgin muzeyi aldyndaghy alangha – bolisheviktik rejim ayasynda halqyna adal enbek sinirip opat bolghan san myng azamatqa ortaq eskertkish  retinde, biyik sýiir úshy kókke shanshylatyn aibarly sýngi-obelisk ornatu qajettigi de eskeriler dep oilaymyz.

Últtyq Apatty  mәngi este ústau sharalaryn, sóz joq, býkil el bolyp qolgha alu qajet. Onyng alghysharty –  QR Parlamentindegi ókilderi etip kýlli el-júrtymyz tandap saylaghan halyq qalaulylarynyn  arnayy tarihy qújat qabyldau arqyly osy ortaq iske sergek te bedeldi ýn qosuynda...

QR ÚGhA akademiygi, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Kenes Núrpeyisting teng avtorlyghymen jazyldy. 29 mausym 2002 j.

(Taltýske deyin. Publisistikalyq hronika. Almaty: «Mariya», 2005. – 246–263-bb.)

Beybit Qoyshybaev

19.05.2018

Jalghasy bar

Abai.kz