ءۇن قوسۋ

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ باستاماسىنا وراي

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ «قازاقتارعا جاسالعان گەنوتسيدتى مويىنداۋ تۋرالى مەموراندۋم» اتتى قۇجاتىمەن («وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»، 17 مامىر 2018 ج.، 18-ب.) تانىسا كەلە، كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ وتە ورىندىلىعىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا ەلىمىزدىڭ  جوعارعى كەڭەسى قۇرعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىلارىندا حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى سوۆەتتىك رەفورمانىڭ سولاقايلىقتارى سالدارىن گەنوتسيد رەتىندە  باعالانعان تۇجىرىمدى رەسمي مويىنداۋدىڭ ۋاقىتى الدەقاشان كەلگەنىن ايتا وتىرىپ، ءارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى (31 مامىر) تاقالعانىن جانە ۇلتتىق اپاتقا باستاۋ بولعان قۇجاتقا – قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جارتىفەودالدار مال-مۇلكىن تاركىلەۋ تۋرالى دەكرەتىنە 90  جىل تولاتىنىن ەسكەرە كەلە،  ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى جايىندا قاعاز جانە ەلەكتروندى باق بەتتەرىندە ءار جىلداردا جاريالانعان ماتەريالداردىڭ بىرقاتارىن وزىندىك پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا ىسپەتتى توپتاپ، وقىرماندار نازارىنا قايتا ۇسىنعاندى ورىندى كورىپ وتىرمىز.  

1. «اقتاڭداقتار» كەتىرىلۋگە ءتيىس

جاڭاشا ويلاۋ جانە قايتا قۇرۋ اقىل-وي، سانا، رۋح بوستاندىعىنا قول جەتكىزدى. جاريالىلىق جالاۋىن جەلبىرەتتى. ەركىن پىكىرلەسۋگە جاعداي جاسادى. ال وسىناۋ سونى دا عالامات احۋالدىڭ ەڭ ايتۋلى جەمىسى سول – ءبىز تاريحىمىزدىڭ ۇمىتتىرىلعان تۇستارىنا تىمتىنە نازار سالىپ، كومەسكى تارتقان بەتتەرىن كۇمىلجىمەي، كۇبەجەكتەمەي، اشىق تا باتىل وقي باستادىق. تاريحتىڭ «اقتاڭداقتارمەپ» الاباجاقتانۋى ستالينيزم سالدارىنان ەكەنىنە قازىر ەشكىم كۇدىكتەنبەيدى. ال ستالينيزم بۇگىنگى تاڭدا ماركسيزم-لەنينيزمنىتس تۇرپايى تۇردە بۇرمالانعان بۇتاعى رەتىندە ءبىرجولاتا ايىپتالىپ وتىر. بۇل ورايدا العا تارتىلار زور مىندەتتىڭ ءبىرى –عۇمىرنامامىزداعى الاباجاق بوياما-تاڭبالاردىڭ ءبارىن تەزىرەك كەتىرۋگە تىرىسۋ. «اقتاڭداقتار» جاپقان جولداردى تازارتۋدان تەك قانا تامىرىمىز بەكىپ، قۋاتتانا، باي تۇسەتىنىمىزگە كوزىمىز الدەقاشان جەتكەن، ەندەشە بۇل ءىستىڭ شاپشاڭىراق ىلگەرىلەۋىنە بارشامىز دا مۇددەلى بولساق كەرەك. ءبىز شىن مانىندە ەگەمەندىگى قامتاماسىز ەتىلگەن، تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ءبارى پراۆوعا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتەر وداعىن قۇرۋ جولىندامىز. ال ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ تولىققاندى تاريحى بولۋعا ءتيىس. ەگەمەندىككە جەتكەن رەسپۋبليكا ازاماتى سول شىنشىل، بۇكپەسىز تاريحپەن، كەي رەتتەردە جەڭىسىنەن جەڭىلىسى كوپ، قۋانىشىنان قايعىسى باسىم، ەسەسىنە ءوز تاعدىرى بولىپ تابىلاتىن ءادىل تاريحپەن تاربيەلەنۋى شارت.

ءادىل تاريحتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا قالام قايراتكەرلەرى مەن
عالىمداردىڭ ەداۋىر تەر توگىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. دەگەنمەن، تەرەڭ
پايىمداۋدى تىلەيتىن تۇستار ءالى دە بارشىلىق. رەسپۋبليكاپىڭ جەتپىس
جىلدىق مەرەيتويى ۇستىندە ولاردىڭ كەيبىرىن اتاي كەتۋ ارتىقتىق ەتپەس،
ويتكەنى الدا مۇلدە جاڭا مىندەتتەر تۇر عوي... قايتا كۇرۋ جىلدارىنىڭ رۋحاني ومىرىمىزگە زور سىلكىنىس اكەلگەنى داۋ تۋعىزبايدى. ستاليندىك جاپپاي جازالاۋ ناۋقاندارىنىڭ جازىقسىز قۇرباندارى ارۋاعىن ارداقتاۋ، ادال ەسىمدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە بىرقىدىرۋ شارۋا تىندىرىلۋدا.                    1932    جىلعى الاپات اشتىق تۋرالى دا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق، الايدا سول قاسىرەتتى بەلەسكە ءالى رەسمي ساياسي باعا بەرۋدى قولعا الار ەمەسپىز. بۇگىندەرى سول اشارشىلىقتىڭ قولدان ۇيىمداستىرىلىپ، كوشپەلىلەردى جويىلۋعا دۋشار ەتكەن جاۋىزدىق ناۋقان بوپ شىققانىنا كۇمانداناتىندار از، سەبەبى ونى دالەلدەيتىن قۇجاتتار شاش-ەتەكتەن...

ەگەر روسسيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا 1918 جىلى تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ، 1920 جىلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋلەرى سان مىڭداعان ادام ءومىرىن اكەتكەن اشتىق ناۋبەتىمەن ورايلاسقانىن ەسكە الساق – دەرەكتەرگە قاراعاندا 1917–1918 جىلدارى تۇركىستاندا 1.140.000 كىسى اشتان ولگەن (م. شوقاەۆتان), 1920–1921 جىلدارى قازاق اسسر-ءىنىڭ قازىرگى وڭتۇستىك وبلىستاردى قوسپاعانداعى ايماعىندا 2 ميلليون كىسى اشتىققا ۇشىراپ، ونىڭ جارتىسى دۇنيەدەن كوشكەن  – ەكى ولكەدەگى جەر-سۋى مەن حالقى بىرىككەن قازاقستاندا وتىزىنشى جىلدارعى قازاق حالقىنىڭ جارتىسى قىرىلعان سۇمدىقتى ستالين-گولوششەكين گەنوتسيدى دەپ اتاماسقا شاراڭ قالمايدى. رەسپۋبليكا پارلامەنتى نازار اۋدارارلىق-اق ءىس بۇل: بولاشاق ءۇشىن، ار الدىنداعى ادالدىق ءۇشىن – ءستالينيزمنىڭ سوناۋ سوراقى سويقانىنا لاعىنەت ايتار قارالى ەستەلىك بەلگى قويۋ ارقىلى، زەردە كىتابىن جازۋ ارقىلى ايىپتاۋعا مۇرىندىق بولۋدى حالىق قالاۋلىلارى بورىشىنا بالاسا ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار. «الدەبىر ءىس-ارەكەت كۇردەلى پايىمداۋ كەلتىرىلىپ تۇسىندىرىلەر بولسا – ونداي ءىس-ارەكەتتىڭ حارامدىعىنا سەنە بەر، – ار شەشىمى تۋرا دا قاراپايىم كەلەدى». – لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي سىندى وي الىبىنىڭ وسى ءسوزى «اقتاڭداقتارمەن» شۇعىلداناتىن اركىمنىڭ جادىندا جۇرگەنى ءجون.

ۇزاق   جىلدارعا    سوزىلعان    بۇرمالاۋلار،    بۇرا   تارتۋلار، بۇلتالاقتاۋلاردان كەيىن تاريحشىلار، اقىرى، ايگىلى الاشوردانىڭ ۇلتشىل ۇيىم ەمەستىگىن مويىندادى. وعان دا شۇكىر.  1917 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن جالپىقازاق قۇرىلتايىندا ايرىقشا كوڭىل اۋدارارلىق بىرەر ءجايت بار. دەلەگاتتار قۇرىلتايعا استراحاننان فەرگاناعا، سىبىردەن الاتاۋعا دەيىن قازاق جايلاعان ولكەنىڭ بارىنەن كەلدى. ياعني، بۇل قازاق جەرىن ءبىر اۆتونوميالىق مەملەكەتكە بىرىكتىرۋدى ماعلۇم ەتكەن تۇڭعىش وكىلەتتى وكىلدەر جينالىسى بولعان ەدى. سەزد سايلاعان حالىق كەڭەسى قازاق اراسىندا قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان وزگە ۇلتتار وكىلدەرى ءۇشىن ءوز قۇرامىنان ون ورىن تاعايىنداعان-دى... قازاق جەرىن بىرىكتىرۋ ءىسى وسى قۇرىلتايشىلار ساياسي ارەنادان قۋىلعان سوڭ اراعا پالەن جىل سالىپ بارىپ (1920 جىلى ىرگەتاسى قالانعاندا – قازىرگى رەسپۋبليكامىزدىڭ قاراماعىندا ەكى-اق وبلىس كىرگەن-ءتىن), 1925 جىلى جۇزەگە اسىرىلدى. كادىمگى قازاقتىڭ جانالعىشى بولعان گولوششەكين ءوزىن «قازاق جەرىن جيىستىرۋشى» ەتىپ جاريالادى...

تۇركىستاندا  جۇرگىزىلگەن  ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋدى، شىندىعىندا دا، جان-جاقتى زەرتتەگەن ءجون. مەجەلەۋ كوميسسياسىنىڭ ماتەريالدارى مەن    قۇجاتتارىنان تالاي پايدالى ماعلۇمات الۋعا بولار ەدى. ورتا ازياداعى قازاق وبلىستارى جەرى مەن حالقىنىڭ سانى جاعىنان 1924 جىلى سوندا شاڭىراق كوتەرگەن باسقا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇزىلىمدەردەن كەم تۇسپەيتىن-ءدى. ايتسە دە ولاردى تەرىستىگىندەگى  اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاعا جاي عانا قوسا سالۋمەن شەكتەۋى كالاي؟ تۇركىستاندىق بولىگى قوسىلعان سوڭ، قازىرگى كولەمىنەن دە زورايگان (قاراقالپاق ەلىمەن بىرگە) قازاقستان نەلىكتەن سول 1924 جىلى وزبەكستان، تۇركىمەنستان قاتارىندا وداقتىق رەسپۋبليكا دارەجەسىنە كوتەرىلمەي، روسسياداعى قالپى قالىپ قويدى؟ نەلىكتەن ول ادەيى ۇيىمداستىرىلعان اشتىق ساياساتىنان شاڭىراعى ورتاعا تۇسۋگە تاقالعاندا عانا وداقتىق رەسپۋبليكا ءتاجىن كيدى؟ بۇل ءوزى ءستاليننىڭ الەم جۇرتشىلىعىن الداۋسىراتۋعا باعىتتالعان كەزەكتى ايلاسى ەمەس پە ەكەن؟ الدە زوبالاڭ سىرىن وزىنەن دە، وزگەدەن دە جاسىرىپ، قىلمىسىن ىشتەي جۋىپ-شايعانى ما؟ ستالين ورناتقان توتاليتارلىق رەجيم نەلىكتەن كوپ رەتتە پاتشالىق جۇيەنىڭ ماقساتتارىمەن ساباقتاس ساياسات جۇرگىزدى؟

پاتشا «بۇراتانالاردى» يمپەريانىڭ ورىس تەكتەس ازاماتىنا اينالدىرۋ ءۇشىن مەكتەپتەرگە كيريلليتسانى ەنگىزدى; «ورىس ارمياسىن السىرەتپەۋ» ماقساتىندا – اسكەرگە شاقىرىلاتىنداردى ورىسشاعا جاقسى ۇيرەنسىن دەپ پارمەن بەردى; اعا حالىق وبرازىن بارىنشا ۋاعىزداپ، بەكەم ورنىقتىرۋدى كوزدەدى; تسيۆيليزاتورلىق جەلەۋمەن، شەت ايماقتارعا قونىس اۋدارۋ ساياساتىن كەڭىنەن جۇرگىزدى. باسقا حالىقتارعا قارسى باعىتتالعان وسى ارەكەتتەردىڭ بارشاسىنا ۇلى وكتيابر توسقاۋىل قويعان ەدى، الايدا ستالينيزم سولاردى تۇگەلگە جۋىق ءتىرىلتتى دە، ءتۇسىن بوياپ، قايتا ىسكە قوستى. نە سەبەپتى؟ نەلىكتەن ستالين ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ لەنيندىك وداعىن ەمەس، مونارحياشىلار اڭساعان «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەس» ۋنيتارلىق جالعىز مەملەكەت ورناتتى؟

وسىلاردى، باسقا دا تولىپ جاتقان «اقتاڭداقتار» سىرىن ەگەمەن جۇمحۇريات ازاماتى جاقسى بىلۋگە ءتيىس. الدەكىمدەرگە كىنا ارتۋ ءۇشىن ەمەس،  قيىن-قىستاۋلى تاريحىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بولاشاققا سەنىممەن بەتتەۋ ءۇشىن ءبىلۋ قاجەت.                                                                                     5 قازان 1990 ج.

(«ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر. پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا. – الماتى: «ابزال-اي»، 2014 ج. – 14–16-بب.)

2. قاسىرەتتى ۇمىتپا!

31 مامىر ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا قارالى ناۋبەت بوپ جازىلعان اشارشىلىق جىلدارىنىڭ قاسىرەتى وتكەنىنە قاستەرلى كوزقاراسپەن قارايتىن، ودان ساليقالى وي تۇيەتىن ادامداردىڭ ەسىنەن ەشقاشان كەتپەيدى. تۇتاس ءبىر ەلدىڭ تاعدىرىنا قيانات جاساعان يمپەريالىق سۇرقيا ساياساتتىڭ بۇل قاندى ءتاسىلى تالاي شاڭىراقتى قۇلاتىپ، تالاي ادامنىڭ وبالىن اياققا باسىپ، قازاق دالاسىندا   تىگەرگە   تۇياق قالدىرماستاي اپات اكەلدى. ارينە، حالىق قاسىرەتى ۇمىتىلمايدى. ونى ەستى ۇرپاعى ەسىنە ءتۇسىرىپ، كەلەر كۇندەردە وسىنداي زوبالاڭنىڭ قايتالانباۋىنا ەسكەرتكىش-بەلگىلەرىن ورناتادى. سونىڭ ءبىرى – ارناۋلى قاۋلىمەن 31 مامىردىڭ قارالى كۇن بولىپ بەلگىلەنۋى. ناۋبەت كۇنىنە وراي، تاريحىمىزدىڭ بەتتەرىن تۇگەندەۋگە بايىپتى ۇلەس كوسىپ كەلە جاتقان «ادىلەت» ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ باسقارما مۇشەسى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى، جازۋشى بەيبىت ورىنبەكۇلى قويشىباي-ۇرپاعىمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بەكە، حالقىمىزعا ادام ايتقىسىز قاسىرەت اكەلگەن، ەلدى ەسىنەن تاندىرىپ، رۋحاني مەشەلدىككە جەتكىزىپ، بۇكىل ءبىر ادامزات ۇرپاعىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە جەتكىزە جازداعان اشارشىلىق تراگەدياسى قولدان ۇيىمداستىرىلعان قيانات سياقتى...

– ءيا، قولدان جاسالعان، ابدەن ويلاستىرىلعان وزبىر ساياساتتان تۋعان وبىرلىق. قانىشەرلىكتىن ءبىر ءتۇرى، توتاليتارلىك جۇيەنىڭ ماقساتىنان بولعان زۇلىمدىق ارەكەت ەكەنى قازىر دالەلدەنىپ تە جاتىر، جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. اشارشىلىكتىڭ مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساق، ونىڭ ءبارى ۇستەمدىك ەتۋ پيعىلىندا جاتىر. ءتىپتى ايتا بەرسەك، كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىنە دەيىنگى 1917–1918 جىلداردا بولعان وسپادار وكتەمدىك تە كىنالى. قازاقتىڭ قولىنداعى مالىن تارتىپ الىپ، اش-جالاڭاش قالدىردى. ەل توز-توز بولدى، ادام ءولىمى ورىن الدى. بۇل جاعداي وسى ۋاقىتتاردا وڭتۇستىك ايماقتا – تۇركىستاندا اسا قاتال ءوتتى. مىنە، بولشەۆيزمنىڭ وسىنداي دا كەشىرىلمەس كۇناسى بار. بۇل جايىندا مۇستافا شوقايدىڭ كىتابىندا جاقسى جازىلعان. ال، 1920–1921 جىلداردا قازاقستاندا دا اشتىق بولدى. ول ورتالىق، باتىس، سولتۇستىك وڭىرلەرىمىزدى قامتىدى. ورىنبور، ومبىلارعا دەيىن جەتتى، حالىقتى تيتىقتاتىپ، قالجىراتتى. ءۇشىنشى، جاپپاي كەلگەن قازاقستان حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان 1931–1933 جىلدارداعى الاپات ناۋبەت بولدى. ءستالينيزمنىڭ قاندى-قول توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ اسقىنا تۇسكەنىن كورسەتىپ، ول اقىر اياعى 1937–1939 جىلدارداعى    رەپرەسسياعا جەتتى.

– ال، وسى قاسىرەتتەردىڭ ەل باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىعى، زاردابى كوپ قوي. تاريح عىلىمىندا ايتىلىپ جۇرگەنىندەي، ءبىر ۋاقىتتا جاسالعان وسىنداي كەساپاتتاردىن زالال-زاردابىن ۇرپاقتارى دا تارتادى ەكەن. «مەن – قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ اقىن ايتقانداي، وسى اۋىرتپالىقتار ۇرپاقتار يىعىنا سالماق بوپ تۇسەدى، ياعني، ەلدىڭ دامۋ جولىنا تالاي كەدەرگى بولادى دەگەندەي..

– ارينە، بۇل ۇلكەن وكىنىش، بىراق ۋاقىتتى كەرى قايتارا المايسىڭ! ال، زارداپتارىن ەسكە الار بولساڭ، ورنى تولماس حالىق قاسىرەتى. سول كەزدە قىرىلعان كازاعىمىز امان بولعاندا، قانشا ۇرپاق دۇنيەگە كەلەتىن ەدى. سان جاعىمىزدان تالاي ەلدەرمەن تەرەزە تەڭەستىرەرىمىز ابدەن مۇمكىن بولاتىن. سودان كەلىپ تۇتاس ەلىمىز ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىمەن، كۇش-قۋاتىمەن وركەنيەتتى مەملەكەتتەرمەن يىقتاسىپ وتىرعاندىعىمىزدى كورگەن   بولار ەدىك. ءستالينيزمنىڭ سۇرقيا ساياساتىنان اشارشىلىققا ۇشىراپ، حالىق قىرىلدى، رەپرەسسيادان دا قىرىلدى. جەرىمىز بوس قالدى. وعان بەرىدەگى حرۋششەۆتىڭ جاساعان تىڭ يگەرۋ تراگەدياسى جالعاستى. بۇنى دا يمپەريالىك كوزقاراستان بولعان قاندى شەڭگەلدىڭ زاردابى ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. الدىمەن قازاقتاردى قىرىپ-قىرىپ الدى دا، بوساعان جەرلەرگە «تىڭ يگەرەمىز» دەگەن جالعان ۇرانمەن كەلىمسەكتەردى اكەپ توكتى. ال قازىر سول ۋاقىتتا كەلگەندەر، نەگىزىنەن ورىستار، وزدەرىنىڭ ساياساتتىڭ قولشوقپارلارى بولىپ كەلگەندىكتەرىن تۇسىنۋلەرى كەرەك. باسقا حالىقتىڭ ەسەبىنەن باقىتتى بولۋعا بولمايتىندىقتارىن اڭعارعاندارى ابزال. سوندىقتان دا ولار ءبىزدىڭ تىلىمىزگە، دىنىمىزگە قۇرمەتپەن قاراۋلارى كەرەك. جالاڭ ينتەرناتسيوناليزمگە الدانعاندىقتى ءبىلىپ، تويعاندارىنا ءماز بولماۋلارى ولارعا سىن.

كەشەگە دەيىن ينتەرناتسيوناليزم يدەياسىنىڭ وركەن جايۋى دەپ، باسقا ۇلت بولسا دا توبەگە كوتەرىپ كەلگەن جوقپىز با؟ الگى حرۋششەۆ «جىلقىنىڭ ەتى مەن شوشقانىڭ ەتىن قوسىپ شۇجىق جاساساق – ينتەرناتسيوناليزم سول» دەپ كوكىدى ەمەس پە؟ اسىعىس جاسالعان ارەكەت ءاردايىم ابىروي اپەرمەيدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە كىمنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاكىت بولادى. الدىمەن اركىم ءوزىن-ءوزى تۇسىنە بىلسە، سول ارقىلى سانالى ىستەرگە قۇلاش ۇرساق قانا    تابىسكا     جەتەمىز. ءبىز ەشكىمگە كەت دەمەيمىز، باۋىرعا تارتامىز، بىراق ولاردىڭ دا ءبىزدى ءتۇسىنۋىن قالايمىز. بارىنە كىنالى – ارىدەن باستالعان ۇستەمدىك پيعىل، سونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسات. ساياسات كۇربانىنا اينالعاندار وزدەرىنىڭ الدانعانىن سەزەتىن، سەزىنەتىن   ۋاقىت   كەلەدى.

– بەكە، ارناۋلى ۇيعارىممەن 31 مامىر قازاق ءۇشىن قارالى كۇن دەپ جاريالاندى. بىراق ءدال قازىرگى قام-قارەكەتىمىزگە قاراعاندا – سامارقاۋلىق بايقالادى...

– ءيا، سامارقاۋلىق بار. ءبىز ءوزى كوبىنە پارتيانىڭ ۇرانىنا قاراپ ارەكەت ەتۋگە بەيىمدەلىپ قالعان حالىقپىز عوي. سودان ءالى تۇپكىلىكتى ارىلا الماي جاتىرمىز. بىرەۋ باستاماسا،   ايتامىز دا،    ىسكە كىرىسۋدە جالتاقتاۋ، شابانداۋ ەكەنىمىز بەلگىلى. ايتپەسە، ەل باسىنا قاسىرەت اكەلگەن زار زاماننىڭ زۇلماتىن ەشكىم دە ۇمىتا المايدى. قازىرگى قوعامىمىز بەن ەكونوميكامىزدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردەن دە بولار، ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىز باياۋلاۋ. ونىڭ ۇستىنە تاريحىمىزدىڭ وسىنداي قىسىلتاياڭ تۇستارىن كورسەتىپ، اقتاڭداقتارىن اشۋدا دا، دايەكتەمەلەرىن جيناقتاۋدا دا، «ۋرا-پاتريوتيزم»، «ينتەرناتسيوناليزم» تاربيەسىندە بولعان كەيبىر تاريحشى عالىمدارىمىز جاڭارىپ كەتە الماي جاتىر. بىراق وتكەنىمىزگە سانالى، سالماكتى قاراۋعا جول اشىلدى، تاۋەلسىزدىك الدىق، ەندى ءبارى دۇرىستالاتىن شىعار.

– «ادىلەت» ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ قوعامى زۇلمات جىلدارىنا بايلانىستى قانداي جۇمىستار   ىستەۋدە؟

– «ادىلەت» قوعامىنىڭ جوسپارىنداعى ءبىر تارماق وسى اشارشىلىققا ارنالعان بولاتىن. بۇل تاراپتاردا دا ءبىراز جۇمىستار ىستەلدى. گازەت-جۋرنالداردا ماقالالار شىقتى، وعان كوبىنەسە قوعام مۇشەلەرى اتسالىسىپ، اتقارىلار ىستەرگە مۇرىندىق بولدى. جالپى، بۇل حالىق بوپ جۇمىلىپ، جۇزەگە اسىراتىن شارا بولىپ تابىلادى. وتكەنىمىزگە بەي-جاي قارامايتىن ءاربىر سانالى ۇرپاق بۇدان بەيتاراپ كالماۋى كەرەك. جازۋشى، اقىندارىمىز بەن بەلسەندى عالىمدارىمىز دا قال-قادەرىنشە كىتاپتار جازىپ، ارەكەتتەر جاساپ جاتىر عوي. ارينە، ىستەلگەن ىسكە قاناعات ەتىپ، توقمەيىلسۋگە بولمايدى. سەبەبى، ءالى تاريحىمىزدىڭ اشىلماعان اقتاڭداقتارى كوپ، سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ – ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز. تاعى ءبىر قاتتى ەسكە تۇتاتىن نارسەمىز – وسىنداي ناۋبەتتى ۋاقىتتار تۋرالى جازعاندا دا، وعان بەلگىلى كۇندى اتاعاندا دا جەڭىلتەكتىككە بەرىلمەي، ياعني، وتپەلى جەڭىل-جەلپى جيىن دەپ قاراماي، سالماقتى، ساليقالى ىستەر اتقارۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ولار «ءوتتى-كەتتى» دەيتىن جاي جۇمىس ەمەس، حالىق قاسىرەتىن ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ، وعان قايعىرا وتىرىپ، كەلەشەكتە سونداي اپاتتارعا جول بەرمەۋگە، ءومىر تاجىريبەسىنەن ساباق الۋعا تاربيەلەيتىن ادامي ارەكەت بولۋعا ءتيىستى. قازاق تاريحىنداعى بۇل زۇلمات جىلدار ءاردايىم ەستە ساقتالاتىن بولۋى كەرەك. قازىر بارلىق شىندىقتى ايتاتىن كۇن تۋدى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇرىنعى تاريح وقۋلىقتارىنا قاراساق، قانشاما كورگەن قياناتىمىزدى بۇركەمەلەپ كەلگەنىمىز بەلگىلى بولىپ وتىر. سوندىقتان دا بارىنە بەل شەشىپ، بىلەك سىبانا كىرىسەتىن ۋاكىت جەتتى. تۇتاس حالىققا جاسالعان كوپە-كورنەۋ زورلىق-زومبىلىق، ءتىپتى اقىلعا سىيماس ارسىز ارەكەت ءسويتىپ ءوزىنىڭ ادىلەتتى باعاسىن الۋى كەرەك. ال، بۇل جولدا ۇلكەن-كىشىمىز ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ەل ازاماتتارى وزدەرىنىڭ بيىك پاراساتىن كورسەتەدى دەپ سەنەمىن. ول ءۇشىن ارحيۆ ماتەريالىن كوز مايىن تاۋىسا اقتارىپ، جۇيەلەپ، دايەكتەمەلەر مەن قۇجاتتاردى پايدالانا وتىرىپ، تياناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ال، بۇنداي ىستەردە ءاردايىم الدا جۇرەتىن اقىن-جازۋشى، جۋرناليستەردىڭ دە قوسار ۇلەسى قوماقتى بولماق.

اڭگىمەلەسكەن سەرىك ساتانوۆ. 23 مامىر 1992 ج.

(«ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر. پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا. – الماتى: «ابزال-اي»، 2014 ج. – 24–27-بب.)

3. ۇلتتىق اپاتتى اردايىم ەستە ۇستاۋ ماڭىزدى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ارنايى جارلىعىمەن جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە جاريالانعان 1997 جىل بويى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى كولەڭكەلى تۇستارعا  ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. تاريحي زەردەنى جاڭعىرتۋ، تاريحپەن تاربيلەۋ ارقىلى جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى نىعايتا ءتۇسۋ ورايىندا كوپ جۇمىس تىندىرىلدى. قاسىرەتتى بەلەستەردە ناۋبەتكە ۇشىراعاندار جاسىرىن جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاۋ،  انىقتالعان قورىم-زيراتتاردى ءتيىستى كۇيگە كەلتىرۋ، باستارىنا قۇلپىتاس-ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ، بۇرىن ورناتىلعاندارىن كۇتىمگە الۋ، جازىقسىز جازالانعان بوزداقتار ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ شارالارى جەر-جەردە جۇزەگە اسىرىلدى.  سودان بەرى قايعىلى جىلدار قۇرباندارىنا باعىشتالعان مۇنداي شارالار جىلما-جىل جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. سول جىلى بەكەم نەگىزدەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى  ەلىمىزدە جىل سايىن ءاربىر 31 مامىردا  مىندەتتى تۇردە   اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى.

1.

بۇرىنىراقتا وسى داتا  30-جىلدارداعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ ازا تۇتاتىن  كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەن-ءدى... ءبارى كەڭەستەر وداعىنداعى بيلەۋشى پارتيانىڭ جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاۋىنان، ءسويتىپ، ازاماتتار ساناسىن شەڭگەلدەگەن رۋحاني قۇرساۋدى بىرتىندەپ بوساتۋىنان باستالعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە – ايگىلى سەكسەن التىنشى جىل دۇمپۋىنەن كەيىنگى ىزعارلى جازالاۋلار كەزەڭى اقىرى ارتتا قالىپ، ۇزاق جىلداردا تۇتاسىپ-قاتقان يدەولوگيالىق توڭ-مۇزدىڭ سورىنا، دەموكراتيالىق «التىن كۇرەك» ەسەلەي ەسكەننەن باستالعان... توتاليتارلىق ءداۋىر اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان ساياسي  جازالاۋلار مەن اشارشىلىق شىندىعى 1988 جىلدان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. سول جىلعى جاز سوڭىندا، ماسكەۋدە «مەموريال» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇرۋ قوزعالىسىنا بايلانىستى، ستاليندىك لاگەرلەر تاۋقىمەتىن تارتقان ءبىر توپ «حالىق جاۋى» جارلارى ونىڭ باعدارلاماسىنا قولداۋشىلىق ءبىلدىرىپ،  «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ۇندەۋ-حات باستىردى. ودان ءبىر توپ جاس قالامگەر 30-جىلدارعى رەپرەسسيالار مەن 32-جىلعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋدى ۇسىندى. ەكى ۇندەۋدە دە جازىقسىز جاندار رۋحىن ارداقتايتىن سيمۆوليكالىق ەسكەرتكىش ورناتۋ جايى كوتەرىلگەن ەدى.

بۇل ماسەلە كەشىكپەي ارنايى ۇيىم قۇرۋعا ۇلاستى. سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جازىقسىز جاپا شەككەندەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى، جازۋشىلار، عالىمدار، جۋرناليستەر، وزگە دە جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلدى. 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندە ۇيىسۋ كونفەرەنتسياسى وتكىزىلىپ، قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى  شاڭىراق كوتەردى. قاسىرەتتى ناۋقاندار قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى ونىڭ قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ارنايى ەسەپشوت اشىلدى. وعان جەر-جەردەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتتى.  «ادىلەتتىڭ» زەردە كىتابىن جاساۋ ءىسى كوپتىڭ شارۋاسىنا اينالدى. جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋداندىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن ماقاشەۆ قوعام يدەياسىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قوستى – ول تۇگەل قىرىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان اۋدان حالقىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن اشارشىلىق سالدارىنان باستان كەشكەن قيامەتتەرى جايىنداعى كونەكوز قارتتاردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ۇستاز-عالىمدار تالاس وماربەكوۆ پەن قامبار اتاباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «32-ءنىڭ زۇلماتى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىرمەسى قۇرىلدى. ستۋدەنتتەر اشتىقتان امان قالعان ءتىرى كۋالەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناۋ ماقساتىمەن عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا شىقتى، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزدى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ استارىن، الاپات اشارشىلىقتىڭ قاسىرەتتى  كەلبەتى مەن تامىرىن اشۋمەن قازاق كسر ورتالىق مرراعاتىنداعى جاستاردىڭ تاريحي-اعارتۋ بىرلەستىگى شۇعىلداندى. جەكەلەگەن عالىمدار  بۇل تاقىرىپقا ەلەۋلى عىلىمي جرمىستار جازدى.  رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستى. وسى رەتتەگى قوعامدىق پىكىرگە – ەلىمىزدىڭ  تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتىسىمەن، جوعارعى كەڭەس  تە سەرگەك ءۇن قوستى:  بەلدى عىلىمي مەكەمەلەر مەن بەدەلدى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن،  1931–1933 جىلدارعى جاپپاي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا جانە ونىڭ قايعىلى سالدارىنا اينالعان اشتىق ناۋبەتىنە شىنايى مەملەكەتتىك باعاسىن تۇجىرىمدادى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىن ازا تۇتىپ ەسكە الىپ تۇرۋدى دۇرىس دەپ تاپتى. ءار جىلعى 31 مامىردى ۇلى ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى بولسىن دەپ بەلگىلەدى.

الايدا ونى ءمان-ماعىناسىنا ساي قارالى-سالتاناتتى ءىس-شارالارمەن اتاپ ءوتىپ تۇرۋ داستۇرگە اينالىپ ۇلگەرمەگەن-ءدى. ونىڭ باستالماي جاتىپ سيىرقۇيىمشاقتالىپ بارا جاتقانى العاشقى جىلى-اق ءمالىم بولعان. وسى جولدار اۆتورلارىنىڭ ءبىرى 1992 جىلعى 25 مامىردا «الماتى اقشامى» گازەتى ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا  بەرگەن جاۋابىندا (ب.قويشىباي-ۇرپاعى. «قاسىرەتتى ۇمىتپا!») اشارشىلىقتى ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنىن اتاپ وتۋگە ازىرلىكتەن گورى سامارقاۋلىق  كوزگە ۇراتىنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە – تەك پارتيا ۇرانىنا، ياعني بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قارقىنىنا قاراپ ارەكەت ەتۋگە داعدىلانىپ قالعاندىعىمىزدى، ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىزدىڭ تومەن دە جالتاقتىعىن ايتقان ەدى. ال جاڭا بيلىك بۋىندارىنا قويىلعان «رەفورماتورلار» قازاق قاسىرەتىنىڭ استارىن تۇسىنە بەرمەيتىن. قازاقتى ءوز جەرىندە ازشىلىق ەتكەن ساياساتقا جاناما تۇردە بولسا دا بارشانىڭ قاتىستىلىعىن پارىقتاي قويمايتىن. سوندىقتان دا  كوپشىلىكتىڭ «شامىنا تيمەۋدى» قالايتىن. ءسويتىپ، بۇل ادامگەرشىلىك-يماندىق شاراعا كەڭ كولەمدى ۇيىمداستىرۋ-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ ارقىلى قالىڭ جۇرتشىلىقتى تارتىپ-قامتۋ «ازابىنا» جەگىلگەننەن گورى، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدى قولايلى كورەتىن. قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتەگى وسى ماسەلەگە بەيجاي قاراۋدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە كوزدەيتىن مۇراتتارعا جاۋاپ بەرمەيتىندىگى انىق ەدى.  مۇنداي قيعاشتىقتى جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى قاستەرلەپ ساقتاۋ جانە وتكەن كەزەڭدەردە قاسىرەتتى ىزدەرى جاتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ اششى شىندىقتارىن ايقارا اشۋ  ارقىلى تۇزەۋگە  بولاتىنى ءدال اڭعارىلدى. بۇل ىسكە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  ارنايى  ايدار تاعىلعان ءبىر جىل بويى كوڭىل ءبولىندى. وسى جولدار اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەلىمىزدىڭ باس گازەتىنە ارناۋلى جىلدىڭ ءمان-ماعىناسىن ون التىنشى جانە سەكسەن التىنشى جىلدار اراسىنداعى جازالاۋلار مەن اشتىق قىرعىندارى قاسىرەتىنە تولى بەلەستەر وقيعالارىن عىلىمي جۇيەلەپ، دايەكتى ۇسىنىس  بىلدىرگەن ماقالا جاريالادى (ك. نۇرپەيىسۇلى. «قاسىرەت قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتىلسا – ەلدىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بولار ەدى...» «ەگەمەن قازاقستان»، 9 قاڭتار 1997 ج.). رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋدى بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراعان سول 1997 جىلدان باستاپ – اشارشىلىق ناۋبەتى قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭەيتىلدى. سول جىلدان بەرمەن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتالدى. اشتىقتىڭ دا جويقىن ساياسي جازالاۋلار جۇرگىزگەن ستالينيزم سالدارى ەكەنىن تۇيسىنگەن جۇرت ونى جاقسى قابىلدادى. سودان، پرەزيدەنت پارمەنىمەن ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەننەن بەرى،   مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇلدىزى – كۇنتىزبەكتەگى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بارشا بۋىنى  تاراپىنان نازاردا ۇستالاتىن ەرەكشە كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، بۇل ازالى كۇن  جاڭا مارتەبەسىمەن بۇكىلحالىقتىق مويىنداۋعا يە بولدى. بۇل كۇنى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە جۇرتشىلىقتىڭ وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويىپ تاعزىم ەتۋدى، جاڭا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزۋ سىندى شارالارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى ۇردىسكە اينالدىردى.

وسىنداي جيىنداردا ەلىمىز باستان كەشكەن جاپپاي رەپرەسسيالار جىلدارى جازىقسىز اتىلعان ازاماتتار ارۋاعىنا باس ءيىپ قۇرمەت كورسەتۋمەن قاتار، قاراپايىم حالىقتى قور قىلىپ، بۇرىن-سوڭدى ەشقاشان تاريحتا بولماعان قىرعىنعا ۇشىراتقان اشارشىلىق تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارى رەتىندە ورىندى اتالىپ ءجۇر.  بۇل ورايدا تەك سوزبەن شەكتەلمەۋدى ازاماتتىق پارىزى ساناپ، بەلسەندى ارەكەتىمەن ەل ريزاشىلىعىنا بولەنگەن  ءىس ادامدارى دا بارىن ايتۋ كەرەك:  الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋىلى ينتەرناتىندا وتىز ەكىنشى جىلى اشتان قىرىلعان توقسان بالا جەرلەنگەن ورىنعا 2002 جىلعى 31 مامىردا جەكە بەينەتقور كۇشىمەن ەسكەرتكىش قويىلدى... دەگەنمەن سوناۋ  قارالى ناۋبەتتىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءمان بەرۋ دەڭگەيى جەتكىلىكسىز دارەجەدە. ولاي دەيتىنىمىز، قىلمىستى ساياسات تۋعىزعان الاپات اشتىق حالقىمىزدىڭ ءوسىپ-ونۋىنە  ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدا ويسىراتا زيان تيگىزدى. ونىڭ اۋىر سالدارلارى ايتىپ-جەتكىزگىسىز، ءتىرى قالعان ەل-جۇرتتىڭ باسىنا سالعان اۋىرتپالىعى ۇشان-تەڭىز. سولاردى ءبىز  ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل بولاشاق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. الايدا سوناۋ ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتتى اۋقىمىنا ساي ەسكە الىپ، ازا تۇتۋ ءراسىمى ەلىمىزدە ازىرگە قالىپتاسار ەمەس. قازاقستان  تاريحي-اعارتۋ «ادىلەت» قوعامىنىڭ باسقارماسى وسى ورايدا  الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.  ماسەلەگە جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارۋدى ءجون كورىپ،  ورتاعا  كوپ بولىپ  ويلاسۋعا تامىزىق بولارلىقتاي وي تاستاۋدى «ادىلەت» ءوزىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە وسى جولدار اۆتورلارىنا جۇكتەدى. الدارىڭىزداعى ماقالا سونداي سەبەپپەن جازىلعان ەدى. سونى وقىرماندار تالقىسىنا ۇسىنا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋلى دامۋ تاعدىرىندا كۇرت بەتبۇرىستى ورىن العان اشارشىلىق سىندى قايعىلى كەزەڭدەر شىندىعىنىڭ تولىق مانىندە اشىلماعانىنا، جاريالىلىق جىلدارىنان بەرى كوپشىلىككە ايگى بولعان جايتتەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇرتشىلىق ساناسىنان وشە باستاعانىنا، ءتىپتى ۇمىتىلعانىنا جانە وسى ورايدا قولعا الىنۋعا ءتيىس شارالاردىڭ كەيبىرىنە كوپشىلىك نازارىن اۋدارۋدى بورىشىمىز سانايمىز.

2.

اشارشىلىققا نەلىكتەن ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت؟ سەبەبى ول تۇتقيىلدان كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس-ءتى. سەبەبى ول پاتشالىق كەزىنەن تۋعىزىلىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە جوسپارلى تۇردە ورىستەتىلگەن ناۋبەت ەدى، ول – بولشەۆيكتەردىڭ كوشپەندىلەرگە جاساعان گەنوتسيدىنىڭ سالدارى بولاتىن. بۇگىندە اشىق مويىندايتىن شاق تۋدى عوي – بولشەۆيزمنىڭ رەپرەسسيالارمەن استاستىرا جۇرگىزگەن «اشتىق ساياساتى» (م.شوقاي)  قازاق حالقىنا جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن ءتوندىردى. جانە ءبىر ەمەس، – بىرنەشە مارتە. حالىق ساناسىنا وتىز ەكىنشى جىلدىڭ تەرەڭ ءىز قالدىرعانى بەلگىلى. سودان بەرى دە، مىنە،  باقانداي جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت وتە شىعىپتى. شىن مانىندە حالىقتى حح عاسىردا ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان (كوشپەلى قازاقتى قىناداي قىرىپ سالعان   اشتىق زوبالاڭىن بۇلتالاقتاتپاي، تاپ وسىلاي – «ۇلتتىق اپات» دەپ اتاعان ءجون), قايعى-قاسىرەتى كول-كوسىر جىل. ايتسە دە، پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق قۇلدىعىنان ازات بولعان قازاقتىڭ  كەڭەستىك رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا اۆتونوميا الدىم دەپ ءماز بولعانىن تۇسىنگەنىمىزبەن،  سوناۋ قولدان جاسالعان جالپىۇلتتىق تراگەدياعا كەزدەيسوق ۇرىنباعاندىعىن ءارى ونىڭ جالعىز رەت سوعىپ وتە شىقپاعاندىعىن  زەردەلەۋ ءلازىم. جانە ونىڭ تەرەڭ تامىرى – رەجيم اۋىسقانمەن ساباقتاستىعىن جوعالتپاعان وتارلاۋشىلىق پيعىلدا جاتقانىن ۇعىنا ءبىلۋ ءجون.

بارشاعا ءمالىم، ءحVىىى–حIح  عاسىرلارداعى رەسەي تاراپىنان ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن جاۋلاپ الۋلار ناتيجەسىندە قازاق مەملەكەتتىگى جويىلدى. جەرى مەن حالقى يمپەريا قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، ءتۇرلى رەسەيلىك اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەندى. قازاق ولكەسىن ورىس جەرىنە، حالقىن، ەتنيكالىق ءتۇرى بولەكشە بولسا دا، كادىمگى ورىس مۇجىعىنا  اينالدىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى شارالارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. قازاقستان ەلدىگىن جوعالتتى. سودان بەرى، تەك حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا عانا، ءىس جۇزىندە تۇڭعىش رەت جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرىلدى. اۆتونوميالىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى كەڭەيتىلگەندە، 1925 جىلى  شاقىرىلعان قازاقستاننىڭ V كەڭەستەر سەزىندە  قازاق باسىنا تۇسكەن پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرى جۇيەلەپ اشىلعان-دى. سول قۇرىلتايدا قازاق ولكەسىنىڭ وتارلانۋىندا: 1. ءوز ەرىكتەرىمەن قونىستانۋعا ورىس جەرىنەن كەلگەن قيلى باق ىزدەۋشىلەر، قاشقىندار جاساعان وتارلاۋ (بۇل حVI عاسىردان باستالدى);  2. ورىس ۇكىمەتىنىڭ  ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسىن كوزدەگەن اسكەري-اكىمشىلىك وتارلاۋى (بۇل ءحVIىى عاسىردان باستالدى); 3. حIح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى – ورىس شارۋالارىن كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋ  ىسپەتتى ءۇش باستى ءداۋىر   بولعانى تالداپ ايتىلدى. ورىس ۇكىمەتى شىعىسقا تەرەڭ سۇعىنۋدى كوزدەگەن يمپەرياليستىك ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا ورال، ورىنبور، ەرتىس جەلىلەرى بويىنشا ءىرى-ءىرى سەنىمدى جاساقتارىن ورنىقتىردى. ولار قازاقتاردى جايىق، توبىل، ەرتىس وزەندەرى بويىنداعى ۇيرەنشىكتى اتا قونىستارىنان قۋىپ، مال باعۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتى جاعدايىن زورلىقپەن وزگەرتتى.  سونداي ارەكەتتەرىمەن قازاقتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتاكاسىپ نەگىزدەرىنەن ايىرىپ، ەكونوميكالىق داۋلەتىن قاتتى ويسىراتتى. اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى زور زالال  تيگىزدى. بۇل شاقتا ىشكى رەسەيدىڭ جەر داعدارىسىن شەشۋ، ءارى «قازاقتىڭ جەرىن يگەرىپ-كوركەيتۋ» ءۇشىن (ستولىپين) پاتشالىق اكىمشىلىك قازاقستانعا لەك-لەگىمەن مۇعاجىرلار (پەرەسەلەندەر) كوشىن توككەن ەدى. وسى ورىس كوشى مۇددەسىنە قازاقتان تارتىپ الىنعان جەر كولەمى 1916 جىلعا دەيىن 40.647.765 دەسياتينا بولعان-تىن (1 دەسياتينا 1,09 گەكتارعا تەڭ). بۇل مولشەر بارلىق شۇرايلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەرلەر اۋماعىنان اسىپ كەتكەن-ءدى. ال شۇرايلى جەرلەر كۇللى قازاقتىق تەرريتوريانىڭ  بەستەن بىرىنەن دە از مولشەردە-ءتىن. جەر كوميسسارياتىنىڭ 1925 جىلعى مالىمەتى بويىنشا – بارلىق جەر اۋماعى 202.962.345 دەسياتينا، ونىڭ ىشىندە جارامدى جەر كولەمى 38.170.000 دەسياتينا ەدى.  «پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق برقاراسى...  ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى  ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى.  ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-جج. ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، 1914–1915 جج. پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن بۇل تسيفر 25-26 باسقا دەيىن تومەندەدى»، – دەلىندى  1925 جىلعى قۇرىلتايدا.

وتارلىق جۇيە قازاق باسىنا توندىرگەن قاۋىپتى حح عاسىردىڭ باسىندا، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى قارساڭىندا قازاق زيالىلارى زايىر سەزىنىپ، قورعانۋ جولدارىن ويلاستىرۋعا ۇمتىلدى. بىراق ولاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا پوليتسياسى تەز اشكەرەلەپ، جازالاۋ شارالارىن قولداندى. سوندا زيالىلار رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن ومىرگە كەلگەن جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءۇمىت ارتتى. حالىق وكىلدەرى جىگەرىمەن بيىك بيلىك نازارىن قازاق مۇددەسىنە اۋدارتۋعا ارەكەتتەندى. ماسەلەن، I مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن ورىنبورلىق دەپۋتات تيموفەي سەدەلنيكوۆ جەرىنەن ايرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ كەدەيشىلىككە ۇرىنعانىن اڭگىمە ەتتى. تورعايلىق دەپۋتات احمەت ءبىرىمجانوۆ  دۋماعا ءالى كەلىپ جەتپەگەن قازاق دەپۋتاتتارى ءۇشىن اگرارلىق كوميسسيادان قوسىمشا ورىن كوزدەلۋى قاجەتتىگىن كوتەردى.  ءىى مەملەكەتتىك دۋمادا سەمەيلىك دەپۋتات تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ كەدەيشىلىككە، جۇتقا ۇشىراپ، قايىر سۇراپ كەتكەن بوسقىن قازاقتارعا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم بەرىلۋ كەرەكتىگى ماسەلەسىن كوتەردى. ال ورالدىق دەپۋتات باقىتجان قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ شارۋالاردى ىشكى رەسەيدەن «جاڭا جەرلەرگە» قونىس اۋدارتۋ  ارقىلى قازاقتى جەر-سۋدان ايىرعان مۇعاجىر (پەرەسەلەن) ساياساتىن سىناعان اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى بيلىككە ۇناعان جوق، يمپەراتور بۇلارعا ەكى مەملەكەتتىك دۋمانى دا تارقاتىپ جىبەرۋىمەن، ءارى بۇراتانالاردى بۇدان بىلاي سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان «3 ماۋسىم» زاڭىن  شىعارۋىمەن جاۋاپ بەردى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىن  ءىى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى ب. قاراتاەۆ  ونىڭ كوميسسيالارىندا اتقارعان جۇمىسى رەتىمەن دە، ءوزىنىڭ قازاق مۇددەسىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ ورايىمەن دە ءجىتى زەرتتەدى. ۇكىمەتتىڭ حح عاسىردا قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن مۇلدەم جوياتىن جوسپارىن ءىرى لاۋازىمدى پاتشا چينوۆنيگى اۋزىنان ەستىدى. (دەگەنمەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ومىرتقاسىن ءبىرجولاتا ءۇزۋدى تساريزم ەمەس، ساباقتاس «دەموكراتياسىمەن» بولشەۆيزم جۇزەگە اسىردى). پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ناقتى ءىس-ارەكەتىن  پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس-داعدىسىنان كورىپ وتىردى. شۇرايلى جەر-سۋدىڭ جىرىمدالىپ كەلىمسەكتەر قولىنا ءوتىپ جاتقانىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ، ونىڭ باستى سەبەپتەرىن دارمەنسىزدەنە تالدادى (بۇعان ونىڭ  ۆەرنىيداعى ۋنيۆەرسيتەتتەس جولداسى بارلىبەك سىرتانوۆقا 1910-جىلدارى جازعان، 1930-جىلدارى باسپاسوزدە جاريا بولعان حاتى كۋا). اقىرى، قازاق ءۇشىن ەندى تەك تۇرمىس سالتىن قايتا قۇرۋ ومىرشەڭ بولماعىن پارىقتاپ، ۇكىمەت ساياساتىنا بەيىمدەلۋدى قولايلى كوردى. اركىمگە جەر ۇلەسىن الىپ وتىرىقشىلىققا كوشۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزدادى، ءوزى باس بولىپ پوسەلكە سالدى. الايدا ول باستامانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى، ونى قازاق زيالىلارىنىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ەكىنشى بەلدى توبى قابىل المادى. ءا. بوكەيحانوۆ پاتشا چينوۆنيكتەرى ۇسىنعان جەر ۇلەسى مولشەرىنە مۇلدەم قارسى بولدى، ول ءىس جۇزىندە كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ جاعىندا ەدى.  ال وتىرىقشىلىققا سول جىلدارعى ماجبۇرلىك ىقتيمال ەتكەن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بەيىمدەلمەگەن قازاق تىرشىلىگى بولشەۆيكتىك كۇرت بەتبۇرىس ناۋقاندارىندا قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسكەنى بەلگىلى... «حح عاسىردىڭ قىزىل توپالاڭى» اتانعان بولشەۆيزم بيلىككە كەلگەن بەتتە  جەرگىلىكتى حالىقتار مۇددەسىن كوزگە ىلگەن جوق. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قارادى. سول كەزگى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ناقتى كۋالىك قالدىرعان تۇرار رىسقۇلوۆ ەڭبەكتەرىنەن بۇگىندە كەڭ ءمالىم: الەمدىك رەۆوليۋتسيا ءورتىن ورشىتە ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەن «لەنيندىك گۆارديانىڭ» الدىڭعى ساپىنداعىلار كوشپەلى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ءبارىبىر قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس، ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز توپ دەپ ەسەپتەدى، – سوندىقتان، ولاردى اشتان قۇتقارامىن دەپ شىعىندانعاننان،  بار قارجىنى ازامات سوعىسى مايداندارىنداعى قىزىلاسكەرلەردى قولداۋعا جۇمساۋ ماڭىزدى... قازاقتىڭ ءداستۇرلى  شارۋاشىلىعى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وتارلىق ەزگىگە تۇسكەلى كۇيزەلۋ ۇستىندە-ءدى، ال ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وقيعالارى، كوتەرىلىسشىلەر مەن ولاردىڭ اۋىلدارىن  باسىپ-جانىشتاعان وتارلىق سوعىستار، جازالاۋشى اسكەرلەر ويرانى ونى كۇرت كۇيرەتتى. ال ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلگەن 1917 جىلدىڭ جازىنان-اق تۇركىستاندى ءىس-جۇزىندە باسقارا باستاعان جۇمىسشى-شارۋا-سولدات كوميتەتتەرى، سول وقيعالار اراسىندا بولعان زاكي ءۆاليديدىڭ كۋالىك ەتۋىنشە،  كوشپەندىلەرگە استىق بەرمەۋ جاعىندا بولدى. ولكەنى اشتىق جايلادى. 1917-1918 جىلدىڭ قىسىن تاشكەنتتە وتكىزگەن ماريا شوقاي حانىم ءوز ەستەلىگىندە قازاقتاردىڭ كوشە-كوشەدە اشتىقتان قالاي سۇلاپ ءتۇسىپ ءولىپ جاتقاندارىن، وزەگى تالعان جاندارعا ءبىر ءتۇيىر نان بەرۋگە قايرانسىزدىقتان قينالعانىن جازعان. سوناۋ سۇراپىل اشتىقتا رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 2 ميلليوننان استام ادام اشىقتى. تۇرار رىسقۇلوۆ باسقارعان اشتىقپەن كۇرەسۋ كوميتەتى ميلليونداعان ادام ءومىرىن اراشالاپ قالدى. بىراق قىرىلىپ قالعاندار سانى جان تۇرشىگەرلىك ەدى. مۇستافا شوقاي ونى 1 ميلليون  114 مىڭ ادام دەپ كورسەتتى. 1919 جىلى تۇركاتكومنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى ۋ. شاكيروۆ ركفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا بەرگەن حاتىندا تۇركىستانداعى دالا حالىقتارىنىڭ 60 پايىزى اشتان ولگەنىن باياندادى. ال وسىناۋ وڭتۇستىك ولكەدە رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا 3 ميلليونداي قازاق تۇراتىن-دى. «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەڭىستىگىن بوساتۋى ارقاسىندا، سولاردىڭ سۇيەگى ۇستىندە ورنادى...

قازاقتارعا قارسى قىلمىستى ءىس-ارەكەتى سالدارىنان ورىن العان تولىق قايىرشىلىق پەن جاپپاي قىرىلۋدىڭ نەگىزگى ايىپكەرى – تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  ۇكىمەتى  ەكەنىن سول كەزدىڭ وزىندە اتاپ ايتقان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بولدى (مۇنىڭ ءبىر مىسالىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى زەرتتەۋشى و. قوڭىراتباەۆ مۇراعاتتىق قۇجاتتار ارقىلى  دالەلدى تۇردە كورسەتتى).  اشتىقتىڭ باستى سەبەبى – تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىزگىنى ورىس وتارشىلدارى قولىندا بولىپ شىققانىندا ەدى. ولاردىڭ ولكەگە رەۆوليۋتسيا مەن جاڭا رەجيمدى نايزا ۇشىمەن اكەلىپ،   قۇلاعان رەجيمنىڭ قاناۋ ساياساتىن قولدارىنداعى قارۋ-جاراقتارى كۇشىمەن جالعاستىرا بەرگەنىندە ەدى. سونداي احۋالدىڭ، ياعني جاڭا وتارشىلدار باسقارعان وكىمەتتىڭ اشارشىلىق پەن اشتان قىرىلۋ «بوستاندىعىنا» كەڭ جول اشىپ بەرگەنىن 20-جىلدار ءباسپاسوزى بەتتەرىندە بولشەۆيك-زەرتتەۋشىلەر گ. سافاروۆ، س. گينزبۋرگ جانە باسقالار دا جازىپ جاتتى. سونىمەن، 1917–1919 جىلدارى تۇركىستان ولكەسىن، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن  جاساندى اشتىق جايلادى. سونىڭ سالدارىنان كوشپەلى حالىق جالپى سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن جوعالتتى. بۇل – بولشەۆيزمنىڭ «اشتىق ساياساتى» ءماجبۇر ەتكەن ۇلتتىق اپات قامتىعان قاسىرەتتى ءداۋىردىڭ  ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى.

 ەكىنشى كەزەڭ قازاق ولكەسىندە، سول كەزگى قازاقتىڭ اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا 1921–1924 جىلدارى ورىن الدى، حالىق تاعى دا جالپى سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن جوعالتتى. (بۇل جىلدارى زيالىلار جىلۋ جيناۋ ارقىلى اشىعىپ جاتقان ايماقتارعا كومەك ۇيىمداستىردى. قولدارىنان كەلگەنشە اشارشىلىق ناۋبەتىن جەڭىلدەتۋگە ۇمتىلدى. الايدا بولشەۆيكتىك بيلىك مۇنى قوش كورمەدى. ونداي «حالىقشىلداردىڭ» ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، جازالاۋعا تىرىستى –  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاعان ءبىر توپ ازاماتقا 1926 جىلعى بولعان سوت ماتەريالدارى توم-توم بولىپ، ءتيىستى تۇسىندىرمەلەرمەن كىتاپ ەتىپ جاريالاۋعا تاۋەكەل ەتەتىن شىعارۋشىسىن توسقان قالپى، ءالى كۇنگە دەيىن مۇراعات سورەسىندە  جاتىر). ونىڭ دا باستى سەبەبى – جەرگىلىكتى وتار حالىقتىڭ كەنەۋى كەتە باستاعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ازامات سوعىسى ودان ارمەن كۇيزەلتكەنىندە،  قۇنارسىز ەن دالادا تۇرمىسىن تەز تۇزەۋگە مۇمكىندىگى بولماعاندىعىندا ەدى. «قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى ارسىزدىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن  – پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى شۇرايلى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعانىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيا اتىنان، «الەمدىك رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات» اتىنان: قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى  دەپ ۋادە بەرگەنىن ءبىلۋ كەرەك...» (م.شوقاي).  الايدا  قازاقتار اراسىندا جوق پرولەتارياتتىڭ ديكتاتۋراسىن قازاقستاندا ورناتۋ ۇرانىمەن ارەكەت ەتكەن، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە بولشەۆيكتىك جاڭا يمپەريا وتارىن قۇرۋمەن شۇعىلدانعان پارتيالىق بيلىك ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى ۇستىندە ونداي  ۋادەنىڭ بارشاسىن تارك ەتكەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاريالى ءمان-ماقساتىنا سەنىپ، 1922 جىلى جەتىسۋدا جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ كەزىندە تۇركاتكوم اتىنان تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ كوميسسياسى كەرى شاقىرىپ الىنىپ، وسىناۋ رەۆوليۋتسيا يدەيالارىنا قۇلاي سەنگەن كوممۋنيسكە «ۇلتشىلدىقپەن» ايماندالعان ساياسي ايدار تاعىلعانى ءمالىم.  ول باستاماسى عانا ەدى. بولشەۆيكتەردىڭ بۇل كەزەڭدەگى ءبىر ۇسىنىسى – تاپتىق جىكتى ايىرا ءتۇسۋ، ەل ەكونوميكاسىن بايلار مۇلكىن تارتىپ الىپ كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ جولىمەن «جانداندىرۋ» بولاتىن. ونداي قاتەرلى جوسپارعا 1923 جىلى قازاق وبلىستىق 3-پارتكونفەرەنتسيادا سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاقتى جاڭا سىلكىنىستەر ەمەس، عىلىم مەن بىلىمگە سۇيەنگەن بەيبىت ەڭبەك قۇتقاراتىنى جايىنداعى وجەت سوزىمەن قارسى تۇردى. وتەۋىنە ساياسي سەنىمسىزدىككە ۇشىرادى، وعان دا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» تاڭباسى جامالدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان گۋبەرنيالارعا كىندىك ۇكىمەت تاراپىنان  ازىق-تۇلىكپەن جاردەم كورسەتىلۋىنە قول جەتكىزۋ، قازاتكوم توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆتىڭ 1925 جىلى كەڭەستەر سەزىندە اعىنان جارىلعانىنداي، قيىننىڭ قيىنى-تىن... ورتالىق ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تررعىدا قايتا مەجەلەپ-جىكتەگەننەن كەيىن، ىرگەسى كەڭەيتىلگەن قازاقستان پارتيا ۇيىمى ەل-جۇرت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس جۇمىستى جاڭاشا جىگەرمەن قولعا الدى.  قازاق وبلپارتكومىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋ كاسىبىن قازىرگى قازاق جاعدايىندا بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى «قكسر-ءدىڭ بۇگىنگى شارۋاشىلىق احۋالىندا: مال باعۋدىڭ كوشپەندى  ءتۇرى – ەگىن ەگۋگە قولايسىز جالپاق ساردالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال ءتاسىلى بولىپ تابىلادى». سوندىقتان دا بۇل سالاداعى اسا ماڭىزدى شارا –  مەليوراتسيا، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-ءشوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋ بولماق. سوندىقتان اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن اۋىلعا تىكەلەي باعىتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كووپەراتسيانى كۇشەيتۋ  قاجەتتىگىن ايتىپ، قازوبكوم پلەنۋمى ءتيىستى شەشىم  الدى. ەندى بىرنەشە كۇننەن سوڭ، 1925 جىلعى 16 ساۋىردە اقمەشىتتە اشىلماق كەڭەستەر سەزى ماسەلەلەرى جايىندا  س. قوجانوۆ پلەنۋمدا بايانداما جاسادى. سوندا ول بىلاي دەگەن ەدى: «...ومىرگە كەلگەن وسىنشا ۋاقىتىنان بەرى  قازاقيادا شارۋاشىلىق تۇرعىدا وركەندەۋىنىڭ زەرتتەلىپ-جاسالعان پەرسپەكتيۆاسى جوق. جىلدان جىلعا، كۇننەن كۇنگە ەشقانداي دا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بار ايتاتىندارى – وتكەن جىلى پالەن باس مال بولدى، ەندى وعان جيىرما شاقتى مىڭ قوسىلدى دەگەندەر عانا. ...قايتكەندە جاعىمدى اسەر ەتۋدىڭ امالى. ەندى  وسىندايدىڭ جولىن قيۋ كەرەك.  وسى سەزدە ءبىز بىرەر پەرسپەكتيۆالىق جوسپار كونسپەكتىمەن سويلەمەكپىز. سوسىن جەر ماسەلەسىن پراكتيكالىق مىندەت ەتىپ قويامىز». بايانداماسىندا يرريگاتسيا ماسەلەسىنە دە توقتالدى. «قازاقيا ءۇشىن بۇل مۇلدەم جاڭا شارۋا، – دەدى ول. – ال تۇركىستان ءۇشىن – ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ماسەلە. قازاقيادا دا، كەيبىر گۋبەرنياداعى اشارشىلىقتان كەيىن، مىسالى سەمەيدە، حالىق ءوز باستاماسىمەن،  ناركومزەمنەن «رۇقساتسىز-اق»، ارىق قازۋعا كوشىپ جاتىر. ءتىپتى قارقارالى سەكىلدى ءداندى داقىل جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن ۇيەزدە دە سولاي ەتۋدە...».  قازوبكوم پلەنۋمى  وسىلاي، ەسكى قازاقستان اۋماعىنداعى 1921 جىلعى ۇلكەن اشتىقتى دا، ودان بەرگى جىلداردا ورىن العان جەكەلەگەن گۋبەرنيالارداعى اشارشىلىقتاردى دا تىكەلەي تالداماعانمەن، الداعى ۋاقىتتاردا ونداي قاتەرلەردەن قورعانۋ ورايىندا  – قىر ايماقتارىندا سۋلاندىرۋ جۇيەسىن جاساپ، ەگىن ەگۋدى جۇزەگە اسىرا باستاعان ەلدىڭ ءوز ىشىندە تۋعان باستامانى قولداۋعا شاقىردى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى – سارىارقانى يگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەكەنىن مويىنداپ، ونى ىنتالاندىرۋ، وركەندەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجىلاندىرۋ، ونىمدەرىن ءتيىمدى جولمەن تاراتۋ ادىستەرىن قارادى.

اشارشىلىق رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزىندە دە ارنايى اڭگىمە بولمادى. (ەسكى قازاقستان كەڭەستەرى بۇعان دەيىن ءتورت سەزد وتكىزگەن، سول رەت سانى بويىنشا – جاڭا، ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتە وتكەن سەزى بەسىنشى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان، سونداي-اق بۇحارا مەن حورەزم سەكىلدى وزگە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان  مەجەلەنگەن سىرداريا، جەتىسۋ، قاراقالپاق وبلىستارى قوسىلىپ،  1924 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستاننىڭ جەرى مەن حالقىنىڭ سانى ەداۋىر ۇلعايىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قۇرامى دا وڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان. تۇڭعىش رەت ۇلتتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىندە اتالعان. تۇڭعىش رەت وسى وڭىرلەردەگى كەڭەستەردەن كەلگەن دەلەگاتتار 1925 جىلعى ساۋىردە ءبىر وكىلدىك قۇرىلتايدا باس قوسقان. تاريحي شەشىمدەر قابىلداعان. وسى جايتتەر سول تۇستا-اق مويىندالىپ، سول قۇرىلتاي ۇستىندە-اق ول ءبىرىنشى سەزد دەپ اتالعان. سونداعى بەرىلگەن باعاعا، ءارى ونىڭ مەملەكەتتىك ومىردەگى جاڭا بەتبۇرىستى تانىتاتىن ماڭىزىنا  سايكەس، اقمەشىت سەزىن ءبىرىنشى قۇرىلتاي رەتىندە باعالاۋ ءلازىم).  اشتىق دەرەكتەرى ءجاي عانا ەلەۋسىزدەۋ ايتىلدى. دەگەنمەن، اتاپ ايتىلماسا دا، ونى قايتا بولدىرماۋ شارالارى كەڭىنەن قارالدى. ال ول شارالاردىڭ باستىسى جەر ماسەلەسى ەدى. جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى كەڭەس زاڭى  مەن تۇرعىنداردى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجە، جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قاناتى استىنا العان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  العاشقى (بەسىنشى) قۇرىلتايىندا اتاپ وتىلگەندەي، – «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قكسر-دە ەشقانداي قارجىنىڭ بولماۋى جاعدايىندا بولىمسىز عانا ناتيجە بەردى». بۇل شاعىن ناتيجە دەرەكتەرى مىنانداي: ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگى 1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن 215.178 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى. 1923 جانە 1924 جىلدارى جۇمىس جەر كودەكسى مەن 1924 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى ەرەجە بويىنشا جۇرگىزىلدى دە، «...مەملەكەت ەسەبىنەن 2.512.609 دەس.، حالىق ەسەبىنەن – 2.815.522 دەس.، بارلىعى – 5.543.309 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى».  ال جۇرگىزىلگەن ءىس شارالارىنىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋ سەبەپتەرىن سەزد بىلاي تۇجىرىمدادى: ا) قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلىپ وتارلاۋ جالعاسۋدا; ءا) وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى كەتىرىلمەگەن; ب) ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كازاك-ورىس تۇرعىندارى كەڭ القاپتى پايدالانۋدا; ۆ) جەرگىلىكتى جەردە جۇرگىزىلۋلى جۇمىستار ورتالىقتا ۇيلەستىرىلمەگەن، كوبىنە ورتالىق جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ، ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى بررىننان تۇراتىن مۇعاجىرلارعا (پەرەسەلەندەرگە) كەسىپ بەرۋ  جاعىندا; گ) جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارى –  تۇرعىنداردىڭ  قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي ەتىپ   وياتۋعا جاردەمدەسپەدى. مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ،  پايدا تاباتىنداي دامي  الۋ ءۇشىن – جەر قاتىناستارىن دررىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور بولماق. وسى رەتتە ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزدە كۇللى اۋماقتى جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرى باياندالدى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنى ءتۇسىندىرىلدى. سوسىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىن: «...قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلداناتىن قوجالىقتارعا – وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ»،– دەپ تۇيىندەدى. وسى ورايدا  ورىندالۋى قاجەت شارالار رەتىندە مىنالار  اتالعان ەدى (ولار سەزد قارارىمەن زاڭداستىرىلدى): ا) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ اۋماعىنا بارلىق پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قوسۋ، بۇل رەتتە ولاردىڭ كوش جولىندا جاتقاندارىنىڭ تولعان-تولماعانىنا قاراماۋ; ءا) 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىنىڭ كۇشى جۇرمەيتىن پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىندە وتىرعان تۇرعىنداردى ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ 1917 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن شەگىندە، قوسىمشا جەر كەسىپ بەرمەي  ورنالاستىرۋ; ب) سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جانە قكسر-دەگى ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ «قازاقتىڭ پايدالانۋىنا جاتاتىن جاقسى جەرلەردى جانە كازاك-ورىس تەرريتورياسىن» ءوز بەتتەرىمەن باسىپ الۋلارىنان ساقتانۋ ءۇشىن – ءوز بەتتەرىنشە قونىستانۋدى دوعارتۋ، 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن ءوز بەتىمەن  كەلگەندەردى جەر-قوجالىق بەرۋ شارالارىمەن قامتىماۋ;  ۆ) قكسر-ءدىڭ بارلىق اۋداندارىنداعى قازىرگى كەزدە قولدا بار، سونداي-اق  انىقتالعان بوس جانە ارتىق جەرلەردىڭ ءبارىن – 1924  جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىمەن ارەكەت ەتۋگە جاتاتىن  جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ءبىرتۇتاس قورى دەپ ەسەپتەۋ.

الايدا قازاقستان كەڭەستەرى سەزىنىڭ قارارلارىن ومىرگە ەنگىزۋگە  «اعا» وكىمەت كەدەرگى جاساي بەردى. اقىرى، اتالمىش قۇرىلتايدان ءتورت ايداي وتكەندە، 1925 جىلعى 12 تامىزدا، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى بك(ب)پ قازاق ولكەكومى بيۋروسىندا تالقىلاندى. ەكىنشى حاتشى س. قوجانوۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى» ارنايى بايانداما جاسادى. وندا بەسىنشى ء(بىرىنشى) بۇكىلقازاق سەزى قارارلارىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جرمىستارىنا قاتىستى بولىگى ورىندالماي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. سوسىن، ونىڭ بايانداماسى بويىنشا بيۋرودا مىنانداي قاۋلى قابىلداندى: «ا) بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى  پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى بەكىتىلگەنگە دەيىن 5-ءىنشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى مەن قازواك قابىلداعان جەر ماسەلەسى بويىنشا شەشىمدەرگە ەشقانداي الىپ تاستاۋ، تۇزەتۋ جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسىن; ب) اتاپ ايتقاندا، ءوز بەتىنشە كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بايلانىستى 5-ءىنشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى بەلگىلەگەن مەرزىم – 1922 جىلعى 31 تامىز ساقتالسىن. 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن كەلگەن بارلىق ءوز بەتتەرىمەن قونىس اۋدارۋشىلار قكسر-ءدىڭ بارشا اۋماعىندا جەرگە ورنالاستىرىلمايتىن بولسىن; ۆ) برواك الدىنا قكسر-دەگى جەرگە ورنالاستىرۋمەن شۇعىلداناتىن بارلىق مەكەمەلەردى ءبىر ورگانعا – قازاق جەرحالكوماتىنىڭ (كازناركومزەم) جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنا مەيلىنشە شاپشاڭ باعىندىرۋ تۋرالى ماسەلەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى قويۋ قازواك-كە ۇسىنىلسىن». بۇل شەشىم دە ورىندالعان جوق. ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ تاباندىلىعى ناتيجەسىندە 1925 جىلعى جەلتوقساندا قازاق ولكەلىك 5-پارتكونفەرەنتسيا  ەسەپ بەرىلگەن مەرزىمدى «تاريحقا قازاق جەرىن جيناۋ كەزەڭى جانە قازاق مەملەكەتتىگىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى العاشقى قادامدار رەتىندە كىرەدى» دەپ اتادى. سوسىن: «...جەرگە ورنالاستىرۋ سالاسىندا – ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى حالىققا، اسىرەسە وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان كوشپەندىلەرگە قاتىستى مىندەت قويۋ كەرەك. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وتىرىقشى ەڭبەكشىل شارۋا تۇرعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ كەدەي جانە ورتاشا بولىگىنىڭ  تىلەكتەرى نازاردان شىعارىلماسىن»، – دەگەن قاۋلى الدى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ءادىل، باسقا حالىقتىڭ دا مۇددەسىن كەمسىتپەيتىن وسى قاۋلى دا  ورىنداۋسىز قالدى. ال 1927 جىلعى ولكەلىك 6-پاركونفەرەنتسيادا ول مۇلدەم تەرىس باعالانىپ، كۇشى جويىلدى...

1925 جىلعى قىركۇيەكتە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاندى باسقارۋعا  فيليپپ گولوششەكين سىندى ەميسسارىن جىبەرگەن-ءدى. ول ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن شەشىمدەردى قيلى بولشەۆيكتىك ايلا-امال قولدانا وتىرىپ،  جوققا شىعاردى. ءسويتىپ، ۇزاماي،   توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني، سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتور بولىپ شىعا كەلدى. وسىناۋ ءستالينشىل كوسەم ولكەلىك 5- جانە 6-پارتكونفەرەنتسيالاردا ساياسي ومىردەن، وقۋ-اعارتۋ ىسىنەن «الاشورداشىلار» مەن سولارعا يدەيالاستاردى الاستاۋ جوسپارىن تياناقتادى. ينتەلليگەنتسيانىڭ سانا-سەزىمىن «قىرناۋ» («نيۆەليروۆكا») ارقىلى تەگىستەپ، ءبىرىزدى ارناعا ءتۇسىرۋ قاجەتتىگىن «دالەلدەدى». كوممۋنيستەردىڭ ءداستۇرلى اۋىل ومىرىنە كوزقاراستارىنداعى «ازاماتتىق ءبىتىم» (س. سادۋاقاسوۆ) جانە «ازاماتتىق سوعىس» (و. جاندوسوۆ) دەپ تۇجىرىمدالارلىق ساياسي باعىتتارعا «تورەشى» بولىپ،   اۋىلداس-تۋىستار اراسىنا  تاپ سىناسىن قاعۋدىڭ، ءسويتىپ اعايىندى اعايىنعا وشىكتىرۋدىڭ  ساياسي-يدەيالىق تۇعىرىن سومدادى. ۇزاماي پارتيانىڭ «دانا» باسشىلىعىمەن قۇلاق كۇيى كەلتىرىلگەن قازاق وكىمەتى  قازاق اۋىلدارىندا «كىشى قازان» ءورتىن تۇتاتۋدىڭ ناقتى  شارالارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى...  1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكومنىڭ ارنايى  دەكرەتى شىقتى، قازاتكوم مەن حالكومكەڭەس باي قوجالىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى قاۋلى الدى. تەز ارادا بايلاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە تاركىلەۋگە قارسىلىق ارەكەت ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە اسا ءىرى ءارى جارتىلاي فەودال بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى شىعارىلعان قاۋلىمەن كۇشەيە ءتۇستى. تاركىلەۋ سوڭىنان ءىرى كولەمدەگى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ «الاش ءىسى» اتانعان العاشقى تولقىنى تۋدى. «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارىن» تۇرمەگە تىعا وتىرىپ، قازاقستاندىق بيلىك 1930 جىلعى 19 اقپاندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ايماقتارىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەسۋ جونىندەگى ءىس-شارالارى تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وكىمەتتىڭ تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋداعى سولاقايلىقتارى حالىق كوتەرىلىستەرىن  تۋعىزعانى، ولاردى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشۋ ورىن العانى، ياعني تاركىلەۋ-ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنىڭ جاڭا سيپاتتى وتارلىق سوعىستارمەن استاسقانى ءمالىم. سونىڭ ءبارى ەل-جۇرتتى جاڭا الاپات اپات يىرىمىنە قۇلاتتى.

ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭىنە اينالعان سول 1931–1933 جىلدارى حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلدى، شاماسى جەتكەندەر – ءتىرى قالعانداردىڭ ۇشتەن ءبىرى – بوسىپ باسقا ولكەلەرگە، شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتتى، ءداستۇرلى شارۋاشىلىق مۇلدەم تۇرالادى، مال باسى ون-ون ەكى ەسە ازايدى. بۇل كەزەڭ جايىندا جاريالانعان جانتۇرشىگەرلىك ەستەلىكتەر، قۇجاتتار مول. ءالى جينالماعانى، ەل ىشىندە جاتقانى قانشاما... مونارحيا قۇلار قارساڭداعى التى ميلليوندىق قازاقتىڭ توڭكەرىس تۋىن كوتەرگەن سوتسياليستىك فەدەراتسيا قۇرامىندا بوي تۇزەگەن اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنداعى جالپى سانى قىلمىستى ساياسات سىلكىنىستەرىنە تولى ون التى جىلدا – ۇلتتىق اپاتتىڭ اتالعان ءۇش  كەزەڭىندە – ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىدى. دالىرەك ايتقاندا، – ونى ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىتتى. ياعني تىكەلەي ءتورت ميلليونداي جانعا ءولىم قۇشتىردى. 1917–1933 جىلدار بويى. بولشەۆيكتىك گەنوتسيد. سوندىقتان دا اشارشىلىق تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ قاراۋ ءلازىم. ادامزاتقا ماڭگى ەسكەرتۋ جاساپ تۇرۋ ءۇشىن. كەلەشەكتە دە تاپ كەلۋى مۇمكىن سونداي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن. ازاماتتار بويىندا شىنايى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋ ءۇشىن. ەلىمىزدىڭ، ءتا- ۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ۇستار بولاشاق ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ ءۇشىن. ال بۇل ءۇشىن – ىلگەرىدە ەسكە سالىنعان،  وسى ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بۇدان بەس جىل بۇرىن دايەكتەگەن ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتۋ يدەياسىنا قايتا ورالۋ ءلازىم.

3.

ءبىزدىڭ ورتاعا سالار ويىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە، دانەگى قانداي؟ الدىمەن، كەيبىر اتقارىلعان جۇمىستى شولا كەتەيىك. «ادىلەت» – قوعامدىق ۇيىم. ول ومىرگە  شىنايى حالىقتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ۇلكەن باعدارلامامەن كەلدى. دەگەنمەن ونىڭ جوسپارلاعاندارىن جۇزەگە اسىرۋدى تەك قانا  مەملەكەتتىك قولداۋ  مۇمكىن ەتكەنىن مويىنداۋ ءجون.  سولاي بولۋى زاڭدى دا. جۇرتشىلىق اراسىنان شىققان باستامالاردىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە جاۋاپ بەرەتىندىگى ايقىن تۇستاردا وكىمەت قاراپ قالمايدى. بۇعان –اكىمشىلىكتەردىڭ جاردەمىمەن بارلىق وبلىستاردا «ازالى كىتاپ»  شىعارىلعانى دالەل، كوپ جەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قررباندارىنا ەسكەرتكىش اشىلعانى دالەل.

سونىمەن،  ساياسي رەپرەسسيالار جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ بار ايماق-وڭىرلەرىندە قويشا توپىرلاتىپ قۇپيا اتىلعاندار ءتىزىمى  جەرگىلىكتى جازالاۋ ورگاندارىنىڭ قۇپيا قويمالارىنان الىنعان قۇجاتتار نەگىزىندە  جاريا ەتىلدى. بۇل شارا ادىلەتسۇيگىش قاۋىم الدىندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءجۇزىن جارقىن ەتىپ، ابىرويىن اسقاقتاي ءتۇستى. بۇدان ەكى جىلداي ىلگەرىدە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ  اكادەميك م.ق. قوزىباەۆ باستاعان وكىلدەرىن ەلباسى قابىلداپ، «ادىلەت» اتىنان ايتىلعان وتىنىشتەرگە  قىزۋ قولداۋ ءبىلدىردى. ناتيجەسىندە، پرەزيدەنت تۇجىرىمداعان تاپسىرمالار بويىنشا، 2002 جىلى – الماتى وبلىسىنداعى جاڭالىق ەلدى مەكەنى ماڭىنداعى ۇلكەن تەررور كەزىندە  جازىقسىز اتىلعاندار جەرلەنگەن ورىنعا  ەسكەرتكىش قويىلدى، ساياسي  قۋعىن-سۇرگىن قررباندارىنىڭ  ەستەلىكتەرى جيناستىرىلىپ، ارنايى كىتاپ («سترانيتسى تراگيچەسكيح سۋدەب») شىعارىلدى. بۇرىنعى نكۆد-كگب عيماراتىنىڭ ءبىر بولىگى ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيى ءۇشىن ءبولىندى، تاقاۋ كۇندەرى ونى مۇراجايعا لايىقتاپ قايتا جوندەۋ جۇمىسى دا باستالماق. ادىلدىك ورايىندا – اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءبارىن بىردەي ۇدايى تاپ-تۇيناق ەتىپ ورىنداي بەرمەيتىنىن دە ايتا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، ءىس جۇزىندە ەلىمىزدىڭ  ساياسي تاريحىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراجايى بولماق جاڭا عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە ءۇشىن، ەلباسىنىڭ ءوزى تاپسىرعاندىقتان دا،  ەلدىڭ دامۋىنداعى قاسىرەتتى بەلەستەرگە قاتىسى بار وسىناۋ  عيمارات  تولىعىمەن بەرىلەر دەپ كۇتكەن ەدىك. بىراق، ازىرگە بەلگىلى بولعانداي، ونىڭ ءبىر قاناتىنىڭ ەكى قاباتىنان 500 شارشى مەتردەي بولىگىن عانا مۇراجايعا  ارناۋ ۇيعارىلعان كورىنەدى.  بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ەلباسىنىڭ ءوزى قۋاتتاعان وسىناۋ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۋزەيىن جاساۋدى ازىرلەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى قاناعاتتانعىسىز جاعدايدا، ونى ۇيىمداستىرۋدىڭ بەلگىلەنگەن  جولى مەن  رەتىنە كوڭىل تولمايدى. ايتالىق، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋدە  قر پرەزيدەنتى  قولداعان ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرۋ جونىندە  ءىس-شارالار جوسپارى جاسالعان-دى. سونىڭ اتالعان مۇراجاي جونىندەگى 2-تارماعىن ورىنداۋ ءۇشىن، قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتى 2001 جىلعى 14 مامىردا «ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» № 48 بۇيرىق شىعارعان ەدى. وندا ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيىن قر ورتالىق مۋزەيىنىڭ ءبولىمى رەتىندە ۇيىمداستىرۋ كوزدەلىپ، بارلىق دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ سول  ورتالىق مۋزەيگە تاپسىرىلعان. بىراق، بۇيرىق شىققالى ءبىر جىلدان اسسا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قر ورتالىق مۋزەيى تاراپىنان ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۇراجايىن جاساۋعا باعىتتالعان ەشقانداي ازىرلىك شارالارى قولعا الىنعان جوق. (بۇل – ماقالا العاش جازىلعان ۋاقىتتاعى جاعداي. ودان بەرىدە مۇراجايدىڭ ءبىر قاباتى جاساندىرىلىپ، اشىلدى، بۇگىندە ول قالالىق مۇراجايدىڭ ءبولىمى بولىپ جۇمىس ىستەۋدە. دەگەنمەن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەرى جەتكىلىكتى، ماسەلەن، مۇراجايدىڭ ەكىنشى قاباتىن ىسكە قوسۋعا ءالى كۇنگى قاراجات تابىلار ەمەس. سول سەبەپتى ماقالاعا تۇزەتۋلەر ەنگىزبەي-اق قويۋدى دۇرىس كوردىك. – ك.ن.، ب.ق.).*

*بۇل ەسكەرتپەنى اۆتورلار  ماقالا «جالىن» جۋرنالىندا (2004 ج.، № 3) جاريالانعاندا بەرگەن-ءدى، ودان بەرى مۇراجاي از عانا جۇمىس ىستەپ، بۇرىنعى نكۆد عيماراتى الدەبىر كوممەرتسيالىق قۇرىلىمعا ساتىلىپ كەتتى دەگەن جەلەۋمەن، ءىس جۇزىندە جابىلىپ ۇلگەردى.

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى جاساعان مۋزەي كونتسەپتسياسى مەن ۇسىنىس-پىكىرلەرى قابىلدانبادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – جاڭادان قۇرىلماق ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايىنىڭ ءمان-مازمۇنى مەن باعىت-باعدارىنىڭ ورتالىق مۋزەيدە قالىپتاسقان تاريحي وقيعالاردى ەكسپوزيتسيالاۋ تارتىبىمەن سايكەس كەلمەيتىنىندە. مينيسترلىك پەن ونىڭ مادەنيەت كوميتەتى بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك قارار دەپ ويلايمىز.  ويتكەنى، بۇل ەكى مۇراجاي كونتسەپتسيالارىندا بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن وزگەشەلىكتەر بولۋعا تيىستىگى تۇسىنىكتى. ورتالىق مۋزەي جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا. ال ازىرگە جاسالا قويماعان ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۋزەيى توتاليتاريزم جىلدارىنداعى   ۇزدىكسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىق  قايعى-قاسىرەتتەرىن  ۇمىتتىرماي، ءاردايىم ەل-جۇرت جادىنا سالىپ تۇرۋعا مىندەتتى. ول وتكەن تاريحي جولدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن  تانىمدى دا تاعلىمدى سىر شەرتەتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە رەتىندە، بولاشاققا، تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتەتىن دارەجەدە مۇلدەم جاڭاشا قۇرىلۋعا ءتيىس.  تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن تاريحپەن تاربيەلەۋ  ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن مىڭداعان ازاماتتى بىرىكتىرگەن قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ۇنىنە قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگى مەن مادەنيەت كوميتەتى قۇلاق اسار دەگەن ءۇمىت بار. ياعني، جوعارىدا ايتىلعان ماقسات ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن –  ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايىنىڭ: ا) قر ورتالىق مۋزەيىنەن وسى باستان دەربەستەندىرىلۋىن; ب) ءسويتىپ ونىڭ بىردەن قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگى مەن ونىڭ كوميتەتىنە تىكەلەي باعىناتىن جانە وزگە رەسپۋبليكالىق مۋزەيلەر قاتارىندا تيىسىنشە قارجىلاندىرىلاتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە مارتەبەسىندە راسىمدەلۋىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەت   شەشىم شىعارار دەپ سەنەمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا جانە ءبىزدىڭ بەكەم يلانىمىمىز بويىنشا – وسى مۇراجايدىڭ بايىپتى ءبىر ءبولىمى ۇلتتىق اپات قۇرباندارىنا ارنالۋعا ءتيىس. ونداعى ەكسپوزيتسيالاردى جاساۋعا جوعارىدا اتالعان جۇمىستار ناتيجەلەرى ءسوزسىز جاردەمدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، بيىل ءۇشىنشى جىل – قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى مەكتەپ وقۋشىلارىن تاريحي زەرتتەۋشىلىككە باۋليتىن «تاريحتاعى ادام. قازاقستان. حح عاسىر» دەگەن تاقىرىپپەن بايقاۋ وتكىزىپ كەلەدى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەداۋىر بولىگى اۋىلدارىندا ورىن العان اشتىق قاسىرەتى ىزدەرىن ءوز وتباستارىندا بولعان وقيعالارمەن، قارت ارداگەرلەر ەستەلىكتەرىمەن ەستە قالارلىقتاي جاڭعىرتىپ ءجۇر. بالالاردىڭ ىزدەنۋشىلىك جۇمىستارىنا ۇستازدارى، تاريح ءپانىنىڭ مرعالىمدەرى جاردەمدەسۋدە. ءبىز ەل ىشىندەگى قازىنانى وسى جولمەن دە جيۋعا تىرىسامىز. ورتاق ىسكە  عالىمداردىڭ، قالامگەرلەردىڭ، بارشا كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ اتسالىساتىنىنا كۇمان جوق. شەجىرەشىلەر بۇل ورايدا تانىمدى ماعلۇماتتار بەرە الادى. مۋزەيدىڭ بۇل بولىمىنەن  ۇلتتىق اپات قررباندارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاپ، قارالى ءتىزىم جاساۋدى كوزدەيتىن  ارنايى اكتسيا باستاۋ الاتىن بولادى. اشتان قىرىلعان  ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن  قالپىنا كەلتىرۋگە بۇكىل حالىق اتسالىسادى: شەجىرەشىلەر، وتباسىلىق، اۋلەتتىك  مۇراعات يەلەرى، تاريحشىلار، اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر، ەستەلىك جيناۋشىلار ءوز دەرەكتەرىمەن مۇراجاي قورىن تولىقتىرىپ وتىرادى. دالىرەك تە جۇرتشىلىققا جاقىنىراق تىلمەن ايتقاندا – مۇراجايعا كەلگەن اركىم قارالى ءتىزىم ەكسپوزيتسياسىنا ءوز اۋلەتى تاريحىن قوسىپ جازاتىن بولادى.   ۇلتتىق اپات قۇرباندارىنا تاعزىم ەتۋ، قولدان تۋعىزىلعان اشارشىلىقتان قىرىلعانداردى اتاپ ەسكە الۋ وسىلاي بۇكىلحالىقتىق ىسكە اينالاتىن بولادى.

بۇل ورايدا الەمدىك تاجىريبەدەن ۇلگى الۋ ءجون بولماعىن دا ويلاۋ ورىندى. بارشاعا ءمالىم، كۇللى ادامزاتقا سور بوپ ءتيىپ «قوڭىر ىندەت» اتانعان فاشيزم 1933–1945 جىلدارى ەۋروپانى مەكەندەيتىن ميلليونداعان ەۆرەيدىڭ كوزىن جويدى. التى ميلليون. قاساقانا  قىردى. ەۋروپادا وسىنداي  تراگەدياعا ۇشىراعان ەۆرەي حالقىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى تاريحي وتانىندا «ياد-ۆا-شەم» (قازاقشالاعاندا – «جاد پەن ەسىم») دەپ اتالاتىن ينستيتۋت پەن مۇراجاي بار. يزرايلدە، يەرۋساليم قالاسىنداعى گەرتسل تاۋىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان. ياد-ۆا-شەمنىڭ قىزمەتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۆرەيلەر باسىنا تۇسكەن اپاتقا ارنالعان. ينستيتۋت پەن مۇراجاي اتاۋىنىڭ سوزبە-ءسوز ءمانى جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، «جاد (زەردە) جانە ەسىم» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. مۇراجايدىڭ قۇرىلعانىنا جارتى عاسىرداي بولدى. ونىڭ باستى ۇرانى: «ەشكىم ۇمىت قالماۋ كەرەك!» مۇراجايدا ەسىمدەر زالى بار. ياد-ۆا-شەمدە، جالپى، ەكى ميلليوننان استام قازا تاپقان جاندار اتى تىركەلگەن. سوندا،  ەسىمدەر زالىندا – اپات قۇربانى بولعان ەۆرەيلەردىڭ اتى-جوندەرى ۇلكەن ەكرانعا ءتۇسىرىلىپ تۇرادى. ال ونداعى ەكسپوزيتسيالار  اپاتتىڭ بارلىق ساتىلارىن حرونولوگيالىق رەتپەن، ءتۇرلى كورنەكى تاسىلمەن بەينەلەپ اڭگىمەلەيدى. كورگەندەر اسىرەسە بالالار زالىنىڭ ايرىقشا اسەرلى ەكەنىن ايتادى. شىراقتاردىڭ دىرىلدەگەن ءالسىز ساۋلەلەرى عانا جارىقتاندىرعان بۇل قاراكولەڭكە زالدا كۇڭىرەنگەن ديكتور داۋىسى اپاتتا  وپات بولعان بالالار ەسىمدەرىن تىزبەلەيدى ەكەن. تاۋسىلماس ءتىزىم. ال ەكراندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسابي سۋرەتتەرى شىعىپ جاتادى. زال كۇمبەزى استىنداعى ازالى احۋال سول ساتتە سوندا تۇرعانداردىڭ تۇيسىگىن تىتىركەنتىپ، ارقايسىسىنا كوپكە ورتاق قايعىنى بۇتكىل تۇلا-بويىمەن سەزىندىرەدى. ياد-ۆا-شەم ادامدار بويىنا ءۇمىت ءۇزىپ تورىعۋ ەمەس، aزا تۇتىپ قايعىرۋ سەزىمىن دارىتادى. وندا بولعاندار قامىققان كوڭىلمەن – ادام جانىنىڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىنى جايىندا تەبىرەنەدى. قىسقاسى، سوناۋ اپات مۋزەيى جۇرتتى تەرەڭ ويعا باتىرادى، سول جولعا قىزمەت ەتۋگە بەيىل شىنايى سەزىمدى قايرايدى. تاپ وسىنداي اسەر-كۇش ءبىزدىڭ مۇراجاي-ەسكەرتكىشكە دە ءتان بولۋعا كەرەك. ەگەر ۇلان-عايىر ۇلتتىق اپات ساتىلارى كورنەكى ەكسپوزيتسيالاردا بەينەلەنەر بولسا – ەشكىمدى دە جايباراقات قالدىرمايتىنىنا كۇمان جوق.

تەك 30-جىلدار ناۋبەتىنىڭ قۇيقا شىمىرلاتار تۇستارى قانشاما... ەل-جۇرتتى وتىز ەكىنشى جىل زۇلماتى كۇڭىرەنتىپ تۇرعان شاقتا پويىزبەن ماسكەۋگە، الدە الماتىعا ءوتىپ بارا جاتقان فيليپپ گولوششەكين اقتوبە ۆوكزالىندا «كونتررەۆوليۋتسيونەر-بايلاردىڭ مالدى قىرىپ تاستاعان زىميان ارەكەتى» تۋرالى اشكەرە-ءسوز ايتىپ تاستاۋعا نيەتتەنسە كەرەك. بىراق، ول ۆاگونىنان تۇسەر-تۇسپەستەن،  الدىنان العاشقى قازرەۆكوم مۇشەسى، ادىلەت كوميسسارى، قىزىل پارتيزان  رەتىندە كەڭەس وكىمەتىن قورعاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن قالجىراڭقى ارداگەر باقىتجان قاراتاەۆ جايداق اربامەن شىعا كەلەدى.  تىزەسى قالت-قۇلت ەتىپ، تارانتاس ۇستىندە بويىن تۇزەيدى. سوسىن دىمكاس قارت  الاڭدا جيىلعان حالىقتىڭ كوز الدىندا، باياعى ءىى دۋما مىنبەرىندە اتامەكەنىنەن قۋىلىپ جاتقان حالقىنىڭ مۇڭىن جوقتاعانىنداي  وجەتتىكپەن، گولوششەكينگە اشىنا  ءشۇيىلىپ، سويلەپ بەرەدى.  ول قارسىسىنداعى بولشەۆيك-پاتشانى رەۆوليۋتسيا مۇراتتارىن اياقاستى ەتكەنى ءۇشىن بەتتەن الادى، ەلدى اشتان قىرىپ جاتقان قىلمىسىمەن كوزىن شۇقي ايىپتايدى.  سوندا گولوششەكين: «شال شارشاپ قالىپتى»، – دەگەن كۇبىرمەن  ۆاگونىنا كەرى سۇڭگۋگە ءماجبۇر بولدى... ال «شارشاعان شال» ۇزاماي اشتىقتان دۇنيە سالدى. ول ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان جازبا-مۇرالارىندا اشارشىلىققا  جالعىز گولوششەكين ەمەس، ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە ايىپتى دەپ ءتۇيىپتى. ب. قاراتاەۆتىڭ ويىنشا – ماسەلە ولاردىڭ  كوز بوياۋشىلىققا جول بەرۋىندە، «قازاق ىستەرىنە جۇلىكتىك تۇرعىدان كەلۋىندە»، ولاردىڭ شىن مانىندە «افەريست، كارەريست، پورتفەليست» بولىپ شىعۋىندا. قازاقتىڭ وسىنداي الاپات اشتىققا ۇرىنۋىن قارت دەموكرات-رەۆوليۋتسيونەر ۇلتتىڭ «باس ادامدارىنىڭ» سوناۋ پاتشا زامانىنان باستالعان پسيحيكالىق ازعىنداۋىنىڭ سالدارىنان  دەپ باعامدادى... 1932 جىلعى شىلدەدە قازولكەكومعا  ءبىر توپ قىزمەتكەر (عابيت مۇسىرەپوۆ جانە باسقالار) مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋىنا وراي حات جولدادى. گولوششەكين ونى بايدىڭ كوڭىل-كۇيىن تانىتاتىن ۇلتشىلدىق حات رەتىندە باعالادى. ارتىنشا، ارادا اپتا  وتپەي-اق، «ۇلتشىلدىق حاتقا» قول قويۋشىلار جازدىم-جاڭىلدىم دەپ وكىنىپ-وپىنعان جاڭا حاتتارىن قازولكەكومعا اكەپ تاپسىردى. سوندا  ولاردىڭ «كىنالارىن مويىنداۋلارى» ەسكە الىندى،  1932 جىلعى 15 شىلدەدە قازولكەكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى  ءبىر توپ كوممۋنيست «قاتەلەسىپ» قول قويعان سول حاتتى  «سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ مەن ۇلت ساياساتى جەتىستىكتەرىنە» قارا بوياۋ جاعۋشىلىق دەپ باعالاعانمەن، اۆتورلارىن پارتيا قاتارىندا قالدىرىپ، ءبىر-ءبىر قاتاڭ سوگىس ارقالاتتى. 1932 جىلعى تامىزدا قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ ستالينگە حات جولدادى. وندا قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلۋ، بوسىپ كەتۋ دەرەكتەرىن بۇكپەي بايانداپ، ولكەلىك كوميتەتتىڭ كوزبوياۋشىلىققا جول بەرىپ  اشتىققا اپارعان اسىرە ناۋقانشىلدىعى مەن ونى ۇستەي تۇسكەن  اۋىلدارداعى شولاق بەلسەندىلىكتى جاسىرماي اشكەرەلەدى. بار ايىپتى  ءبىر ادامعا ءۇيىپ-توگۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى، كۇيزەلىسكە ولكەكوم بيۋروسى تۇگەل، ونىڭ ىشىندە، باسشى قىزمەتكەر رەتىندە، ءوزىنىڭ دە بەلگىلى دارەجەدە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، باسشىلىقتى جاڭارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ايرىقشا ءرولى بارشاعا بەلگىلى ەكەنىن اتاپ كورسەتە كەلە، و. يساەۆ گولوششەكيندى ءوز قاتەلىكتەرىن تۇزەتۋگە قاۋقارسىز دەپ ويلايتىنىن دا جازدى. ول باس حاتشى ي.ۆ. ءستاليننىڭ تىكەلەي وزىنە وسىنداي پىكىرىن  اشىق جولداپ، قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكيندى اۋىستىرۋ قاجەتتىگىن تۇڭعىش تا دارا، ءارى جالعىز كوتەردى. ارينە ونىڭ ونداي پىكىرى بىردەن قوش الىنا قويعان جوق. سونىمەن بىرگە  و. يساەۆ  قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعى جونىندە شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ۇسىنىستار دا تۇجىرىمداپ، سول ماسەلەلەر جونىنەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇراعان-دى. بۇل ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى.  1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى جونىندە قاۋلى قابىلدادى. الايدا ونىڭ ورىندالۋى ماردىمسىز بولدى. گولوششەكيننىڭ پارتاكتيۆتە «ورتالىق كوميتەت 17 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىمەن ماقۇلداعان قازولكەكومنىڭ اۋىلدى قايتا قۇرۋداعى ءىرى جەتىستىكتەرى» جونىندە ايتقان وتىرىككە تولى بوسپە-سوزىنەن دە قايران بولمادى. حالىق اشتىق، ىندەت زارداپتارىن تارتا بەردى، قىرىلۋ، بوسقىندىق تىيىلمادى. ول جايىندا ستالينگە 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى  توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ حات جازدى. اقىرى، جاعداي تىم اسقىنىپ، الماتى كوشەسى اشتىق قۇرباندارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز بولعان 1933 جىلعى قاڭتاردا، «ادال لەنينشىل-ءستالينشىل» فيليپپ گولوششەكين ماسكەۋگە، جوعارى تورەلىك سوتتى باسقارۋعا شاقىرىپ الىندى. (سەنىمدى كادرىنە قامقورلىق جاساۋدى «حالىقتار اكەسى» ۇمىتپايتىن). اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ باسشىلىعى اۋىستىرىلدى. 1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت. رىسقۇلوۆ كوسەمگە قازاقستانداعى اۋىر جاعداي مەن ونىڭ سەبەپتەرىن بايانداپ، تۇيىقتان شىعارار ۇسىنىستار قورىتقان ەكىنشى حاتىن بەردى. ۇزاماي رەسپۋبليكادا لەۆون ميرزوياننىڭ باسشىلىعىمەن،  شەت ەلدەرگە اسىپ كەتكەندەر مەن اشتىقتان قىرىلعانداردى اۋىزعا الۋعا تىيىم سالۋلى احۋالدا، اشارشىلىق زارداپتارىن مال شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋ ارقىلى  جويۋعا باعىتتالعان جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى...

ۇلتتىق اپاتتىڭ وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭى سورماڭداي حالىقتىڭ ءوز وكىمەتىنىڭ قىلمىستى سولاقايلىقتارى سالدارىنان ورىن العانىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاننىڭ شارتارابىندا بيلىك قۇرعان جەرگىلىكتى  جۇمىسشى-شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ دەلەگاتتارى رەسپۋبليكالىق قۇرىلتايدا تاڭداپ سايلاعان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى بولشەۆيزمنىڭ قىلمىستارىنا زاڭدى داڭعىل جاساپ بەرىپ وتىردى. ونىڭ ورنىنا ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا  كەلگەن جوعارعى كەڭەس تە تاپ سولاي ەتتى. مۇنىڭ ءبارى ەندى تەك قانا اقباس تاريح... دەگەنمەن، سولار ارەكەت ەتكەن «قۋىرشاق» رەسپۋبليكا ورنىندا بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى بار. مەملەكەتتىك نىشانداردىڭ ءبارىن جاڭادان قۇرىپ جاتىرمىز دەگەنىمىزبەن، اسپاننان تۇسكەن جوقپىز: ءبىز سول «قۋىرشاق» رەسپۋبليكا اۋماعىن يەلەندىك، ياعني ءبىز سول باقىتسىزدىققا تاپ كەلگەن حالىق پەن ونىڭ باي جەر-سۋىنىڭ مۇراگەرىمىز. سول «قۋىرشاق» رەسپۋبليكاداعى باسقارۋ قۇرىلىمدارىن جەتىلدىرىپ، تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي قايتا قۇرىپ جاتقان ەگەمەن قوجايىنبىز. بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى – بۇرىنعى تاريحي دامۋ وزگەرىستەرىنە وراي ءبىرىن ءبىرى الماستىرعان زاڭ شىعارۋشى ورگانداردىڭ قۇقىقتىق  مۇراگەرى. سوندىقتان دا وسى پارلامەنت تاۋەلسىز ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى رەتىندە، كەشەگى بودان ەلىمىزدىڭ «پارلامەنتىنىڭ» قازاققا ءوز تاعدىرىن  ءوزى ايقىنداۋعا تولىق ەرىك بەرىلدى-ءمىس  دەلىنەتىن بولشەۆيكتىك جالعان اقپارات-ۋادەلەر استارىندا قۋىرشاقتىق سيپات العانى حاقىندا حالىققا اشىپ ايتسا ءجون بولار ەدى. ءسويتىپ، حالىقتى 30-جىلدارعى الاپات اشتىققا، توز-توز بوسقىندىققا  ۇرىندىرعان ۇلتتىق اپاتتى بولشەۆيزمنىڭ، شىنتۋايتقا كەلگەندە،  «قۋىرشاق پارلامەنت» قولىمەن جاساعانىنا وپىنۋ سەزىمىن بىلدىرسە، ول ءسوزسىز – تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ زور يماندىلىق-ادامگەرشىلىك قادامى رەتىندە قابىلدانار ەدى. مىندەتتى تۇردە – سان ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان قازاقستاندىق حالىقتى ورتاق ماقساتقا ۇيىستىرا تۇسەر رۋحاني كۇشكە اينالار ەدى. بۇل رەتتە ۇلتتىق اپات قۇرباندارىن ازا تۇتاتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋدىڭ دە ماڭىزى زور بولماعىن اتاپ ايتۋ ءجون. ءبىزدىڭ ويىمىزشا – ونداي كۇنگە ءار مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇماسى ارنالسا وڭدى بولار ەدى. مامىردىڭ اقىرعى جۇماسىندا ۇجىمداردا، كوپشىلىك ورىندارىندا، مەشىتتەردە، بالكىم شىركەۋلەر مەن باسقا دا عيباداتحانالاردا  جانە، ارينە، جەكە ۇيلەردە ەسكە الۋ، ناماز وقۋ، دۇعا باعىشتاۋ شارالارىمەن اتاپ وتىلەتىن ازالى جيىندار ءجۇرىپ، استار بەرىلەر بولسا – ەلدىك كەلبەتىمىز ايدىندانا تۇسەر ەدى. ءار جىل سايىن مامىردىڭ سوڭىندا اينالىپ  سوعاتىن ازالى جۇما 31 مامىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ نە الدىنا، نەمەسە ءتىپتى ءبىر جۇلدىزعا تۇستاس كەلۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، وسىناۋ  بىرىنە ءبىرى ساباقتاس ەكى ايدارمەن ايشىقتالعان قارالى-سالتاناتتى كۇندەر بارشا ءىس-شارالاردىڭ يماندىق اجارىن جارقىراتا اشىپ، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن بولادى. ءماجىلىس تاراپىنان قابىلدانسا عوي دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرعان وسىناۋ بولاشاق قۇجاتتىڭ ءبىر تارماعى جوعارىدا تىلگە تيەك بولعان مۇراجايعا ارنالۋى ىقتيمال. وندايدا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيى الدىنداعى الاڭعا – بولشەۆيكتىك رەجيم اياسىندا حالقىنا ادال ەڭبەك ءسىڭىرىپ وپات بولعان سان مىڭ ازاماتقا ورتاق ەسكەرتكىش  رەتىندە، بيىك ءسۇيىر ۇشى كوككە شانشىلاتىن ايبارلى سۇڭگى-وبەليسك ورناتۋ قاجەتتىگى دە ەسكەرىلەر دەپ ويلايمىز.

ۇلتتىق اپاتتى  ماڭگى ەستە ۇستاۋ شارالارىن، ءسوز جوق، بۇكىل ەل بولىپ قولعا الۋ قاجەت. ونىڭ العىشارتى –  قر پارلامەنتىندەگى وكىلدەرى ەتىپ كۇللى ەل-جۇرتىمىز تاڭداپ سايلاعان حالىق قالاۋلىلارىنىڭ  ارنايى تاريحي قۇجات قابىلداۋ ارقىلى وسى ورتاق ىسكە سەرگەك تە بەدەلدى ءۇن قوسۋىندا...

قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كەڭەس نۇرپەيiستىڭ تەڭ اۆتورلىعىمەن جازىلدى. 29 ماۋسىم 2002 ج.

(تالتۇسكە دەيىن. پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا. الماتى: «ماريا»، 2005. – 246–263-بب.)

بەيبىت قويشىباەۆ

19.05.2018

جالعاسى بار

Abai.kz