«Alpamys batyr» dastanyn qazaq epostarynyng ishindegi eng kóne jyrlardyng biregeyi retinde bala jasymyzdan jattap óstik. Jyrda Alpamys batyrdyng tegi qazaq ekendigi san ret arnayy atap ótiledi. Solay bola túrsa da búl jyrdy bizderden de basqa qaraqalpaq, tatar, bashqúrt, altay halyqtary ózderine iyemdenip jýr. Tipti Alpamys batyrdyng atamekeni bolyp esepteletin Jiydeli Baysynnyng 1924 jyly әkimshilik-territoriyalyq qayta bólu kezinde Ózbekstangha berilip ketuine baylanysty, kórshimiz ózbek halqy 1999 jyly  YuNESKO-nyn  «Alpamys batyr dastany – ózbek halqynyng últtyq  eposy» degen sheshimin shyghartyp, әlemdik dengeyde toylap ta jiberdi. Kýni býginde de búl jyr ózbek halqynyng tól múrasy retinde tirkeude túr.

Qazaq ghalymdary men qalamgerleri Alpamys batyr jayly ýnsiz qaldy dep te aita almaymyz. Talay jazushy-ghalymdarymyz M.Tynyshbaev, Á.Marghúlan, Á.Qonyratbaev, M.Áuezov, S.Seyfulliyn, Q.Júmaliyev, Á. Marghúlan, M.Ghabdulliyn, R.Berdibaev, T. Sydyqov, S.Rahanov taghy basqalar Alpamys batyrdyng tegi qazaq ekendigi jayly kóptegen enbekter jazdy. Epos san ret qazaq baspalarynda qayta basylyp shyqty. Jýz tomdyq «Babalar sózi» seriyasynyng 34 tomy tek qana Alpamys batyrgha arnalyp, osy kitapqa jyrdyng 4 núsqasy endi.

Qazaqtyng tól batyryn әlemdik dengeyde kórshi ózbekterding meniki, - dep menshiktep, basybayly iyemdenip alularyna baylanysty zertteu jýrgizip, zertteuimning qorytyndysyn ózderinizben bóliskendi jón kórdim.

Mening aldymda qazaqtyng «Batyrlar jyry» dastandarynyng ishindegi eng kóne jyrlarynyng biri «Alpamys batyr» qissasynyng bes núsqasy jatyr. Osy bes núsqanyng ishindegi eki núsqa (biri osydan 60-70 jyl búryn jaryq kórgen әkem men sheshemnen qalghan (múqabasy mýjimdelip, betteri sarghayyp, keybir jazbalary oqugha kelmey qalghan), ekinshisi «Babalar sózi» seriyasynyng 34 tomyndaghy S.Aqqojaev núsqasy)  biri-birine sәikesirek kelgendikten әngimemdi osy núsqa boyynsha órbittim.

Býkil әlem ghalymdarymen tolyqtay moyyndalghan bir qaghida bar. Ol ótken shejire-tarihtyng «tiri» kuәsi bolyp esepteletin rulyq shejire, jer, su, tau, rular men elder jәne eldi meken ataulary. Mine osy qaghidagha sәikes «Alpamys batyr» jyryn jersindirip kórgenimde tómendegidey bolyp shyqty:

 «Jiydeli Baysyn jerinde» (65 bet).

...Qústay úshty Shúbar at,

Jiydelining shetine.

... Jayylyp jatyr kóp jylqy

Jiydelining betinde (152 bet). Manghystauda Jiydeli atty birneshe toponomikalyq ataular bar: «Jiydeli – alqap; Beyneuding oiynda. Jiydeli – alqap; Bozashy týbeginde. Jiydeli – «Onyng bylay qasynda: Jiydeli men Aqbúlaq» (Jyr-dariya. «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau, 1995. 236-240 bb). (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 113 bet).

Búl jyr joldary jerding atyn Jiydeli,  ekinshi túrghan Baysyn sózi «ol kimning jeri?» degen súraqqa Baysynnyng jeri dep jauap berip túr.

Baysynnan on eki ata Bayúldarynyng atasy Baydyn, al ekinshi buyndaghy «Synnan» osy alqaptaghy Syndy tauy atauyn kóremiz.

«Qonyrat degen elinde» (65 bet). Qonyrat - Qonyr Ata degen maghyna beredi. Qonyrattyng «Qo» degen alghashqy buyny Adaydyng Qúdaykeden taraytyn eki úlynyng kishisi Qosay ata esimimen týbirles (atalas) bolyp túr. Qonyr qazaqtyng eng jaqsy kóretin týsi. Búghan dәlel retinde aitarymyz, nannyng da qonyrayyp baryp pisetinin aitsaqta jarap qalar. Qonyrattar da tura solay, Allanyng qalauymen adamy qasiyetterin asa joghary dengeyde damytyp, kemel el dәrejesine kóterilgen ru. Áygili әlem biyleushisi Shynghys qaghannyng arghy atalarynyng da, ózining de, úrpaqtarynyng da tek qana Qonyrattarmen qúda bolysatyndarynyng syry osy. (Qara: «Núq payghambardyng ruy kim?»  abai.kz/post/42393 ).

Qonyrattar óte erte de Qosaydan bólinetin tústa Manghystaudy mekendegen. Ýstirtte Qonyrat atty jer men qala kýni býginde de bar. Olar qazirgi Týrkistan jerinde de, sonau Mongholiya jerinde de mәngilik qúda bolysyp, júptary jazylmay birge jýr. Qazaqtyng «Qúda myng jyldyq, kýieu jýz jyldyq» degen maqalynda osy aghayyndy eki júrttyng «avtorlyq qúqy» jatyr dep aitugha tolyqtay negizimiz bar.

«Baybóri degen bay shyqty» (65 bet).  «Bay» Kishi Jýz – Begarystyng qarashanyraghy  on eki Ata Bayúldarynyng әkesi, al «Bóri (Kókbóri)» Alshyndardyng laqap aty.

«Toqsan myng eken qorasy» (65 bet). Jyrda toghyz sany óte kóp aitylady. 9, 90, 99, 999, 9000, 9999, toqsan myng .t.t.. Múnyng bәri Adaydyng toghyzynshy buyn úrpaghy Tobyshtardyng sandyq atauy.

«Seksen myng eken mayasy» (65 bet). 8, 80, 88, 800, 888, 8000, 8888, seksen myng t.t.. Segiz sany Atalyq tekten bólinetin Analyq tekti bildiredi. Maya dep týiening analyghyn aitady.

«Qúltay degen tuysqan» (65 bet). «Qúltay – jer aty. Bozashy týbegining soltýstiginde ornalasqan». (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 199 bet).

«Jarynyng aty Analyq» (67 bet). Biz Ana sózinen Man atamyzdyng «an» degen sóz týbirin kóremiz. Keybir núsqalarynda jәne zertteu enbekterde Analyqtyng ruy Qanly elinen ekendigi aitylady. Qaraghantýpte «Qangha baba» degen alqap, say, ejelgi qala, qamal jәne óte ýlken kólemdegi әuliye-qorym bar. Qangha men Qanly sinoniym, Qangha – Han agha degendi bildirse, Qanly – Han auyly degen maghyna beredi. Búl býkil әlem elderi ishindegi eng alghashqy handyq qúrylghan jer. Búl jer kýni býginge deyin sol «avtorlyq qúqyqty» saqtap otyr.

«Ázireti Súltangha

Ekeumiz birge baralyq» (67 bet). Ázireti, Qazireti búl Qazaq atamyzdyng madaq aty. Qazaqtyng barlyq ghúlamalaryna, payghambarlaryna osy esim qosylyp aitylady. Búl jerde Ázireti Súltan dep, «Súltan ýpi» әulie aitylghan deuge tolyq negizimiz bar. Súltan ýpi Shaqpaq atagha jaqyn manda ornalasqan. Ázireti degen sózding maghynasy jayly materialdardy myna jerden oqy alamyz. («Qazaq» sózining etnogeneziysi»).

«Qojalardan bata alyp» (70 bet). Qoja ruy qazaqtyng shejire deregi boyynsha Adaydyng toghyzynshy buyn úrpaghy Tobyshtan taraydy. («Manghystau» ensiklopediyasy. Almaty-1997. 204 bet). Qoja, Qosay, Qonyrattardyng alghashqy buynynyng «Qo» bolatynyn osydan.

«Ázireti Qaratau

Áuliyening keni edi» (70 bet). Qaratau men Aqtau – Manghystaudyng qara oiyndaghy qatar jatqan eki taudyng bireuining atauy. Kýni býginde de tura osylay atalady.

«Ol uaqytta Baba ata,

Tompayyp jatqan jer edi» (70 bet). Manghystauda Baba Týkti Shashty Áziz atty әuliye-qorym men Baba atty aral bar. «Baba – tarihy atau, aral». (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 51 bet).

«Álqissa, Shekti degen elinde Sarybay degen bay bar edi. (80 bet).

- Shekti degen el edi. (89 bet). Manghystauda tura osy maghynany beretin Shetpe degen eldi meken bar. Qazirgi Manghystau audanynyng ortalyghy. Shek, Shekti – shekarada ornalasqan el degen maghyna berse, Shetpe (Shette túrghan el  me?) degen sózde tura osy maghyna da qoldanylady. Taushyqtan kóp alys emes.

Al, qyzymdy jalghyz úlgha bermeymin dep jer auyp, kóship ketetin Sarybay (Key núsqalarda Baysary) baydyng otyrghan jeri Taushyq eldi mekeninen 20-25 shaqyrym jerdegi Sarytas atauynda saqtalghan. El auzy ol jerde erte de osy attas qala bolghandyghyn aitady.

- Babay týkti babasy (170 bet).

«Mening atym - Shashty Áziz» (73 bet). «Baba Týkti Shashty Áziz» әulie qorymy qazirgi Manghystau audany, Jabaghyly Saz eldi mekeni jerinde ornalasqan.

«Jetip keldi jýgirip,

Jeti qabat aralgha-ay» (75 bet). Týpqaraghan jerinde birneshe aral bar. Mine osy bir auyz sóz Alpamys batyrdyng atamekeni Qart Kaspiyding jaghasy ekenin aishyqtap kórsetip túr.

«Óz aldyna syilady

Qúda men, dos jekjatty.

Arqasyna japty kep

Iyq ishik jannatty» (79 bet). Syily qonaqtardyng iyghyna shapan jabudy qazaq halqy, sonyng ishinde de Adaylar әli sol búrynghy kýiinde qoldanady. Qazaqtyng osy dәstýri parsy eli MAD (Man Aday) patshalyghynan bólinetin túsyn suretteytin Tarih ghylymdarynyng doktory, Tegerandaghy Shәhid Beheshte atyndaghy uniyversiytetting professory Riza Shabanidyng «Parsy tarihy» atty enbeginde atalyp ótedi. (Qara: «Parsy tarihy bastauyn Manghystaudan alady» http://abai.kz/post/42809).

«Álqissa, Shekti degen elinde Sarybay bay degen bar edi» (80 bet). Shekti ruy Alshynnyng ýlken úly Alty Ata Álimnen taraydy.

Alty Ata Álimning Baysarysynan taraytyn taghy bir úly Aq Ketelerden qalghan toponomikalyq ataular qataryna Týpqaraghan týbegindegi ejelgi qala Aq Ketik (qazirgi Fort Shevchenko qalasy), yaghny Aq Kete jigi (ruy) jatady. Ayybymyz, qansha aitsaq ta sol búrynghy atauyn keri qaytara otyrghanymyz. Baysary men Sarybay sinoniym.

«Qúnan tisin tastaghan

Shúbar dónen jolyqty» (82 bet). Shúbartay degen jer, qúdyq Ýstirtte ornalasqan. (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 312 bet).

«Sol uaqytta Alpamys

Qaradan shyqqan tóre edi» (83 bet). Biz Alpamys batyr esimining qaydan shyqqanyn sóz týbiri, yaghny óz týbimen (óz atasymen) qualaytyn bolsaq, «Al» degen týbirden alghy, aldynghy, alghashqy úrangha shyqqan Alash, Alasha ruy, odan keyingi Alty Alash jәne solardyng qarashanyraghy Alshyn Ata esimderin, soghan sәikes Altay men Alyp (Alpi) taularynyn, Qyrghyzdar meniki dep menshiktep jýrgen «Alyp Manas» t.t. sóz týbirinde «Al» degen týbiri bar barlyq el ataularyn jәne  Alashty úrangha shygharghan Qazaq eli ekendigin kóremiz.

«Osymenen údayy

On eki kýn jýredi.

Aynaldyryp sanasa,

On eki ailyq jer edi» (84 bet). Alshynnyng kenjesi On eki ata Bayúldarynyng sandyq atauyn berip túr. Kim-kimning de esinde ústaugha tiyisti jaghday, әrbir san ataulynynyng ózine tiyesili týpki negizi bar.

«Qalmaqtarda bar eken

Qaraman degen bir batyr» (84 bet). Manghystauda Týpqaraghan (Qaraghantýp), Qaraman Ata, Qaramandy, Qaramandybas, Qaraman kósher atty birneshe toponomikalyq ataular bar.

 

«Qazaq bolyp qayrylyp,

Ángimege qanbaqqa (86 bet).

...IYirgen qoyday qoragha

Qazaqty qalmaq qamady (88 bet).

...– Ei, Qaraman, Qaraman,

Bilmedim ózi qalmaq pa,

Qalmaq emes qazaq pa,

Egerde qazaq bolmasa,

Qalmaqqa kelgen ghazap pa?!

...Keledi qalmaq quaryp,

Kýldi: - Qazaq qayda? – dep,

Shúbar atty bala, - dep. (Alpamys batyrdy aityp otyr).

...Qyrayyn, - dep oilady, -

Qazaqtyng kýlli balasyn (91 bet).

...Qay jaqta, -dep, - qazaqtar?

Qaraydy qalmaq ýnilip (92 bet).

... Kýldi: -Qazaq qayda? – dep,

Shúbar atty bala, - dep (94 bet). Qaraman batyrdyng sózi. Jyr joldary óne boyy Alpamys batyrdyng tegi qazaq ekenin birneshe mәrte aishyqtap atap otyrady.

 

«Qúlar edi shapqanda,

Qoyqaptyng tauy, tasy da» (95 bet). Qoyqap – Qoy jәne qap degen eki birikken sózden túrady.

Qoy – dalanyng jabayy anyn eng alghash qoygha ainaldyrghan Shopan atanyng eli degen sóz. Qoy men qoyshynyng piri (ústazy) Shopan atamyzdyng qorymy osy ónirde.

Ekinshi buynda túrghan Qap sózining eki maghynasy bar. Birinshisi, sóz qúramynyng ózi aityp túrghanday Qazaqtyng apasy (taudyng týbiri «Au (Aua ana bolatyny osydan)». Ekinshisi, qapy, yaghny jergilikting halyqtyng tilinde esik (qaqpa) degendi bildiredi. Osy ónirde Qapy, suly Qapy atty tau shatqaldary bar.

Qazirgi Kapqaz tauyn ejelgi shejire dastandarda osylay ataghan.

«Alpamys qyran kelmese,

Kóz jasyn Qúday kórmese,

Qorqynysh kirip qazaqtar,

Kóz jetken edi óluge» (99 bet). Sarybay baydyng Shekti degen eli jayly aityp, olardyng da tegin qazaq dep otyr.

 

«Jad qylyp jylap erendi» (87 bet).

«Ghayyp eren Qyryq Shilten» (88, 89, 109, 113, 118 bb). Ózge ónirlerde Ghayyp Eren Qyryq Shilten dep atalsa, Manghystauda Qyryq Shilten qorymy dep atalady. Sebebi, Manghystaulyq Qyryq Shiltender búl jerge ghayyptan kelgen emes, olar osy ónirding týlekteri. (Qara: «Ghayyp Eren Qyryq Shilten qoldasyn!» http://ult.kz/post/rukhani-zhangyru-gayyp-eren-kyryk-shilten).

 

«Endi Alpamys baqyryp

«Alatau» úran shaqyryp,

Qalmaqqa jalghyz tiyedi» (89 bet). «Alatau» qonyrattardyng rulyq úrany. Bastauyn Manghystaudyng qara oiyndaghy Aqtau men Qaratau atty qatar jatqan eki tauynyng atauynan alady. Aq pen qarany aralastyrsaq «ala», eki taudy qosyp bir sózben atasaq Alatau bolady. Manghystaudyng ejelgi qorymdarda qonyrattardyng «bosagha» tanbasy kezdesedi.

«Alpamys batyr aman-esen eline kelse, әkesi Baybórining jylqysyn Tayshyq han degen qalmaq shauyp әketipti.

...Tayshyq aldy jylqymdy,

Qúrtyp ketti mýlkimdi» (101-102 bb). Tayshyq hannyng ordasyn býgingi Taushyq tauy men eldi mekenining orny deuge tolyqtay negizimiz bar. Biz múny Tayshyq pen Taushyqtyng «ay» men «au» degen sóz týbirinen aiqyn kóremiz. Ekeui de analyq tekti bildiredi jәne barlyq taulardyng Ay ana men Aua ananyng qúrmetine qoyylghanyn kórsetedi.

 

«Aynalayyn, qaraghym,

Qazanat minseng bolmay ma?» (108 bet). Qolgha ýiretilgen qazaqy at degen maghyna beredi.

 

«Hannyng qyzy Qaragóz

Ishinde jýrgen peri edi» (110 bet).

...Qarakózayym quanyp, (129 bet). «Ayymbúlaq -  búlaq; Qaraghan týbekte, Qangha baba sayy alqabyndaghy Qaragóz ziratynyng manynda. Qaragóz sol ziratqa jerlengen qyzdyng aty bolsa, Ayym - sol qyzdyng әkesining aty (17 bet).

Qaragóz kesenesi, mola; Ketik-Taushyq trassasynyng 21-km, Qaragóz alqaby» (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 152 bet).

 

«Qyryq kelinim janymda,

...Qyryq kelinim shuyldap, (107 bet). Qarakózding janyndaghy qyryq qyzdy aityp otyr.

...Qyryq qyzdan iship qyryq shisha, (111 bet).

...Qyryqqyz nóker qosyp ber» (121 bet). Qyryqqyz – jer aty, Soltýstik Ýstirtte. (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 216 bet).

 

«Tasty degen qaladan

Ásker jetip keledi» (112 bet). Ábilghazynyng «Týrik shejiresinde» búl jerdi Tasty Jarmysh dep ataghan. Jarmysh eldi mekeni kýni býginde de bar. Manghystau audanynyng ortalyghy Shetpe kentine jaqyn jerde, Qaratau qoynauynda ornalasqan.

 

«Patshanyng sol kýnde

Qazuly ory bar edi.

Hany aitty halqyna:

-Aparyp soghan tastaly» (115 bet).  Qazirgi Taushyq kentine jaqyn jerde «Itoly» qorymynyng qasyndaghy tereng shatqaldyng tabanynda adam qolymen qazylghan tereng or kýni býginde de bar.

 

«Endiligi jeti kez

Temir ýidi saldyrdy.

Temir ýige tastady» (119 bet). Alpamys batyrdyng zamany búdan birneshe myndaghan jyl búryn ótkeni belgili. Olar sol uaqytta «temirden ýy salatynday» órkeniyeti damyghan el bolsa, ol jayly Manghystauda bir iz qaluy kerek qoy. Onday jer bar. Ol jerding atauy «Sýmbe temir alan» yaghny «Temir múnaraly qala» dep atalady. Manghystau audany jerinde.

 

«Shyghady qyzdar qyr jaqqa.

Bir kýni ketet o jaqqa,

Bir kýni ketse tau jaqqa,

Bir kýni ketet oy jaqqa,

Ústaluy ras balanyn.

Tastaghanyn bilmeydi,

Alyp baryp qay jaqqa

... Bir kýni sugha barmaqqa,

Shomylyp qyzdar almaqqa

Búlaqtyng keldi basyna» (122 bet).

«Jeti jyl úday serkenin

Jýretin edi sonynda.

Erte ketip, kesh kelip,

Jayatyn edi Qyrymgha.

...Shyqty Alpamys qayqandap,

Ordyng basyn jaghalap.

Ordan shyghyp alghansyn» (125 bet). Taushyq kenti qyr men Qarataudyng orta jerindegi oilau jerde ornalasqan. Qasynda búlaghy da bar, jaghalap jýretin ory da bar. Qasynda óte erteden qalghan әulie qorymda bar.  Myna jyr shumaqtary sol ónirge tolyghymen sәikes keledi.

 

«Qaraqan tauda, Qanshayym (128 bet).

... Qazyna-maldy jep boldy,

Qaraqan taudyng týlkisi» (154 bet).

...Qaraqan tauda qamalym (156 bet).

... Qaraqan taudyng arshasy (157 bet).

...Qarahan taudyng shiyesi (157 bet).

...Qaraghan tauda babamyz (158 bet).

...Qarahan taudyng búlaghy (160 bet). Biz búl jyr joldarynan Manghystaudyng ýsh týbegining ortasynda ornalasqan  Qaraghan týbektegi Týpqaraghan (Qaraghantýp), Qaraqangha ataularyn aiqyn kóremiz. Qangha baba oiysynda óte eskiden qalghan qamal, kóptegen sansyz әuliye-qorymdar kýni býginde de bar.

«Sol uaqytta bir qalmaq

Aty erding Taymas ed,

Tayshyq hanmen joldas ed» (132 bet). Osyghan úqsas Qarataudaghy Tasty Jarmyshqa jaqyn manda Taybas degen jer men eski qorym bar.

«Nazaryn salsa әkesine nemere Qúltay degen babasynyng Tortay degen jalghyz balasy bar edi, sol eken» 153 bet). Tortay atty mola men qúdyq Beyneu audany Boranqúl eldi mekeninen ontýstik – shyghysta 25-26 km jerde. (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010. 276 bet).

«Ýsh múnlynyng dausyna

Baysyn degen ózennin

Kýnirenip ketti dalasy» (169 bet). Áriyne sol Alpamys zamanynan beri qanshama sular aqty. Qanshama búlaq, qanshama ózender tartyldy. Biraq Manghystauda Qyzylsay degen ózenning eski arnasy men Ózen, eski Ózen degen jer men qala kýni býginde de bar. Odanda basqa sol manayda Sarybay bay mekendegen jerde Baysarykýp atty eski toghannyng orny men alqap bar.

«Aynalayyn, Qúday-au,

Osy mening begim be?!

Begim kelsin qasyma. (181 bet). Begim degen sóz Kishi Jýz-Begarys atamyzdyng esiminen bastau alady. Manghystau audany jerinde Beki atty jer men eldi meken kýni býginde de tura solay atalady.

Ózderiniz kórip otyrghanday, Alpamys batyr jyrynda attary atalghan adamdar, rular, elder, jer, su, tau, eldi meken t.b. ataular týgelimen saqtauly túr. Jaraysyndar, Atalarym! Tarih jazsang osylay jaz!

Taghy bir arnayy atap ótiluge tiyis jaghday, Alpamys batyrdyng zamanynda qazaq halqy týgeldey músylman bolghan. Jyrdyng óne boyynda basty keyipkerlerimiz Qúday, Alla, Jaratqan, Haq, Aruaq, Ghayyp Eren Qyryq Shilten, Baba Týkti Shashty Áziz әuliyelerdi san ret auyzgha alyp syiynyp, medet tilep otyrady.

– «Almadyn, Qúday, janymdy

...Jaratqan jalghyz Qúdayym». Jyrda Qúday sózi 23 ret atalyp ótiledi.

«Tәuekeldep Allalap,

...520. «Jaqsylyq,– deydi,– Alladan». Alla 20 ret atalady.

«Jarylqady Jaratqan.

...Onaydan berdi Jaratqan» Jaratqan 7 ret.

«Músylmangha bas bala,

...Músylman adam kem edi». Músylman 2 ret.

«Baybóri Haqqa nalyndy» Haq 1 ret.

«Aruaq meni úrdy» dep,

...Aruaqtar túrdy qozghalyp». Aruaq 2 ret.

«Jaratushy jalghyz Aq». Jaratushy 1 ret.

«Áuliye» 6 ret.

«Ghayyp-eren qyryq shilten» 8 ret.

«Baba Ata» 5 ret.

«Shashty Áziz» 5 ret. Búl derekter ejelgi qazaqtardy músylman bolmaghan, shamanizm dininde bolghan, otqa, sugha, tasqa  t.t. tabynghan dep jalghan sóz taratyp jýrgenderge berilgen naqty jauap.

«Alpamys batyr» dastanyn kóptegen týrki halyqtary ózderining tól múralary retinde jyrlaydy.  Mysaly, jyrdyng bas keyipkeri qazaq pen qaraqalpaq ta Alpamys, ózbek pen bashqúrt ta Alpamysh, qazan tatarlaryn da Alpamsha,  altaylyqtar da Alyp Manash,  búlgharlar da Alyp, qyrghyzdar da Manas dep atalady.

Jogharyda kórsetilgen derekterden shyghatyn qorytyndy, búl Alpamys batyrdy ózderine menshiktep jýrgen elder men últtardyng bәri ózderining Qazaqtyng balasy ekendikterin tolyqtay moyyndap otyr degen sóz. Keybireuler qonyrattar ózge últtardyng ishinde de bar. Sondyqtan olar da ortaqtasugha qúqyly deydi. Aqiqatynda, ortaqtasu ýshin olardyng bәri birinshi kezek te óz shyqqan tekterining qazaq ekendikterin moyyndaulary kerek. Áytpese, ortaqtasa almaydy. Búl jyrda, osy jyrdy iyemdenip otyrghan ózbek últy jayly bir auyz da sóz joq.

Mening búl zertteu enbegime dau aityp,  kýdiktenushilerge aitarym: «Alpamys batyr» jyrynda attary atalatyn barlyq adam, ru, taypa, el, jer, su, tau, say, eldi meken ataularyn týgeldey samsatyp Manghystau men Qyrgha (qazirgi atauy Ýstirt) qoyghan men emes. Jaraydy, bireu, ekeu, ýsheu, tórteu tipti beseu bolsa kezdeysoq sәikestik dep oilaugha bolar. Alayda, 100 payyzgha juyq sәikestik aqyl esi týzu adam balasyn eshqanday dau-damaygha jibermese kerek.

Keybireuler meni tariyhqa qalam tartsa boldy, bәrin Adaygha aparyp teliydi dep kýstanalaydy. Olargha aitarym:  Men búl jerde Alpamys batyrdy Aday dep otyrghanym joq. «Alpamys batyr» jyryndaghy oqighalardyng bolyp ótken jerin de, elin de, jyrdyng týpnúsqasyn da, jyrda attary atalatyn barlyq  adamdardyng attaryn saqtap, býgingi kýnge jetkizgen Manghystaulyq Adaylar qazaqtyng qarashanyraghynyng iyesi bolghandyqtan, sol shejire derekterining bәrin «kózderining qarashyghynday» saqtap, býgingi kýnge jetkizip otyrghandaryn aityp otyrmyn.

Taghy bir arnayy atalyp ótiluge tiyis jaghday, Biz eshkimnen eshteneni qyzghanyp otyrghan joqpyz. Jyrdyng bastauy da, arqauy da, ruy da, tegi de, tipti bәri-bәri de QAZAQ dep atalghan elde bolyp ótkenin aityp otyrmyz. Eger kimde-kim osy keltirilgen derekterdi jalghan dep, kýdiktenetin bolsa mening osy zertteu enbegimdegi atap ótilgen toponomikalyq ataulardy Manghystaugha kelip salystyryp qarap shyghugha kenes beremiz.

Atamyz Qazaqta «Bәrimen bólisseng de, tórindi bólis pe» degen maqal bar. Alpamys batyrdyng últy qazaq, ruy qonyrat ekendigi jyrda san mәrte shegelep túryp atalyp ótedi. Jyrda Alpamysty ózbek, nemese basqa últ dep ataghan birde bir sóz joq. Sonymen qatar kórshi ózbek te bizdegidey rulyq jýie de joq. Olar túrghyn jerimen aitylady, ferghanalyq, әndijandyq, tashkenttik, samarqanttyq degen siyaqty. Olardyng jalghyz deregi Qazirgi Ózbekistan jerindegi Jiydeli Baysyn degen jer atauy. Ony ol jerge kezinde qonyrattar kóship barghan kezinde ózderi qoyghan.

Jogharyda kórsetilgenderden shyghatyn qorytyndy: «Alpamys batyr» jyryn meniki dep menshiktep otyrghan ózbek halqy  jyrdyng «dublikatyn» qoldanu arqyly menki dep menshiktep jýr. Al, týpnúsqa Qart Qazaqtyng qarashanyraghy Manghystauda jatyr.

Jalpy býkil әlem elderimen tolyqtay moyyndalghan bir qaghida bar. Ol kez kelgen dýniyening (sonyng ishinde jyrdyng da) týpnúsqasy kimde bolsa ol dýnie sonyki bolady. Búl daugha jatpaydy.

Demek, «Alpamys batyr» jyryn meniki dep menshiktep jýrgen ózbek jәne ózge elderding bәri ózderining qazaqtan «enshi» alyp, bólinip  shyqqandaryn moyyndaulary tiyis. Basqa jol joq.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz