«الپامىس باتىر» داستانىن قازاق ەپوستارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونە جىرلاردىڭ بىرەگەيى رەتىندە بالا جاسىمىزدان جاتتاپ وستىك. جىردا الپامىس باتىردىڭ تەگى قازاق ەكەندىگى سان رەت ارنايى اتاپ وتىلەدى. سولاي بولا تۇرسا دا بۇل جىردى بىزدەردەن دە باسقا قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، التاي حالىقتارى وزدەرىنە يەمدەنىپ ءجۇر. ءتىپتى الپامىس باتىردىڭ اتامەكەنى بولىپ ەسەپتەلەتىن جيدەلى بايسىننىڭ 1924 جىلى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قايتا ءبولۋ كەزىندە وزبەكستانعا بەرىلىپ كەتۋىنە بايلانىستى، كورشىمىز وزبەك حالقى 1999 جىلى  يۋنەسكو-نىڭ  «الپامىس باتىر داستانى – وزبەك حالقىنىڭ ۇلتتىق  ەپوسى» دەگەن شەشىمىن شىعارتىپ، الەمدىك دەڭگەيدە تويلاپ تا جىبەردى. كۇنى بۇگىندە دە بۇل جىر وزبەك حالقىنىڭ ءتول مۇراسى رەتىندە تىركەۋدە تۇر.

قازاق عالىمدارى مەن قالامگەرلەرى الپامىس باتىر جايلى ءۇنسىز قالدى دەپ تە ايتا المايمىز. تالاي جازۋشى-عالىمدارىمىز م.تىنىشباەۆ، ءا.مارعۇلان، ءا.قوڭىراتباەۆ، م.اۋەزوۆ، س.سەيفۋللين، ق.جۇماليەۆ، ءا. مارعۇلان، م.عابدۋللين، ر.بەردىباەۆ، ت. سىدىقوۆ، س.راحانوۆ تاعى باسقالار الپامىس باتىردىڭ تەگى قازاق ەكەندىگى جايلى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. ەپوس سان رەت قازاق باسپالارىندا قايتا باسىلىپ شىقتى. ءجۇز تومدىق «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ 34 تومى تەك قانا الپامىس باتىرعا ارنالىپ، وسى كىتاپقا جىردىڭ 4 نۇسقاسى ەندى.

قازاقتىڭ ءتول باتىرىن الەمدىك دەڭگەيدە كورشى وزبەكتەردىڭ مەنىكى، - دەپ مەنشىكتەپ، باسىبايلى يەمدەنىپ الۋلارىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، زەرتتەۋىمنىڭ قورىتىندىسىن وزدەرىڭىزبەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.

مەنىڭ الدىمدا قازاقتىڭ «باتىرلار جىرى» داستاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونە جىرلارىنىڭ ءبىرى «الپامىس باتىر» قيسساسىنىڭ بەس نۇسقاسى جاتىر. وسى بەس نۇسقانىڭ ىشىندەگى ەكى نۇسقا ء(بىرى وسىدان 60-70 جىل بۇرىن جارىق كورگەن اكەم مەن شەشەمنەن قالعان (مۇقاباسى مۇجىمدەلىپ، بەتتەرى سارعايىپ، كەيبىر جازبالارى وقۋعا كەلمەي قالعان), ەكىنشىسى «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ 34 تومىنداعى س.اققوجاەۆ نۇسقاسى)  ءبىرى-بىرىنە سايكەسىرەك كەلگەندىكتەن اڭگىمەمدى وسى نۇسقا بويىنشا ءوربىتتىم.

بۇكىل الەم عالىمدارىمەن تولىقتاي مويىندالعان ءبىر قاعيدا بار. ول وتكەن شەجىرە-تاريحتىڭ «ءتىرى» كۋاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن رۋلىق شەجىرە، جەر، سۋ، تاۋ، رۋلار مەن ەلدەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارى. مىنە وسى قاعيداعا سايكەس «الپامىس باتىر» جىرىن جەرسىندىرىپ كورگەنىمدە تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى:

 «جيدەلى بايسىن جەرىندە» (65 بەت).

...قۇستاي ۇشتى شۇبار ات،

جيدەلىنىڭ شەتىنە.

... جايىلىپ جاتىر كوپ جىلقى

جيدەلىنىڭ بەتىندە (152 بەت). ماڭعىستاۋدا جيدەلى اتتى بىرنەشە توپونوميكالىق اتاۋلار بار: «جيدەلى – القاپ; بەينەۋدىڭ ويىندا. جيدەلى – القاپ; بوزاشى تۇبەگىندە. جيدەلى – «ونىڭ بىلاي قاسىندا: جيدەلى مەن اقبۇلاق» (جىر-داريا. «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ، 1995. 236-240 بب). (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 113 بەت).

بۇل جىر جولدارى جەردىڭ اتىن جيدەلى،  ەكىنشى تۇرعان بايسىن ءسوزى «ول كىمنىڭ جەرى؟» دەگەن سۇراققا بايسىننىڭ جەرى دەپ جاۋاپ بەرىپ تۇر.

بايسىننان ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ اتاسى بايدىڭ، ال ەكىنشى بۋىنداعى «سىننان» وسى القاپتاعى سىندى تاۋى اتاۋىن كورەمىز.

«قوڭىرات دەگەن ەلىندە» (65 بەت). قوڭىرات - قوڭىر اتا دەگەن ماعىنا بەرەدى. قوڭىراتتىڭ «قو» دەگەن العاشقى بۋىنى ادايدىڭ قۇدايكەدەن تارايتىن ەكى ۇلىنىڭ كىشىسى قوساي اتا ەسىمىمەن تۇبىرلەس (اتالاس) بولىپ تۇر. قوڭىر قازاقتىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ءتۇسى. بۇعان دالەل رەتىندە ايتارىمىز، ناننىڭ دا قوڭىرايىپ بارىپ پىسەتىنىن ايتساقتا جاراپ قالار. قوڭىراتتار دا تۋرا سولاي، اللانىڭ قالاۋىمەن ادامي قاسيەتتەرىن اسا جوعارى دەڭگەيدە دامىتىپ، كەمەل ەل دارەجەسىنە كوتەرىلگەن رۋ. ايگىلى الەم بيلەۋشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتالارىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە، ۇرپاقتارىنىڭ دا تەك قانا قوڭىراتتارمەن قۇدا بولىساتىندارىنىڭ سىرى وسى. (قارا: «نۇق پايعامباردىڭ رۋى كىم؟»  abai.kz/post/42393 ).

قوڭىراتتار وتە ەرتە دە قوسايدان بولىنەتىن تۇستا ماڭعىستاۋدى مەكەندەگەن. ۇستىرتتە قوڭىرات اتتى جەر مەن قالا كۇنى بۇگىندە دە بار. ولار قازىرگى تۇركىستان جەرىندە دە، سوناۋ موڭعوليا جەرىندە دە ماڭگىلىك قۇدا بولىسىپ، جۇپتارى جازىلماي بىرگە ءجۇر. قازاقتىڭ «قۇدا مىڭ جىلدىق، كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق» دەگەن ماقالىندا وسى اعايىندى ەكى جۇرتتىڭ «اۆتورلىق قۇقى» جاتىر دەپ ايتۋعا تولىقتاي نەگىزىمىز بار.

«ءبايبورى دەگەن باي شىقتى» (65 بەت).  «باي» كىشى ءجۇز – بەگارىستىڭ قاراشاڭىراعى  ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ اكەسى، ال «ءبورى (كوكبورى)» الشىنداردىڭ لاقاپ اتى.

«توقسان مىڭ ەكەن قوراسى» (65 بەت). جىردا توعىز سانى وتە كوپ ايتىلادى. 9, 90, 99, 999, 9000, 9999, توقسان مىڭ .ت.ت.. مۇنىڭ ءبارى ادايدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى.

«سەكسەن مىڭ ەكەن ماياسى» (65 بەت). 8, 80, 88, 800, 888, 8000, 8888, سەكسەن مىڭ ت.ت.. سەگىز سانى اتالىق تەكتەن بولىنەتىن انالىق تەكتى بىلدىرەدى. مايا دەپ تۇيەنىڭ انالىعىن ايتادى.

«قۇلتاي دەگەن تۋىسقان» (65 بەت). «قۇلتاي – جەر اتى. بوزاشى تۇبەگىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان». (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 199 بەت).

«جارىنىڭ اتى انالىق» (67 بەت). ءبىز انا سوزىنەن مان اتامىزدىڭ «ان» دەگەن ءسوز ءتۇبىرىن كورەمىز. كەيبىر نۇسقالارىندا جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە انالىقتىڭ رۋى قاڭلى ەلىنەن ەكەندىگى ايتىلادى. قاراعانتۇپتە «قاڭعا بابا» دەگەن القاپ، ساي، ەجەلگى قالا، قامال جانە وتە ۇلكەن كولەمدەگى اۋليە-قورىم بار. قاڭعا مەن قاڭلى سينونيم، قاڭعا – حان اعا دەگەندى بىلدىرسە، قاڭلى – حان اۋىلى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل بۇكىل الەم ەلدەرى ىشىندەگى ەڭ العاشقى حاندىق قۇرىلعان جەر. بۇل جەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول «اۆتورلىق قۇقىقتى» ساقتاپ وتىر.

«ازىرەتى سۇلتانعا

ەكەۋمىز بىرگە بارالىق» (67 بەت). ازىرەتى، قازىرەتى بۇل قازاق اتامىزدىڭ ماداق اتى. قازاقتىڭ بارلىق عۇلامالارىنا، پايعامبارلارىنا وسى ەسىم قوسىلىپ ايتىلادى. بۇل جەردە ازىرەتى سۇلتان دەپ، «سۇلتان ءۇپى» اۋليە ايتىلعان دەۋگە تولىق نەگىزىمىز بار. سۇلتان ءۇپى شاقپاق اتاعا جاقىن ماڭدا ورنالاسقان. ازىرەتى دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى جايلى ماتەريالداردى مىنا جەردەن وقي الامىز. («قازاق» ءسوزىنىڭ ەتنوگەنەزيسى»).

«قوجالاردان باتا الىپ» (70 بەت). قوجا رۋى قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا ادايدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى توبىشتان تارايدى. («ماڭعىستاۋ» ەنتسيكلوپەدياسى. الماتى-1997. 204 بەت). قوجا، قوساي، قوڭىراتتاردىڭ العاشقى بۋىنىنىڭ «قو» بولاتىنىن وسىدان.

«ازىرەتى قاراتاۋ

اۋليەنىڭ كەنى ەدى» (70 بەت). قاراتاۋ مەن اقتاۋ – ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنداعى قاتار جاتقان ەكى تاۋدىڭ بىرەۋىنىڭ اتاۋى. كۇنى بۇگىندە دە تۋرا وسىلاي اتالادى.

«ول ۋاقىتتا بابا اتا،

تومپايىپ جاتقان جەر ەدى» (70 بەت). ماڭعىستاۋدا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اتتى اۋليە-قورىم مەن بابا اتتى ارال بار. «بابا – تاريحي اتاۋ، ارال». (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 51 بەت).

«القيسسا، شەكتى دەگەن ەلىندە سارىباي دەگەن باي بار ەدى. (80 بەت).

- شەكتى دەگەن ەل ەدى. (89 بەت). ماڭعىستاۋدا تۋرا وسى ماعىنانى بەرەتىن شەتپە دەگەن ەلدى مەكەن بار. قازىرگى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى. شەك، شەكتى – شەكارادا ورنالاسقان ەل دەگەن ماعىنا بەرسە، شەتپە (شەتتە تۇرعان ەل  مە؟) دەگەن سوزدە تۋرا وسى ماعىنا دا قولدانىلادى. تاۋشىقتان كوپ الىس ەمەس.

ال، قىزىمدى جالعىز ۇلعا بەرمەيمىن دەپ جەر اۋىپ، كوشىپ كەتەتىن سارىباي (كەي نۇسقالاردا بايسارى) بايدىڭ وتىرعان جەرى تاۋشىق ەلدى مەكەنىنەن 20-25 شاقىرىم جەردەگى سارىتاس اتاۋىندا ساقتالعان. ەل اۋزى ول جەردە ەرتە دە وسى اتتاس قالا بولعاندىعىن ايتادى.

- باباي تۇكتى باباسى (170 بەت).

«مەنىڭ اتىم - شاشتى ءازىز» (73 بەت). «بابا تۇكتى شاشتى ءازىز» اۋليە قورىمى قازىرگى ماڭعىستاۋ اۋدانى، جاباعىلى ساز ەلدى مەكەنى جەرىندە ورنالاسقان.

«جەتىپ كەلدى جۇگىرىپ،

جەتى قابات ارالعا-اي» (75 بەت). تۇپقاراعان جەرىندە بىرنەشە ارال بار. مىنە وسى ءبىر اۋىز ءسوز الپامىس باتىردىڭ اتامەكەنى قارت كاسپيدىڭ جاعاسى ەكەنىن ايشىقتاپ كورسەتىپ تۇر.

«ءوز الدىنا سىيلادى

قۇدا مەن، دوس جەكجاتتى.

ارقاسىنا جاپتى كەپ

يىق ىشىك جانناتتى» (79 بەت). سىيلى قوناقتاردىڭ يىعىنا شاپان جابۋدى قازاق حالقى، سونىڭ ىشىندە دە ادايلار ءالى سول بۇرىنعى كۇيىندە قولدانادى. قازاقتىڭ وسى ءداستۇرى پارسى ەلى ماد (مان اداي) پاتشالىعىنان بولىنەتىن تۇسىن سۋرەتتەيتىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەگەرانداعى ءشاھيد بەھەشتە اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ريزا شابانيدىڭ «پارسى تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە اتالىپ وتەدى. (قارا: «پارسى تاريحى باستاۋىن ماڭعىستاۋدان الادى» http://abai.kz/post/42809).

«القيسسا، شەكتى دەگەن ەلىندە سارىباي باي دەگەن بار ەدى» (80 بەت). شەكتى رۋى الشىننىڭ ۇلكەن ۇلى التى اتا الىمنەن تارايدى.

التى اتا ءالىمنىڭ بايسارىسىنان تارايتىن تاعى ءبىر ۇلى اق كەتەلەردەن قالعان توپونوميكالىق اتاۋلار قاتارىنا تۇپقاراعان تۇبەگىندەگى ەجەلگى قالا اق كەتىك (قازىرگى فورت شەۆچەنكو قالاسى), ياعني اق كەتە جىگى (رۋى) جاتادى. ايىبىمىز، قانشا ايتساق تا سول بۇرىنعى اتاۋىن كەرى قايتارا وتىرعانىمىز. بايسارى مەن سارىباي سينونيم.

«قۇنان ءتىسىن تاستاعان

شۇبار دونەن جولىقتى» (82 بەت). شۇبارتاي دەگەن جەر، قۇدىق ۇستىرتتە ورنالاسقان. (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 312 بەت).

«سول ۋاقىتتا الپامىس

قارادان شىققان تورە ەدى» (83 بەت). ءبىز الپامىس باتىر ەسىمىنىڭ قايدان شىققانىن ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز تۇبىمەن ء(وز اتاسىمەن) قۋالايتىن بولساق، «ال» دەگەن تۇبىردەن العى، الدىڭعى، العاشقى ۇرانعا شىققان الاش، الاشا رۋى، ودان كەيىنگى التى الاش جانە سولاردىڭ قاراشاڭىراعى الشىن اتا ەسىمدەرىن، سوعان سايكەس التاي مەن الىپ ء(الپى) تاۋلارىنىڭ، قىرعىزدار مەنىكى دەپ مەنشىكتەپ جۇرگەن «الىپ ماناس» ت.ت. ءسوز تۇبىرىندە «ال» دەگەن ءتۇبىرى بار بارلىق ەل اتاۋلارىن جانە  الاشتى ۇرانعا شىعارعان قازاق ەلى ەكەندىگىن كورەمىز.

«وسىمەنەن ۇدايى

ون ەكى كۇن جۇرەدى.

اينالدىرىپ ساناسا،

ون ەكى ايلىق جەر ەدى» (84 بەت). الشىننىڭ كەنجەسى ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ ساندىق اتاۋىن بەرىپ تۇر. كىم-كىمنىڭ دە ەسىندە ۇستاۋعا ءتيىستى جاعداي، ءاربىر سان اتاۋلىنىنىڭ وزىنە تيەسىلى تۇپكى نەگىزى بار.

«قالماقتاردا بار ەكەن

قارامان دەگەن ءبىر باتىر» (84 بەت). ماڭعىستاۋدا تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ), قارامان اتا، قاراماندى، قاراماندىباس، قارامان كوشەر اتتى بىرنەشە توپونوميكالىق اتاۋلار بار.

 

«قازاق بولىپ قايرىلىپ،

اڭگىمەگە قانباققا (86 بەت).

...يىرگەن قويداي قوراعا

قازاقتى قالماق قامادى (88 بەت).

...– ەي، قارامان، قارامان،

بىلمەدىم ءوزى قالماق پا،

قالماق ەمەس قازاق پا،

ەگەردە قازاق بولماسا،

قالماققا كەلگەن عازاپ پا؟!

...كەلەدى قالماق قۋارىپ،

كۇلدى: - قازاق قايدا؟ – دەپ،

شۇبار اتتى بالا، - دەپ. (الپامىس باتىردى ايتىپ وتىر).

...قىرايىن، - دەپ ويلادى، -

قازاقتىڭ كۇللى بالاسىن (91 بەت).

...قاي جاقتا، -دەپ، - قازاقتار؟

قارايدى قالماق ءۇڭىلىپ (92 بەت).

... كۇلدى: -قازاق قايدا؟ – دەپ،

شۇبار اتتى بالا، - دەپ (94 بەت). قارامان باتىردىڭ ءسوزى. جىر جولدارى ونە بويى الپامىس باتىردىڭ تەگى قازاق ەكەنىن بىرنەشە مارتە ايشىقتاپ اتاپ وتىرادى.

 

«قۇلار ەدى شاپقاندا،

قويقاپتىڭ تاۋى، تاسى دا» (95 بەت). قويقاپ – قوي جانە قاپ دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.

قوي – دالانىڭ جابايى اڭىن ەڭ العاش قويعا اينالدىرعان شوپان اتانىڭ ەلى دەگەن ءسوز. قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) شوپان اتامىزدىڭ قورىمى وسى وڭىردە.

ەكىنشى بۋىندا تۇرعان قاپ ءسوزىنىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى، ءسوز قۇرامىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي قازاقتىڭ اپاسى (تاۋدىڭ ءتۇبىرى «اۋ (اۋا انا بولاتىنى وسىدان)». ەكىنشىسى، قاپى، ياعني جەرگىلىكتىڭ حالىقتىڭ تىلىندە ەسىك (قاقپا) دەگەندى بىلدىرەدى. وسى وڭىردە قاپى، سۋلى قاپى اتتى تاۋ شاتقالدارى بار.

قازىرگى كاپقاز تاۋىن ەجەلگى شەجىرە داستانداردا وسىلاي اتاعان.

«الپامىس قىران كەلمەسە،

كوز جاسىن قۇداي كورمەسە،

قورقىنىش كىرىپ قازاقتار،

كوز جەتكەن ەدى ولۋگە» (99 بەت). سارىباي بايدىڭ شەكتى دەگەن ەلى جايلى ايتىپ، ولاردىڭ دا تەگىن قازاق دەپ وتىر.

 

«جاد قىلىپ جىلاپ ەرەندى» (87 بەت).

«عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» (88, 89, 109, 113, 118 بب). وزگە وڭىرلەردە عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن دەپ اتالسا، ماڭعىستاۋدا قىرىق شىلتەن قورىمى دەپ اتالادى. سەبەبى، ماڭعىستاۋلىق قىرىق شىلتەندەر بۇل جەرگە عايىپتان كەلگەن ەمەس، ولار وسى ءوڭىردىڭ تۇلەكتەرى. (قارا: «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن قولداسىن!» http://ult.kz/post/rukhani-zhangyru-gayyp-eren-kyryk-shilten).

 

«ەندى الپامىس باقىرىپ

«الاتاۋ» ۇران شاقىرىپ،

قالماققا جالعىز تيەدى» (89 بەت). «الاتاۋ» قوڭىراتتاردىڭ رۋلىق ۇرانى. باستاۋىن ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنداعى اقتاۋ مەن قاراتاۋ اتتى قاتار جاتقان ەكى تاۋىنىڭ اتاۋىنان الادى. اق پەن قارانى ارالاستىرساق «الا»، ەكى تاۋدى قوسىپ ءبىر سوزبەن اتاساق الاتاۋ بولادى. ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمداردا قوڭىراتتاردىڭ «بوساعا» تاڭباسى كەزدەسەدى.

«الپامىس باتىر امان-ەسەن ەلىنە كەلسە، اكەسى ءبايبورىنىڭ جىلقىسىن تايشىق حان دەگەن قالماق شاۋىپ اكەتىپتى.

...تايشىق الدى جىلقىمدى،

قۇرتىپ كەتتى مۇلكىمدى» (101-102 بب). تايشىق حاننىڭ ورداسىن بۇگىنگى تاۋشىق تاۋى مەن ەلدى مەكەنىنىڭ ورنى دەۋگە تولىقتاي نەگىزىمىز بار. ءبىز مۇنى تايشىق پەن تاۋشىقتىڭ «اي» مەن «اۋ» دەگەن ءسوز تۇبىرىنەن ايقىن كورەمىز. ەكەۋى دە انالىق تەكتى بىلدىرەدى جانە بارلىق تاۋلاردىڭ اي انا مەن اۋا انانىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن كورسەتەدى.

 

«اينالايىن، قاراعىم،

قازانات مىنسەڭ بولماي ما؟» (108 بەت). قولعا ۇيرەتىلگەن قازاقي ات دەگەن ماعىنا بەرەدى.

 

«حاننىڭ قىزى قاراگوز

ىشىندە جۇرگەن پەرى ەدى» (110 بەت).

...قاراكوزايىم قۋانىپ، (129 بەت). «ايىمبۇلاق -  بۇلاق; قاراعان تۇبەكتە، قاڭعا بابا سايى القابىنداعى قاراگوز زيراتىنىڭ ماڭىندا. قاراگوز سول زيراتقا جەرلەنگەن قىزدىڭ اتى بولسا، ايىم - سول قىزدىڭ اكەسىنىڭ اتى (17 بەت).

قاراگوز كەسەنەسى، مولا; كەتىك-تاۋشىق تراسساسىنىڭ 21-كم، قاراگوز القابى» (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 152 بەت).

 

«قىرىق كەلىنىم جانىمدا،

...قىرىق كەلىنىم شۋىلداپ، (107 بەت). قاراكوزدىڭ جانىنداعى قىرىق قىزدى ايتىپ وتىر.

...قىرىق قىزدان ءىشىپ قىرىق شيشا، (111 بەت).

...قىرىققىز نوكەر قوسىپ بەر» (121 بەت). قىرىققىز – جەر اتى، سولتۇستىك ۇستىرتتە. (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 216 بەت).

 

«تاستى دەگەن قالادان

اسكەر جەتىپ كەلەدى» (112 بەت). ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» بۇل جەردى تاستى جارمىش دەپ اتاعان. جارمىش ەلدى مەكەنى كۇنى بۇگىندە دە بار. ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى شەتپە كەنتىنە جاقىن جەردە، قاراتاۋ قويناۋىندا ورنالاسقان.

 

«پاتشانىڭ سول كۇندە

قازۋلى ورى بار ەدى.

حانى ايتتى حالقىنا:

-اپارىپ سوعان تاستالى» (115 بەت).  قازىرگى تاۋشىق كەنتىنە جاقىن جەردە «يتولى» قورىمىنىڭ قاسىنداعى تەرەڭ شاتقالدىڭ تابانىندا ادام قولىمەن قازىلعان تەرەڭ ور كۇنى بۇگىندە دە بار.

 

«ەندىلىگى جەتى كەز

تەمىر ءۇيدى سالدىردى.

تەمىر ۇيگە تاستادى» (119 بەت). الپامىس باتىردىڭ زامانى بۇدان بىرنەشە مىڭداعان جىل بۇرىن وتكەنى بەلگىلى. ولار سول ۋاقىتتا «تەمىردەن ءۇي سالاتىنداي» وركەنيەتى دامىعان ەل بولسا، ول جايلى ماڭعىستاۋدا ءبىر ءىز قالۋى كەرەك قوي. ونداي جەر بار. ول جەردىڭ اتاۋى «سۇمبە تەمىر الان» ياعني «تەمىر مۇنارالى قالا» دەپ اتالادى. ماڭعىستاۋ اۋدانى جەرىندە.

 

«شىعادى قىزدار قىر جاققا.

ءبىر كۇنى كەتەت و جاققا،

ءبىر كۇنى كەتسە تاۋ جاققا،

ءبىر كۇنى كەتەت وي جاققا،

ۇستالۋى راس بالانىڭ.

تاستاعانىن بىلمەيدى،

الىپ بارىپ قاي جاققا

... ءبىر كۇنى سۋعا بارماققا،

شومىلىپ قىزدار الماققا

بۇلاقتىڭ كەلدى باسىنا» (122 بەت).

«جەتى جىل ۇداي سەركەنىڭ

جۇرەتىن ەدى سوڭىندا.

ەرتە كەتىپ، كەش كەلىپ،

جاياتىن ەدى قىرىمعا.

...شىقتى الپامىس قايقاڭداپ،

وردىڭ باسىن جاعالاپ.

وردان شىعىپ العانسىن» (125 بەت). تاۋشىق كەنتى قىر مەن قاراتاۋدىڭ ورتا جەرىندەگى ويلاۋ جەردە ورنالاسقان. قاسىندا بۇلاعى دا بار، جاعالاپ جۇرەتىن ورى دا بار. قاسىندا وتە ەرتەدەن قالعان اۋليە قورىمدا بار.  مىنا جىر شۋماقتارى سول وڭىرگە تولىعىمەن سايكەس كەلەدى.

 

«قاراقان تاۋدا، قانشايىم (128 بەت).

... قازىنا-مالدى جەپ بولدى،

قاراقان تاۋدىڭ تۇلكىسى» (154 بەت).

...قاراقان تاۋدا قامالىم (156 بەت).

... قاراقان تاۋدىڭ ارشاسى (157 بەت).

...قاراحان تاۋدىڭ شيەسى (157 بەت).

...قاراعان تاۋدا بابامىز (158 بەت).

...قاراحان تاۋدىڭ بۇلاعى (160 بەت). ءبىز بۇل جىر جولدارىنان ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش تۇبەگىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان  قاراعان تۇبەكتەگى تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ), قاراقاڭعا اتاۋلارىن ايقىن كورەمىز. قاڭعا بابا ويىسىندا وتە ەسكىدەن قالعان قامال، كوپتەگەن سانسىز اۋليە-قورىمدار كۇنى بۇگىندە دە بار.

«سول ۋاقىتتا ءبىر قالماق

اتى ەردىڭ تايماس ەد،

تايشىق حانمەن جولداس ەد» (132 بەت). وسىعان ۇقساس قاراتاۋداعى تاستى جارمىشقا جاقىن ماڭدا تايباس دەگەن جەر مەن ەسكى قورىم بار.

«نازارىن سالسا اكەسىنە نەمەرە قۇلتاي دەگەن باباسىنىڭ تورتاي دەگەن جالعىز بالاسى بار ەدى، سول ەكەن» 153 بەت). تورتاي اتتى مولا مەن قۇدىق بەينەۋ اۋدانى بورانقۇل ەلدى مەكەنىنەن وڭتۇستىك – شىعىستا 25-26 كم جەردە. (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 276 بەت).

«ءۇش مۇڭلىنىڭ داۋسىنا

بايسىن دەگەن وزەننىڭ

كۇڭىرەنىپ كەتتى دالاسى» (169 بەت). ارينە سول الپامىس زامانىنان بەرى قانشاما سۋلار اقتى. قانشاما بۇلاق، قانشاما وزەندەر تارتىلدى. بىراق ماڭعىستاۋدا قىزىلساي دەگەن وزەننىڭ ەسكى ارناسى مەن وزەن، ەسكى وزەن دەگەن جەر مەن قالا كۇنى بۇگىندە دە بار. وداندا باسقا سول ماڭايدا سارىباي باي مەكەندەگەن جەردە بايسارىكۇپ اتتى ەسكى توعاننىڭ ورنى مەن القاپ بار.

«اينالايىن، قۇداي-اۋ،

وسى مەنىڭ بەگىم بە؟!

بەگىم كەلسىن قاسىما. (181 بەت). بەگىم دەگەن ءسوز كىشى ءجۇز-بەگارىس اتامىزدىڭ ەسىمىنەن باستاۋ الادى. ماڭعىستاۋ اۋدانى جەرىندە بەكى اتتى جەر مەن ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە تۋرا سولاي اتالادى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، الپامىس باتىر جىرىندا اتتارى اتالعان ادامدار، رۋلار، ەلدەر، جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن ت.ب. اتاۋلار تۇگەلىمەن ساقتاۋلى تۇر. جارايسىڭدار، اتالارىم! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز!

تاعى ءبىر ارنايى اتاپ وتىلۋگە ءتيىس جاعداي، الپامىس باتىردىڭ زامانىندا قازاق حالقى تۇگەلدەي مۇسىلمان بولعان. جىردىڭ ونە بويىندا باستى كەيىپكەرلەرىمىز قۇداي، اللا، جاراتقان، حاق، ارۋاق، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەلەردى سان رەت اۋىزعا الىپ سىيىنىپ، مەدەت تىلەپ وتىرادى.

– «المادىڭ، قۇداي، جانىمدى

...جاراتقان جالعىز قۇدايىم». جىردا قۇداي ءسوزى 23 رەت اتالىپ وتىلەدى.

«تاۋەكەلدەپ اللالاپ،

...520. «جاقسىلىق،– دەيدى،– اللادان». اللا 20 رەت اتالادى.

«جارىلقادى جاراتقان.

...وڭايدان بەردى جاراتقان» جاراتقان 7 رەت.

«مۇسىلمانعا باس بالا،

...مۇسىلمان ادام كەم ەدى». مۇسىلمان 2 رەت.

«ءبايبورى حاققا نالىندى» حاق 1 رەت.

«ارۋاق مەنى ۇردى» دەپ،

...ارۋاقتار تۇردى قوزعالىپ». ارۋاق 2 رەت.

«جاراتۋشى جالعىز اق». جاراتۋشى 1 رەت.

«اۋليە» 6 رەت.

«عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن» 8 رەت.

«بابا اتا» 5 رەت.

«شاشتى ءازىز» 5 رەت. بۇل دەرەكتەر ەجەلگى قازاقتاردى مۇسىلمان بولماعان، شامانيزم دىنىندە بولعان، وتقا، سۋعا، تاسقا  ت.ت. تابىنعان دەپ جالعان ءسوز تاراتىپ جۇرگەندەرگە بەرىلگەن ناقتى جاۋاپ.

«الپامىس باتىر» داستانىن كوپتەگەن تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءتول مۇرالارى رەتىندە جىرلايدى.  مىسالى، جىردىڭ باس كەيىپكەرى قازاق پەن قاراقالپاق تا الپامىس، وزبەك پەن باشقۇرت تا الپامىش، قازان تاتارلارىن دا الپامشا،  التايلىقتار دا الىپ ماناش،  بۇلعارلار دا الىپ، قىرعىزدار دا ماناس دەپ اتالادى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن شىعاتىن قورىتىندى، بۇل الپامىس باتىردى وزدەرىنە مەنشىكتەپ جۇرگەن ەلدەر مەن ۇلتتاردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ قازاقتىڭ بالاسى ەكەندىكتەرىن تولىقتاي مويىنداپ وتىر دەگەن ءسوز. كەيبىرەۋلەر قوڭىراتتار وزگە ۇلتتاردىڭ ىشىندە دە بار. سوندىقتان ولار دا ورتاقتاسۋعا قۇقىلى دەيدى. اقيقاتىندا، ورتاقتاسۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءبارى ءبىرىنشى كەزەك تە ءوز شىققان تەكتەرىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن مويىنداۋلارى كەرەك. ايتپەسە، ورتاقتاسا المايدى. بۇل جىردا، وسى جىردى يەمدەنىپ وتىرعان وزبەك ۇلتى جايلى ءبىر اۋىز دا ءسوز جوق.

مەنىڭ بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىمە داۋ ايتىپ،  كۇدىكتەنۋشىلەرگە ايتارىم: «الپامىس باتىر» جىرىندا اتتارى اتالاتىن بارلىق ادام، رۋ، تايپا، ەل، جەر، سۋ، تاۋ، ساي، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن تۇگەلدەي سامساتىپ ماڭعىستاۋ مەن قىرعا (قازىرگى اتاۋى ءۇستىرت) قويعان مەن ەمەس. جارايدى، بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ ءتىپتى بەسەۋ بولسا كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلاۋعا بولار. الايدا، 100 پايىزعا جۋىق سايكەستىك اقىل ەسى ءتۇزۋ ادام بالاسىن ەشقانداي داۋ-دامايعا جىبەرمەسە كەرەك.

كەيبىرەۋلەر مەنى تاريحقا قالام تارتسا بولدى، ءبارىن ادايعا اپارىپ تەليدى دەپ كۇستانالايدى. ولارعا ايتارىم:  مەن بۇل جەردە الپامىس باتىردى اداي دەپ وتىرعانىم جوق. «الپامىس باتىر» جىرىنداعى وقيعالاردىڭ بولىپ وتكەن جەرىن دە، ەلىن دە، جىردىڭ تۇپنۇسقاسىن دا، جىردا اتتارى اتالاتىن بارلىق  ادامداردىڭ اتتارىن ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن ماڭعىستاۋلىق ادايلار قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولعاندىقتان، سول شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ ءبارىن «كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي» ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزىپ وتىرعاندارىن ايتىپ وتىرمىن.

تاعى ءبىر ارنايى اتالىپ وتىلۋگە ءتيىس جاعداي، ءبىز ەشكىمنەن ەشتەڭەنى قىزعانىپ وتىرعان جوقپىز. جىردىڭ باستاۋى دا، ارقاۋى دا، رۋى دا، تەگى دە، ءتىپتى ءبارى-ءبارى دە قازاق دەپ اتالعان ەلدە بولىپ وتكەنىن ايتىپ وتىرمىز. ەگەر كىمدە-كىم وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى جالعان دەپ، كۇدىكتەنەتىن بولسا مەنىڭ وسى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدەگى اتاپ وتىلگەن توپونوميكالىق اتاۋلاردى ماڭعىستاۋعا كەلىپ سالىستىرىپ قاراپ شىعۋعا كەڭەس بەرەمىز.

اتامىز قازاقتا «بارىمەن بولىسسەڭ دە، ءتورىڭدى ءبولىس پە» دەگەن ماقال بار. الپامىس باتىردىڭ ۇلتى قازاق، رۋى قوڭىرات ەكەندىگى جىردا سان مارتە شەگەلەپ تۇرىپ اتالىپ وتەدى. جىردا الپامىستى وزبەك، نەمەسە باسقا ۇلت دەپ اتاعان بىردە ءبىر ءسوز جوق. سونىمەن قاتار كورشى وزبەك تە بىزدەگىدەي رۋلىق جۇيە دە جوق. ولار تۇرعىن جەرىمەن ايتىلادى، فەرعانالىق، انديجاندىق، تاشكەنتتىك، سامارقانتتىق دەگەن سياقتى. ولاردىڭ جالعىز دەرەگى قازىرگى وزبەكىستان جەرىندەگى جيدەلى بايسىن دەگەن جەر اتاۋى. ونى ول جەرگە كەزىندە قوڭىراتتار كوشىپ بارعان كەزىندە وزدەرى قويعان.

جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى: «الپامىس باتىر» جىرىن مەنىكى دەپ مەنشىكتەپ وتىرعان وزبەك حالقى  جىردىڭ «دۋبليكاتىن» قولدانۋ ارقىلى مەنكى دەپ مەنشىكتەپ ءجۇر. ال، تۇپنۇسقا قارت قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ماڭعىستاۋدا جاتىر.

جالپى بۇكىل الەم ەلدەرىمەن تولىقتاي مويىندالعان ءبىر قاعيدا بار. ول كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ (سونىڭ ىشىندە جىردىڭ دا) تۇپنۇسقاسى كىمدە بولسا ول دۇنيە سونىكى بولادى. بۇل داۋعا جاتپايدى.

دەمەك، «الپامىس باتىر» جىرىن مەنىكى دەپ مەنشىكتەپ جۇرگەن وزبەك جانە وزگە ەلدەردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ قازاقتان «ەنشى» الىپ، ءبولىنىپ  شىققاندارىن مويىنداۋلارى ءتيىس. باسقا جول جوق.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz