Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting «Bolashaqqa baghdar: ruhaniy janghyru» atty maqalasy ayasynda «Tughan jer» baghdarlamasyn qolgha aludy úsynghan edi. Tughan jerding tarihy dәl býginmen ghana ólshenbeydi. Tughan jer men eldin  tarihyn bilgimiz kelse, biz tym terenge, sonau saq, ýisin dәuirine dendey enip, tarihymyzdy týp qopara zertteuge tiyispiz.

Mysalgha, Qytay imperiyasy jýndi halqyn ydyratqan b.d.d. III ghasyrda Shynjanda otyrghan yuechjiylerdi honyr (huni) halqy basyp alghany jayly qazir kóp aitylmaydy.. Óitkeni qytay jazbasy Usun knyazdigin hunimo biylegenin, hunimo әieldi tek huni (honyr) halqynan ghana alatynyn jәne taq múragerligi tek huni qyzynan tughan adamgha tiyesili ekenin kórsetedi. Demek Shynjanda otyrghan yuechjiylerdi honyr (huni) halqy ókilderi biyledi, memleketi qytay jazbasynda Usun dep kórsetiledi (Ýisýn).

Usun knyazdigin biylegen honyr (huni) halqy adamdary ózderin «honyrmyn» dep ataghan («honyr halqy adamymyn» degen maghynada). Honyr halqyn «huni» dep ataghan «r» dybysy joq qytay, «honyrmyn» deytin Ýisýn biyleushilerin de «hunimo» dep jazbalaryna engizdi. Al qytay derekterindegi «Usun» atauy әuelde «y-sun» bolyp jazylghan deu oryndy. Qytay derekteri yuechjy taypasynyng b.d.d. V ghasyrda bolghanyn aighaqtasa, «usun» atauy tek b.d.d. II ghasyrda payda boldy. Qytaylar húndardy (huni) «sun» dep te ataghan (maghynasy – jabayy, taghy). Fransuz tarihshysy Marseli Grane qytay derekterindegi «y-sun» atauynyng maghynasy «biyleushi sun» («sun patsha») ekenin kórsetedi. Usun knyazdigin biylegender – huni (honyr) halqynyng ókilderi, yaghny patsha «sun» halqy adamy. Osy sebepten qytaylar «sun-patsha» biylegen knyazdikti «iy-sun» dep ataghan («Sun patsha knyazdigi» degen maghynada). Al yuechjiyler men húndar ol ataudy «Ýisýn» dep qabyldaghan, sondyqtan qytay jazbalary da keyin «y-sun» sózin «Usun» dep jazady.

Qytay derekteri yuechjiyler men uysunder bir ghasyrda bir jerde otyrghanyn dәleldeydi. Búl jayt ghalymdardy tyghyryqqa tireytinin Lev Gumiylev atap ótedi. Resey imperiyasy «iechjiyler parsy tildi, al uysunder týrkitildi, olar – ózara tuystyghy joq derbes eki halyq» degen tújyrym jasaydy. Al qytay jazbalary Ýisýn knyazdigimen baylanysty oqighalarda olardy keyde yuechji, keyde uysun dep ataydy. Osy derekter eki ataudyng da bir taypa-halyqqa tiyesili ekenin dәleldeydi. Alayda Resey imperiyasy ataqty Toharstan men Kushan patshalyqtaryn ornatqan yuechjiylerding týrkitildiler ekenin moyyndaghysy kelmedi. Olar qol astyndaghy týrki tildi últtardyng danqty tarihy ashylghanyn qalamady. Resey sol sebepten Lev Gumiylevting «eki taypa ol aimaqty kezek-kezek iyelengen bolar» degen boljamyn naqty tújyrym etti.

Qytay imperiyasynyng Orta Aziyamen jәne Tayau Shyghyspen sauda qatynasyn jasauyna ortada ornalasqan Ýisýn knyazdigi kedergi bolyp keldi. Sebebi Ýisýn knyazdigin biylegender qytaydyng basty jauy húng (honyr) halqynan shyqqandar bolatyn. Naqtyraq aitsaq, Ýisýn knyazdigi Húng imperiyasy yqpalynda edi. Qytay imperiyasy qalayda Ýisýn knyazdigin Húng (huni) imperiyasy yqpalynan shygharudy maqsat etti. Sondyqtan b.d.d. II ghasyrdyng basynda Ýisýn memleketine arnayy elshi jibergen. Qytay jazbasy ol elshini «yechjy elimen odaqtasu ýshin jiberilgen» dep kórsetedi. Alayda onyng Ýisýn knyazdigimen jaqsy qatynas ornatqanyn angharamyz. Osy derekting ózi «ýisýn» men «iechji» degen bir elding eki týrli atauy ekenin jaqsy dәleldeydi. Demek Shynjandaghy Ýisýn knyazdigining halqy yuechjy taypasy bolghan. Naqtyraq aitsaq, yuechjy taypasynyng memleketi Ýisýn dep atalghan.

Ýisýn knyazdigin biylegen honyrdy (huni)  jazbasyna «hunimo» dep engizgen sol qytay elshisi. Osydan song qytay jazbalary Ýisýn knyazdigin biylegenderdi hunimo dep kórsetudi әdetke ainaldyrghan. Qytay imperiyasy sol elshining artynsha Ýisýn biyligine óz qyzdaryn úzatu arqyly tuystyq baylanys ornatqanyn, al b.d.d. I ghasyrda qytaylyq әielding yqpalyna týsken Ýisýn biyleushisi Húng (huni) imperiyasymen qatynasyn birjolata ýzgenin qytay jazbalary aighaqtaydy.

Qytay imperiyasy b.d.d. II ghasyrdyng basynda qazirgi Shynjandaghy Ýisýn knyazdigimen jaqyn baylanys ornatty. Al sol ghasyrdyng ekinshi jartysynda Shynjannan shyqqan yuechjiyler Orta Aziyany basyp alyp, óz patshalyghyn qúrdy (ol tarihta Kushan patshalyghy dep atalghan). Osy eki tarihy oqigha ózara tyghyz baylanysty, yaghni, Shynjandaghy shaghyn Ýisýn knyazdigi Qytay imperiyasy kómegimen Orta Aziyany basyp aldy. Osylaysha shaghyn knyazdik alyp Ýisýn imperiyasyna ainaldy.

Parfiya patshalyghyn biylegen Arynsaq (aranshah) dinastiyasy men Shynjannan kelgen yuechjiyler arasynda b.d.d. II ghasyrda bolghan soghys grek jazbalarynda bayandalady. Sol soghystar nәtiyjesinde Parfiya patshalyghy Orta Aziyadan airylyp, tek Iran men Zakavkazede óz biyligin saqtap qaldy. Osylaysha jýndi halqynyng eki taypasy ornatqan eki imperiya Orta Aziyada kórshi bolyp ornyqty. Ýisýn-iechjy eli Qytaydyng әskery kómegin qoldanghan tәrizdi, qalay bolghanda da Úly Jibek Jolynyng payda boluy sol oqighalarmen tyghyz baylanysty.

Osylaysha qytaydyng jibekpen sauda jasauyna jol ashylyp, sol ghasyrda Úly Jibek Joly dәuiri bastaldy. Ghalymdar Orta Aziyada Parfiya patshalyghynan bólek, taghy bir imperiya bolghanyn tek XIX ghasyrda aita bastady. Ol patshalyqty ornatqan Shynjannan kelgen yuechjiyler ekeni anyq. Bir biyleushisining Kushan Gerey degen esiminen bolar, Resey ol imperiyany Kushan patshalyghy dep tariyhqa engizdi. Dúrysynda ony ornatqan Shynjandaghy Ýisýn knyazdigi biyleushileri edi, sondyqtan imperiyanyng óz atauy Ýisýn patshalyghy bolu kerek.

Qytay jazbalary Ýisýn memleketi batys, shyghys jәne ortalyq degen ýsh aimaqtan túratynyn bayandaydy. Osy derekting ózi taudaghy shaghyn Ýisýn knyazdigi ýsh aimaqtan qúralghan alyp imperiyagha ainalghanyn dәleldeydi. Jogharydaghy derekterge sýiensek, ýisýnderding tanbasy «qargha» beynesinde bolghan. Úqsastyqtaryn paydalanyp, «tazqara» atauyn «qargha» dep búrmalaghan keyingi qytay jazbalary tәrizdi nemese shyndyqty jasyru niyetimen tazqara atauyndaghy «qara» sózin «qargha» dep audartyp tariyhqa engizgen Resey sayasaty bolar. Óitkeni, kóringen jerde tezek shúqyghan sansyz qarghany memleket tanbasy etu aqylgha syiymsyz. Grek derekteri Toharstan knyazdigin ornatqan yuechjiylerde grifongha (tazqara) syiynu dәstýri bolghanyn rastaydy. Al «yechji» men «ýisýn» bir taypa-elding eki týrli atauy ekenin eskersek, Ýisýn imperiyasy tanbasy tazqara (grifon) bolghanyn angharamyz.

Ghalymdar Shynjandaghy Ýisýn knyazdigi halqy jýndi halqyna jatatynyn moyyndaydy. B.d.d. II ghasyrda ýisýnder jýndiler tәrizdi kók kózdi, qyzyl shashty bolghany mәlim. Alayda ormansyz Orta Aziyadaghy keyingi myng jyldyqta olardyng «kók kózdiligi men qyzyl shashtylyghy» ózgergen (b.d.d. II gh. –  b.z. VIII gh. aralyghy). Qytay jazbalary Ýisýnder otyryqshy jәne kóshpeli eki toptan túratynyn, olardyng tas pen kirpishten qalalar salatyn otyryqshylary baryn jәne húng (huni) halqy tәrizdi kóshpendileri de kezdesetinin bayandaydy. Ýisýn imperiyasynda qalalardyng óte kóptiginen «bir qalanyng әteshterining shaqyruyn ekinshi qala túrghyndary estiytinin de» kórsetken sol qytay jazbalary. Osy derekter ýisýn-iejchiylerding taularda tas qorghandar salghan jýndi halqyna jatatynyn aighaqtaydy. Basty keyipkerining biri samúryq qúsy bolghan Er Tóstik ertegisi tazqara qúsyna (samrúh) syiynghan jýndi halqyna tiyesili dep baylam jasaugha da bolady.

Ýisýn imperiyasyn biylegen honyr (hunimo) toby ekige bólinip ózara jaulasqany, biri Húng (huni) imperiyasymen baylanysyn ýzbey qytaygha jau kýiinde qalghany, al ekinshisi qytay әskeri kómegimen biyligin saqtap Qytay imperiyasynyng odaqtasyna ainalghany jazylghan tarihy qújattar bar. Olardyng biylikten airylghan toby yuechjiylerding ózderine baghynyshty bóligin ertip Teniz (qazirgi Kaspiy tenizi) jaghalauyna ketken (Orta Aziya týgeldey Ýisýn imperiyasy aimaghy bolghandyqtan, onda syimaghan). Qytay jazbalary kórsetken osy oqighalardy reseylikter «ýisýnder men yuechjiyler qaqtyghysy» dep týsindirip keldi.

iyechjy atauynyng shejiresi

ngechjiy atauy «oshaq» degen sózding qytaysha dybystaluy bolyp tabylady. Sóz basynda kelgen «o» әrpi qytaysha «ye» dep dybystalady, sondyqtan  «oshaq» atauy qytaysha «yechjaky» dep aityluy tiyis. Qytaylar bóten ataulardy «qysqartqysh» halyq, osy sebepten olar OShAQ taypasyn «yEChJAKY» deuding ornyna, «ngEChJIY» dep qysqartyp alghan. Qytay jazbalary yuechjiyler b.d.d. V ghasyrda ómir sýrgenin dәleldeydi. Yaghny oshaq  taypasy osydan 2 600 jyl búryn bar bolghan. Esik qorghanynan tabylghan Altyn adamnyng saq hanzadasy ekeni jәne onymen birge eski týrkilik jazuy bar tostaq tabylghany belgili. Sol tostaqtaghy jazudyng «AGhA SAGhAN OShAQ» degen sóz ekenin ghalymdar dәleldedi. Altyn adamnyng b.d.d. V ghasyrda ómir sýrgeni anyqtalghan, yaghny oshaq (yechji) taypasynyng ómir sýrgen zamany. Sonda tostaqty Altyn adamgha oshaq eli biyleushisi syilaghanyn, ondaghy «agha saghan oshaq» sózi arqyly ol óz dәrejesining joghary ekenin eskertkenin kóremiz.

Qazirgi oshaqty taypasy tasjýrek, atalyq, qonyr jәne bayly degen tórt rudan túrady. Oshaqtynyng tórt ruyda yuechji-ýisýnder jayly derekterde kezdesedi:

1. Grek jazbalaryna sensek, yuechjiylerde Ata ruy bar, osy ataugha «lyq» jalghauyn qossaq, «atalyq» bolyp shyghady. Almaty túrghynyn «almatylyq» degendey, Ata ruy adamdaryn «atalyq» deumen oshaqtynyng atalyq ruy qalyptasqan (Ata ruy oshaq-ngechjiylerdi honyr (huni) tobyna deyin biylegender tәrizdi).

2. Al oshaqtynyng qonyr ruy yuechji-oshaq elin nemese Ýisýn memleketin biylegen honyrlardan (huni), yaghny «hunimo» (honyrmyn) tobynan qalyptasqan.

3. Oshaqty taypasynyng basym bóligin tasjýrek ruy qúraydy, onyng taz degen jeke tarmaghy bar. Qazirgi Tәjikstan aumaghyn basyp alghan yuechjiyler grifongha (tazqara) syiynatyndyqtan shashtaryn taqyrlap qyryp tastaytynyn, osy sebepten olar ornatqan knyazdik tariyhqa Toharstan bolyp engenin grek jazbalary aighaqtaghan. Ol memleketti ornatqan әri biylegen oshaq-iyechjiyler bolghanymen, halqy parsy tildi bolghany týsinikti jәne sol memlekette tәjik últy qalyptasty.

Qyrghyz tarihshylary Toharstandy yuechjiylerding Taz degen ruy (jigi) ornatqan dep tújyrymdaydy jәne qyrghyzdaghy Tazly ruy solardan dep sanaydy. Toharstan knyazdigin ornatqan oshaq-yechjiylerding Taz ruy oshaqtynyng tasjýrek ruy qúramynda saqtalghan (arghynda da taz ruy boluy arghyn men oshaqtynyng arghy tegi jýndi halqynan ekenin bayqatady). Grek derekterindegi oshaq-yechjiylerding tazqara qúsyna syiynghanyn eskersek, onda oshaq-iechjiylerding negizgi bóligi ózin «tazjýrek» dep ataghan degen tújyrym jasaghanymyz abzal («tazqara qúsynday jýrektimiz», yaghny «batylmyz» degen maghynada). Oshaq-yechjiylerding basym bóligi bolghan sol tazjýrek ruy – qazirgi oshaqty taypasynyng basym bóligin qúraytyn tasjýrek ruynyng tap ózi.

4.Qytay jazbasynda jýndilerding jeti taypalyq odaghy «baydy» dep kórsetilgen. Solardyng oshaq-ngechjiylerge kelip qosylghandarynan oshaqty taypasynyng Bayly ruy qalyptasqan. Jýndilik jeti taypa odaghynan bolghandyqtan, olardyng oshaq-ngechjiylerden dәrejesi joghary bolmasa, kem emes. Osy sebepten bolar, bayly ruy «oshaqtynyng joly ýlkeni» sanalady.

Osylaysha ýisýn-iechjiyler qúramyndaghy ata, honyrmyn (hunimo), taz jәne baydy toptary men ýisýndik oshaqty taypasynyng atalyq, qonyr, tasjýrek jәne bayly rulary ózara baylanysty ekenin anyq kóremiz. Demek qytaylar «yechjiy» degen taypa-elding óz atauy – OShAQ. Sun (huni) toby biylegendikten qytay ol eldi «y-sun» («sun patsha eli») dep ataghan, osy qytaylyq atau yqpalymen oshaq-yechjy taypasy óz memleketin Ýisýn dep ketken. Toharstan men Ýisýn (Kushan) patshalyqtaryn ornatqan sol yuechji-oshaq taypasy, qazaq halqynyng oshaqty taypasy solardyng tikeley jalghasy bolyp tabylady.

Oshaqty, kerey, uaq jәne tabyn taypalarynyng tarihy

Qazirgi Tәjikstan aimaghynda Taz jigi (ruy) ornatqan Toharstan memleketi bolghanyn aittyq. Toharstandy biylegen «taz jigi» qol astyndaghy parsy tildilerge sinip, tazjik atauymen jeke últ qalyptastyrdy. Tәjik tilining parsylyq jәne týrkilik sózderden túratyny da sonyng dәleli. Ol zamanda «ru» sózi ornynda «jik» sózi qoldanylghan. Yaghni, Toharstan halqy ózderin biylegen «Taz jigi» dinastiyasy atauymen «tazjik» (tadjiyk) degen jeke últ bolyp qalyptasty. Olargha sinbey Alatauda qalghan Taz jigi adamdary keyin Taraz qalasy men Shymkent qalalaryna ornyghyp, ondaghy ózbekterge singen, olardyng tauda qalghandary XVI ghasyrda kelgen qyrghyzdargha Tazly atauymen kirikken.

Qytaydan jenilgen húng (huni) halqy I ghasyrda Qanly (kanigu) memleketi ornalasqan qazirgi qazaq dalasyna (saq dalasy) auyp keldi. Biylikten shettetilgen qanly taypasy Ýisýn imperiyasyna boy úsynyp, sonda yghysqan tәrizdi. Saq dalasyn iyemdengen húng halqy Ýisýn imperiyasy ornalasqan Orta Aziyany jaulap alugha qauqarsyz boldy, onyng sebebi – Ýisýn imperiyasy men Qytay imperiyasy odaqtasqan. Húng men saq halyqtary aralasyp, birtútas Hazaq degen halyqqa ainala bastady. Biylik húndarda bolghandyqtan, aimaq «Húnzaq» dep ataldy («húng jaq», yaghny «húng aimaghy» degen maghynada), keyin aimaq halqy da Húnzaq dep atalyp ketti. Shamamen VI ghasyrda «Húnzaq» qysqaryp, әueli Hzaq, sosyn Hazaq bolyp birjola ornyqty («ún» bóligi qoldanystan shyghyp qalghandyqtan, Húnzaq әueli Hzah, sosyn Hazah bolyp ózgerip ornyqty). Ataudyng osylay ózgerip ornyghu faktisi saq pen húng (huni) halyqtary qosyluymen qazaq últy payda bolghanyn aiqyn dәleldeydi.

Ýisýn imperiyasy men Qytay imperiyasy tyghyz odaqtas boldy, Ýisýn imperiyasyn qytay qyzdarynan tughandar biylegenin qytay jazba derekteri rastaydy. Osy sebepten bolar, II ghasyrda Ýisýn imperiyasynda budda dini órken jaydy, ol – Kushan Gerey degen patsha biylegen zaman. Osy patshanyng esimindegi «kerey» atauy onyng kerey taypasynan ekenin nemese senimdi әskery kýshi kerey taypasy bolghanyn bayqatady. Ejelgi derekterge sýiengen key ghalymdar kerey taypasy әuelde ýisýndik bolghan dep tújyrymdaydy.

Al III ghasyr sonynda Qytay imperiyasy ekige ydyrap әlsiregeni, onyng soltýstik bóligin «qytay emester» biylegeni belgili. Soltýstik Qytaydy biylegen Toba toby Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiyadan deu oryndy. Óitkeni, Qytay men Ýisýn imperiyalarynyng úzaq ghasyrlyq tyghyz odaqtastyghy jәne ýisýn biyleushileri men qytay biyligi arasyndaghy naghashy-jiyendik tuystyq baylanys Ýisýndik dinastiya ókilderine Qytay imperiyasynda biyleuge jaqsy mýmkindikter tudyrghan. Ýisýndik dinastiyanyng Qytay imperiyasy biyligine talasuy búl imperiyany ekige ydyratty dese de bolady. Odaqtasy Qytay imperiyasy qatty әlsiregen Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziyalyq aimaghyn IV ghasyrda Jujandar tartyp aldy. Ýisýn imperiyasy Shynjan aimaghynda ghana óz biyligin saqtap qaldy jәne Soltýstik Qytaydyng biyligin óz qoldaryna aldy. Olardy qytay jazbasy Toba taypasy dep kórsetedi jәne bir ruy «tufa» ekenin atap ótedi. «Toba» degen tabyn taypasy atauynyng qytaysha dybystaluy dep bilemiz (tabyn taypasyn «tobany» deuding ornyna, qysqasha «toba» degen). Bashqyr halqy qúramyna singen tabyndar «uysun» dep te atalatyny mәlim, osy fakt tabyn taypasynyng әuelde Ýisýn imperiyasynda ómir sýrgenin kórsetedi.

Reseylikter toba taypasy manghol tildiler dep búrmalaydy, alayda toba taypasynyng «tufa» ruynan týrkitildi tuva últy qalyptasqanyn eskersek, toba taypasy týrkitildi bolghanyn kóremiz, yaghny ol ýisýn-jýndilik taypalar tobynan bolghan. Tabyn taypasy qúramyndaghy qonyr ruy Ýisýn imperiyasyn biylegen «hunimo» (qonyrmyn) dinastiyasynan desek, qatelespeymiz. Osy fakti de Soltýstik Qytaydy biylegen toba taypasy qazaqtyng tabyn taypasy ekenin kórsetedi. Demek arghyn, oshaqty, kerey, uaq jәne tabyn taypalary arghy teginde jýndi halqynan bolyp shyghady.

Ýisýn imperiyasy bizding dәuirding IV ghasyryna deyin ómir sýrdi, yaghny 500 jyl alyp aimaqty biylegen imperiya boldy, osy sebepten qytay jazbalarynda ol ónir «ejelgi ýisýn aimaghy» dep kórsetiledi. Ýisýn imperiyasy (Kushan patshalyghy) qúramyna qazirgi Ózbekstan men Shynjan, Aughanystannyng key audandary men Qazaqstannyng ontýstik ónirleri kirdi. Ýisýnder otyryqshy jәne kóshpeli eki toptan túratynyn jәne ru-taypa kósemderin «bek» dep ataytynyn qytay derekteri jazady. IV ghasyr sonynda «ejelgi ýisýn aimaghyn» qazirgi Týrkimenstannan shyqqan eftalit eli basyp aldy, dúrysynda olar «ýz» dep atalghan taypa-el bolatyn (alabay iytine baylanysty «epti alyp iyt» eli depte atalghandyqtan tariyhqa «eftaliyt» bolyp engen). Ýz taypasyn biylegender «aqýz» dep ataldy, arap әripti jazbalarda kezdesetin osy ataudy «okuz» dep búrmalaghan, osylaysha tariyhqa «oguz» degen jalghan atau engizgen Resey imperiyasy. Ýz taypasy ýisýnderding otyryqshy bóligin ghana baghyndyrugha qol jetkizdi, al kóshpendi ýisýnderdi bodandyqta ústap otyru mýmkin bolmaghan. Osylaysha qazirgi Ózbekstan, Shynjan, Aughanstan jәne Ontýstik Qazaqstandaghy ýisýndik qalalar tolyqtay Ýz taypasy biyligine kóshti.

Ýisýnder bay-baghlandary men kósemderin «bek» deytin әdetterimen Ýz adamdaryn «ýz bek» dep atap ketti, keyin osy atau barsha otyryqshylargha ortaq «ÝZBEK» atauyna ainaldy. Otyryqshy ýisýnder men kóshpeli ýz taypasy adamdary aralasyp «ýzbek» últyn qalyptastyrdy, olardyng tilderi aralasuynan «ýzbek» tili payda boldy. Osy sebepten ózbek tili týrkimen-әzerbayjan tilderi men qazaq tili ortasynda ornalasqan. Osylaysha otyryqshy ýisýnder men kóshpeli ýzder ýzbek (ózbek) halqyn qalyptastyrdy (keyin olargha otyryqshylyqqa kóshken kóptegen ózge taypa-ru adamdary qosyldy, ózbekter qúramyna 92 rudyng adamdary singen). Ýz atauly ru ózbekter qúramyndaghy rular tiziminde bar, ózbek ghalymdary óz ataularynyng sol rumen baylanysty ekenin ertede aityp ótken (ýz taypasynyng az ghana toby Syrdariya aimaghynda keyingi XV ghasyrgha deyin bolghanyn tarihy derekter dәleldeydi). Al ýisýnderding kóshpendileri ózderine dәstýr-salty jaqyn qazaq halqyna qosyldy.

Qytay jazbalarynyng «Kushan patshalyghy boldy» degen aimaqty «ejelgi ýisýnder jeri» dep kórsetui, sol aimaqta otyrghan ózbek halqynyng óz negizin uyshun dep tanuy jәne sol aimaqtaghy qazaq taypalarynyng jalpylay «ýisýnder» dep ataluy ertedegi imperiyanyng Kushan emes, Ýisýn dep atalghanyn aighaqtaydy. Ejelgi grektik, rimdik jәne qytaylyq jazbalar alban, suan (syban), qanly, sirgeli taypalarynyng saq-skif halqynan ekenin, al ysty, shapyrashty, dulat taypalarynyng húng (huni) halqynan ekenin kórsetedi.

Áuelgi Ýisýn memleketi Shynjanda ornalasqan taulyq kishigirim knyazdik bolghany belgili, onyng halqy oshaq (ngechji) taypasy boldy. Keyin ol knyazdikke Orta Aziya qosylyp imperiyagha ainalghanda, atau Ýisýn bolyp qaldy. Alayda Ýisýn imperiyasy halqy qúramynda jýndilik taypalarmen qatar jergilikti saq-skiftik taypalar da bolghan, keyin jujandar zamanynda olargha shapyrashty, al týrki ashinalar zamanynda ysty men dulat taypalary baryp qosyldy. Olar otyrghan nemese baryp qonystanghan aimaqtar «ejelgi ýisýn jeri» dep tanylghandyqtan, olardyng ortaq ataulary «ýisýnder» bolyp ornyqty.

Al qonyr ruy oshaqty taypasynda ghana emes, Almaty, Taldyqorghandaghy ystylar qúramynda, Shymkent, Jambyldaghy ystynyng tilik ruy men dulattyng siqym ruy qúramynda (qonyrdyng shuyldaghy) jәne Qyzylorda aimaghyndaghy tabyndar qúramynda da boluy Ýisýn imperiyasyn biylegen «hunimo» toby atauy dúrysynda «qonyr» ekenine dәlel (biyleushi dinastiya bolghandyqtan imperiyanyng barlyq aimaghynda olardyng ókilderi bolghan, keyin olar óz aimaghyndaghy taypalar qúramyna singen). Al shapyrashtylar mekenindegi Ýshqonyr atauy, Ýsharal qalasy manyndaghy Qonyr mekeni, Qyzylorda aimaghyndaghy Bayqonyr men Telqonyr atauly jerler Ýisýn imperiyasy aimaghynyng territoriyasyn pash etedi. Tipti, Semey aimaghyndaghy Qonyr әulie ýngiri keyingi músylmandyq zamanda sol aimaqqa din taratqan qonyr dinastiyasy úrpaghymen baylanysty deuge әbden bolady. Jalpy oshaqty taypasynyng Jambyl, Shymkent, Tashkent aimaqtaryndaghy kóptegen eldi mekenderde shashyrap ornalasqany jәne bir tobynyng Bayqonyrgha jaqyn Aralisk qalasy manynda otyrghany Ýisýn imperiyasy zamanymen baylanysty.

Ýisýn imperiyasyn biylegen honyr (hunimo) toby jýndilik «jeti taypalyq Baydy odaghyna» sýiengen siyaqty. Oshaqty taypasynda bayly ruynyng «joly ýlken» sanaluy jәne «ýisýndik» dep tanylatyn taypalardyng óz shejiresin Baydy-bekten taratuy sonday sebepterden qalyptasqan. Yaghni, ýisýnderding arghy tegi sanalatyn «Baydibek» atauy jeke adamdy emes, ol Ýisýn imperiyasy biyligine jaqyn bolghan Baydy taypalyq odaghyn kórsetedi. Ýisýn imperiyasy 500 jyl biylegen aimaq keyin «ýisýn jeri» delinip ketkendikten, onda otyrghan taypalar da (ýsh týrli halyqtan bolghanyna qaramastan) jalpylay «ýisýnder» dep atalghan. Ózgeler «ýisýnder» dep ataghandyqtan, ol taypalar da keyingi shejire jazu zamanynda ortaq tekterin izdegeni týsinikti. Olardyng emis-emis este qalghan anyzdar jetegimen Baydy taypalyq odaghyn «Baydybek» dep kórsetu arqyly «ortaq atalaryn tapqanday» bolghanyn bayqaymyz. Yaghni, Baydy atauly jeti taypa odaghy jayly anyz әngimeler «ýisýndik taypalar Baydibek babadan taraydy» degen týsinikti qalyptastyrady.

Jalpy ýisýn, saq (skiyf) jәne húng (huni) halyqtary – bir dәuirde ómir sýrgen derbes ýsh halyq. Olardyng әuelde kórshi ornalasqan ýsh aimaqta derbes ómir sýrgenin barsha әlem ghalymdary moyyndaydy. Alla qalasa, Ýisýndik topta dep tanylatyn shapyrashty, dulat, ysty taypalarynyng shynynda húng (huni) halqynan ekenin kórsetetin derekterdi Asylúya dinastiyasy jayly maqalada jazamyz. 

Ol maqala da Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting «Bolashaqqa baghdar: ruhaniy janghyru» atty maqalasy ayasyndaghy «Tughan jer» baghdarlamasyna ýn qosu bolaryna senimimiz kәmil.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz