ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى اياسىندا «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن قولعا الۋدى ۇسىنعان ەدى. تۋعان جەردىڭ تاريحى ءدال بۇگىنمەن عانا ولشەنبەيدى. تۋعان جەر مەن ەلدىڭ  تاريحىن بىلگىمىز كەلسە، ءبىز تىم تەرەڭگە، سوناۋ ساق، ءۇيسىن داۋىرىنە دەندەي ەنىپ، تاريحىمىزدى ءتۇپ قوپارا زەرتتەۋگە ءتيىسپىز.

مىسالعا، قىتاي يمپەرياسى ءجۇندى حالقىن ىدىراتقان ب.د.د. III عاسىردا شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) حالقى باسىپ العانى جايلى قازىر كوپ ايتىلمايدى.. ويتكەنى قىتاي جازباسى ۋسۋن كنيازدىگىن حۋنمو بيلەگەنىن، حۋنمو ايەلدى تەك حۋن (حوڭىر) حالقىنان عانا الاتىنىن جانە تاق مۇراگەرلىگى تەك حۋن قىزىنان تۋعان ادامعا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتەدى. دەمەك شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) حالقى وكىلدەرى بيلەدى، مەملەكەتى قىتاي جازباسىندا ۋسۋن دەپ كورسەتىلەدى ء(ۇيسۇن).

ۋسۋن كنيازدىگىن بيلەگەن حوڭىر (حۋن) حالقى ادامدارى وزدەرىن «حوڭىرمىن» دەپ اتاعان («حوڭىر حالقى ادامىمىن» دەگەن ماعىنادا). حوڭىر حالقىن «حۋن» دەپ اتاعان «ر» دىبىسى جوق قىتاي، «حوڭىرمىن» دەيتىن ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرىن دە «حۋنمو» دەپ جازبالارىنا ەنگىزدى. ال قىتاي دەرەكتەرىندەگى «ۋسۋن» اتاۋى اۋەلدە «يۋ-سيۋن» بولىپ جازىلعان دەۋ ورىندى. قىتاي دەرەكتەرى يۋەچجي تايپاسىنىڭ ب.د.د. V عاسىردا بولعانىن ايعاقتاسا، «ۋسۋن» اتاۋى تەك ب.د.د. II عاسىردا پايدا بولدى. قىتايلار حۇڭداردى (حۋن) «سيۋن» دەپ تە اتاعان (ماعىناسى – جابايى، تاعى). فرانتسۋز تاريحشىسى مارسەل گرانە قىتاي دەرەكتەرىندەگى «يۋ-سيۋن» اتاۋىنىڭ ماعىناسى «بيلەۋشى سيۋن» («سيۋن پاتشا») ەكەنىن كورسەتەدى. ۋسۋن كنيازدىگىن بيلەگەندەر – حۋن (حوڭىر) حالقىنىڭ وكىلدەرى، ياعني پاتشا «سيۋن» حالقى ادامى. وسى سەبەپتەن قىتايلار «سيۋن-پاتشا» بيلەگەن كنيازدىكتى «يۋ-سيۋن» دەپ اتاعان («سيۋن پاتشا كنيازدىگى» دەگەن ماعىنادا). ال يۋەچجيلەر مەن حۇڭدار ول اتاۋدى «ءۇيسۇن» دەپ قابىلداعان، سوندىقتان قىتاي جازبالارى دا كەيىن «يۋ-سيۋن» ءسوزىن «ۋسۋن» دەپ جازادى.

قىتاي دەرەكتەرى يۋەچجيلەر مەن ۋيسۋندەر ءبىر عاسىردا ءبىر جەردە وتىرعانىن دالەلدەيدى. بۇل جايت عالىمداردى تىعىرىققا تىرەيتىنىن لەۆ گۋميلەۆ اتاپ وتەدى. رەسەي يمپەرياسى «يۋەچجيلەر پارسى ءتىلدى، ال ۋيسۋندەر تۇركىتىلدى، ولار – ءوزارا تۋىستىعى جوق دەربەس ەكى حالىق» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ال قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن بايلانىستى وقيعالاردا ولاردى كەيدە يۋەچجي، كەيدە ۋيسۋن دەپ اتايدى. وسى دەرەكتەر ەكى اتاۋدىڭ دا ءبىر تايپا-حالىققا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەيدى. الايدا رەسەي يمپەرياسى اتاقتى توحارستان مەن كۋشان پاتشالىقتارىن ورناتقان يۋەچجيلەردىڭ تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەدى. ولار قول استىنداعى تۇركى ءتىلدى ۇلتتاردىڭ داڭقتى تاريحى اشىلعانىن قالامادى. رەسەي سول سەبەپتەن لەۆ گۋميلەۆتىڭ «ەكى تايپا ول ايماقتى كەزەك-كەزەك يەلەنگەن بولار» دەگەن بولجامىن ناقتى تۇجىرىم ەتتى.

قىتاي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيامەن جانە تاياۋ شىعىسپەن ساۋدا قاتىناسىن جاساۋىنا ورتادا ورنالاسقان ءۇيسۇن كنيازدىگى كەدەرگى بولىپ كەلدى. سەبەبى ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەندەر قىتايدىڭ باستى جاۋى حۇڭ (حوڭىر) حالقىنان شىققاندار بولاتىن. ناقتىراق ايتساق، ءۇيسۇن كنيازدىگى حۇڭ يمپەرياسى ىقپالىندا ەدى. قىتاي يمپەرياسى قالايدا ءۇيسۇن كنيازدىگىن حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى ىقپالىنان شىعارۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان ب.د.د. II عاسىردىڭ باسىندا ءۇيسۇن مەملەكەتىنە ارنايى ەلشى جىبەرگەن. قىتاي جازباسى ول ەلشىنى «يۋەچجي ەلىمەن وداقتاسۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن» دەپ كورسەتەدى. الايدا ونىڭ ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن جاقسى قاتىناس ورناتقانىن اڭعارامىز. وسى دەرەكتىڭ ءوزى «ءۇيسۇن» مەن «يۋەچجي» دەگەن ءبىر ەلدىڭ ەكى ءتۇرلى اتاۋى ەكەنىن جاقسى دالەلدەيدى. دەمەك شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگىنىڭ حالقى يۋەچجي تايپاسى بولعان. ناقتىراق ايتساق، يۋەچجي تايپاسىنىڭ مەملەكەتى ءۇيسۇن دەپ اتالعان.

ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حوڭىردى (حۋن)  جازباسىنا «حۋنمو» دەپ ەنگىزگەن سول قىتاي ەلشىسى. وسىدان سوڭ قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەندەردى حۋنمو دەپ كورسەتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. قىتاي يمپەرياسى سول ەلشىنىڭ ارتىنشا ءۇيسۇن بيلىگىنە ءوز قىزدارىن ۇزاتۋ ارقىلى تۋىستىق بايلانىس ورناتقانىن، ال ب.د.د. I عاسىردا قىتايلىق ايەلدىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ءۇيسۇن بيلەۋشىسى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسىمەن قاتىناسىن ءبىرجولاتا ۇزگەنىن قىتاي جازبالارى ايعاقتايدى.

قىتاي يمپەرياسى ب.د.د. II عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن جاقىن بايلانىس ورناتتى. ال سول عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىڭجاننان شىققان يۋەچجيلەر ورتا ازيانى باسىپ الىپ، ءوز پاتشالىعىن قۇردى (ول تاريحتا كۋشان پاتشالىعى دەپ اتالعان). وسى ەكى تاريحي وقيعا ءوزارا تىعىز بايلانىستى، ياعني، شىڭجانداعى شاعىن ءۇيسۇن كنيازدىگى قىتاي يمپەرياسى كومەگىمەن ورتا ازيانى باسىپ الدى. وسىلايشا شاعىن كنيازدىك الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسىنا اينالدى.

پارفيا پاتشالىعىن بيلەگەن ارىنساق (ارانشاح) ديناستياسى مەن شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر اراسىندا ب.د.د. II عاسىردا بولعان سوعىس گرەك جازبالارىندا باياندالادى. سول سوعىستار ناتيجەسىندە پارفيا پاتشالىعى ورتا ازيادان ايرىلىپ، تەك يران مەن زاكاۆكازەدە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالدى. وسىلايشا ءجۇندى حالقىنىڭ ەكى تايپاسى ورناتقان ەكى يمپەريا ورتا ازيادا كورشى بولىپ ورنىقتى. ءۇيسۇن-يۋەچجي ەلى قىتايدىڭ اسكەري كومەگىن قولدانعان ءتارىزدى، قالاي بولعاندا دا ۇلى جىبەك جولىنىڭ پايدا بولۋى سول وقيعالارمەن تىعىز بايلانىستى.

وسىلايشا قىتايدىڭ جىبەكپەن ساۋدا جاساۋىنا جول اشىلىپ، سول عاسىردا ۇلى جىبەك جولى ءداۋىرى باستالدى. عالىمدار ورتا ازيادا پارفيا پاتشالىعىنان بولەك، تاعى ءبىر يمپەريا بولعانىن تەك XIX عاسىردا ايتا باستادى. ول پاتشالىقتى ورناتقان شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر ەكەنى انىق. ءبىر بيلەۋشىسىنىڭ كۋشان گەرەي دەگەن ەسىمىنەن بولار، رەسەي ول يمپەريانى كۋشان پاتشالىعى دەپ تاريحقا ەنگىزدى. دۇرىسىندا ونى ورناتقان شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگى بيلەۋشىلەرى ەدى، سوندىقتان يمپەريانىڭ ءوز اتاۋى ءۇيسۇن پاتشالىعى بولۋ كەرەك.

قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن مەملەكەتى باتىس، شىعىس جانە ورتالىق دەگەن ءۇش ايماقتان تۇراتىنىن باياندايدى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى تاۋداعى شاعىن ءۇيسۇن كنيازدىگى ءۇش ايماقتان قۇرالعان الىپ يمپەرياعا اينالعانىن دالەلدەيدى. جوعارىداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇيسۇندەردىڭ تاڭباسى «قارعا» بەينەسىندە بولعان. ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ، «تازقارا» اتاۋىن «قارعا» دەپ بۇرمالاعان كەيىنگى قىتاي جازبالارى ءتارىزدى نەمەسە شىندىقتى جاسىرۋ نيەتىمەن تازقارا اتاۋىنداعى «قارا» ءسوزىن «قارعا» دەپ اۋدارتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى بولار. ويتكەنى، كورىنگەن جەردە تەزەك شۇقىعان سانسىز قارعانى مەملەكەت تاڭباسى ەتۋ اقىلعا سىيىمسىز. گرەك دەرەكتەرى توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان يۋەچجيلەردە گريفونعا (تازقارا) سىيىنۋ ءداستۇرى بولعانىن راستايدى. ال «يۋەچجي» مەن «ءۇيسۇن» ءبىر تايپا-ەلدىڭ ەكى ءتۇرلى اتاۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءۇيسۇن يمپەرياسى تاڭباسى تازقارا (گريفون) بولعانىن اڭعارامىز.

عالىمدار شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگى حالقى ءجۇندى حالقىنا جاتاتىنىن مويىندايدى. ب.د.د. II عاسىردا ۇيسۇندەر جۇندىلەر ءتارىزدى كوك كوزدى، قىزىل شاشتى بولعانى ءمالىم. الايدا ورمانسىز ورتا ازياداعى كەيىنگى مىڭ جىلدىقتا ولاردىڭ «كوك كوزدىلىگى مەن قىزىل شاشتىلىعى» وزگەرگەن (ب.د.د. II ع. –  ب.ز. VIII ع. ارالىعى). قىتاي جازبالارى ۇيسۇندەر وتىرىقشى جانە كوشپەلى ەكى توپتان تۇراتىنىن، ولاردىڭ تاس پەن كىرپىشتەن قالالار سالاتىن وتىرىقشىلارى بارىن جانە حۇڭ (حۋن) حالقى ءتارىزدى كوشپەندىلەرى دە كەزدەسەتىنىن باياندايدى. ءۇيسۇن يمپەرياسىندا قالالاردىڭ وتە كوپتىگىنەن «ءبىر قالانىڭ اتەشتەرىنىڭ شاقىرۋىن ەكىنشى قالا تۇرعىندارى ەستيتىنىن دە» كورسەتكەن سول قىتاي جازبالارى. وسى دەرەكتەر ءۇيسۇن-يۋەجچيلەردىڭ تاۋلاردا تاس قورعاندار سالعان ءجۇندى حالقىنا جاتاتىنىن ايعاقتايدى. باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى سامۇرىق قۇسى بولعان ەر توستىك ەرتەگىسى تازقارا قۇسىنا (سامرۇح) سىيىنعان ءجۇندى حالقىنا تيەسىلى دەپ بايلام جاساۋعا دا بولادى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حوڭىر (حۋنمو) توبى ەكىگە ءبولىنىپ ءوزارا جاۋلاسقانى، ءبىرى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسىمەن بايلانىسىن ۇزبەي قىتايعا جاۋ كۇيىندە قالعانى، ال ەكىنشىسى قىتاي اسكەرى كومەگىمەن بيلىگىن ساقتاپ قىتاي يمپەرياسىنىڭ وداقتاسىنا اينالعانى جازىلعان تاريحي قۇجاتتار بار. ولاردىڭ بيلىكتەن ايرىلعان توبى يۋەچجيلەردىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ تەڭىز (قازىرگى كاسپي تەڭىزى) جاعالاۋىنا كەتكەن (ورتا ازيا تۇگەلدەي ءۇيسۇن يمپەرياسى ايماعى بولعاندىقتان، وندا سىيماعان). قىتاي جازبالارى كورسەتكەن وسى وقيعالاردى رەسەيلىكتەر «ۇيسۇندەر مەن يۋەچجيلەر قاقتىعىسى» دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى.

يۋەچجي اتاۋىنىڭ شەجىرەسى

يۋەچجي اتاۋى «وشاق» دەگەن ءسوزدىڭ قىتايشا دىبىستالۋى بولىپ تابىلادى. ءسوز باسىندا كەلگەن «و» ءارپى قىتايشا «يۋە» دەپ دىبىستالادى، سوندىقتان  «وشاق» اتاۋى قىتايشا «يۋەچجاكى» دەپ ايتىلۋى ءتيىس. قىتايلار بوتەن اتاۋلاردى «قىسقارتقىش» حالىق، وسى سەبەپتەن ولار وشاق تايپاسىن «يۋەچجاكى» دەۋدىڭ ورنىنا، «يۋەچجي» دەپ قىسقارتىپ العان. قىتاي جازبالارى يۋەچجيلەر ب.د.د. V عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى. ياعني وشاق  تايپاسى وسىدان 2 600 جىل بۇرىن بار بولعان. ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ ساق حانزاداسى ەكەنى جانە ونىمەن بىرگە ەسكى تۇركىلىك جازۋى بار توستاق تابىلعانى بەلگىلى. سول توستاقتاعى جازۋدىڭ «اعا ساعان وشاق» دەگەن ءسوز ەكەنىن عالىمدار دالەلدەدى. التىن ادامنىڭ ب.د.د. V عاسىردا ءومىر سۇرگەنى انىقتالعان، ياعني وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى. سوندا توستاقتى التىن ادامعا وشاق ەلى بيلەۋشىسى سىيلاعانىن، ونداعى «اعا ساعان وشاق» ءسوزى ارقىلى ول ءوز دارەجەسىنىڭ جوعارى ەكەنىن ەسكەرتكەنىن كورەمىز.

قازىرگى وشاقتى تايپاسى تاسجۇرەك, اتالىق, قوڭىر جانە بايلى دەگەن ءتورت رۋدان تۇرادى. وشاقتىنىڭ ءتورت رۋىدا يۋەچجي-ۇيسۇندەر جايلى دەرەكتەردە كەزدەسەدى:

1. گرەك جازبالارىنا سەنسەك، يۋەچجيلەردە اتا رۋى بار، وسى اتاۋعا «لىق» جالعاۋىن قوسساق، «اتالىق» بولىپ شىعادى. الماتى تۇرعىنىن «الماتىلىق» دەگەندەي، اتا رۋى ادامدارىن «اتالىق» دەۋمەن وشاقتىنىڭ اتالىق رۋى قالىپتاسقان (اتا رۋى وشاق-يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) توبىنا دەيىن بيلەگەندەر ءتارىزدى).

2. ال وشاقتىنىڭ قوڭىر رۋى يۋەچجي-وشاق ەلىن نەمەسە ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن حوڭىرلاردان (حۋن), ياعني «حۋنمو» (حوڭىرمىن) توبىنان قالىپتاسقان.

3. وشاقتى تايپاسىنىڭ باسىم بولىگىن تاسجۇرەك رۋى قۇرايدى، ونىڭ تاز دەگەن جەكە تارماعى بار. قازىرگى تاجىكستان اۋماعىن باسىپ العان يۋەچجيلەر گريفونعا (تازقارا) سىيىناتىندىقتان شاشتارىن تاقىرلاپ قىرىپ تاستايتىنىن، وسى سەبەپتەن ولار ورناتقان كنيازدىك تاريحقا توحارستان بولىپ ەنگەنىن گرەك جازبالارى ايعاقتاعان. ول مەملەكەتتى ورناتقان ءارى بيلەگەن وشاق-يۋەچجيلەر بولعانىمەن، حالقى پارسى ءتىلدى بولعانى تۇسىنىكتى جانە سول مەملەكەتتە تاجىك ۇلتى قالىپتاستى.

قىرعىز تاريحشىلارى توحارستاندى يۋەچجيلەردىڭ تاز دەگەن رۋى (جىگى) ورناتقان دەپ تۇجىرىمدايدى جانە قىرعىزداعى تازلى رۋى سولاردان دەپ سانايدى. توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان وشاق-يۋەچجيلەردىڭ تاز رۋى وشاقتىنىڭ تاسجۇرەك رۋى قۇرامىندا ساقتالعان (ارعىندا دا تاز رۋى بولۋى ارعىن مەن وشاقتىنىڭ ارعى تەگى ءجۇندى حالقىنان ەكەنىن بايقاتادى). گرەك دەرەكتەرىندەگى وشاق-يۋەچجيلەردىڭ تازقارا قۇسىنا سىيىنعانىن ەسكەرسەك، وندا وشاق-يۋەچجيلەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىن «تازجۇرەك» دەپ اتاعان دەگەن تۇجىرىم جاساعانىمىز ابزال («تازقارا قۇسىنداي جۇرەكتىمىز»، ياعني «باتىلمىز» دەگەن ماعىنادا). وشاق-يۋەچجيلەردىڭ باسىم بولىگى بولعان سول تازجۇرەك رۋى – قازىرگى وشاقتى تايپاسىنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن تاسجۇرەك رۋىنىڭ تاپ ءوزى.

4.قىتاي جازباسىندا جۇندىلەردىڭ جەتى تايپالىق وداعى «بايدى» دەپ كورسەتىلگەن. سولاردىڭ وشاق-يۋەچجيلەرگە كەلىپ قوسىلعاندارىنان وشاقتى تايپاسىنىڭ بايلى رۋى قالىپتاسقان. جۇندىلىك جەتى تايپا وداعىنان بولعاندىقتان، ولاردىڭ وشاق-يۋەچجيلەردەن دارەجەسى جوعارى بولماسا، كەم ەمەس. وسى سەبەپتەن بولار، بايلى رۋى «وشاقتىنىڭ جولى ۇلكەنى» سانالادى.

وسىلايشا ءۇيسۇن-يۋەچجيلەر قۇرامىنداعى اتا، حوڭىرمىن (حۋنمو), تاز جانە بايدى توپتارى مەن ۇيسۇندىك وشاقتى تايپاسىنىڭ اتالىق، قوڭىر، تاسجۇرەك جانە بايلى رۋلارى ءوزارا بايلانىستى ەكەنىن انىق كورەمىز. دەمەك قىتايلار «يۋەچجي» دەگەن تايپا-ەلدىڭ ءوز اتاۋى – وشاق. سيۋن (حۋن) توبى بيلەگەندىكتەن قىتاي ول ەلدى «يۋ-سيۋن» («سيۋن پاتشا ەلى») دەپ اتاعان، وسى قىتايلىق اتاۋ ىقپالىمەن وشاق-يۋەچجي تايپاسى ءوز مەملەكەتىن ءۇيسۇن دەپ كەتكەن. توحارستان مەن ءۇيسۇن (كۋشان) پاتشالىقتارىن ورناتقان سول يۋەچجي-وشاق تايپاسى، قازاق حالقىنىڭ وشاقتى تايپاسى سولاردىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلادى.

وشاقتى، كەرەي، ۋاق جانە تابىن تايپالارىنىڭ تاريحى

قازىرگى تاجىكستان ايماعىندا تاز جىگى (رۋى) ورناتقان توحارستان مەملەكەتى بولعانىن ايتتىق. توحارستاندى بيلەگەن «تاز جىگى» قول استىنداعى پارسى تىلدىلەرگە ءسىڭىپ، تازجىك اتاۋىمەن جەكە ۇلت قالىپتاستىردى. تاجىك ءتىلىنىڭ پارسىلىق جانە تۇركىلىك سوزدەردەن تۇراتىنى دا سونىڭ دالەلى. ول زاماندا «رۋ» ءسوزى ورنىندا «جىك» ءسوزى قولدانىلعان. ياعني، توحارستان حالقى وزدەرىن بيلەگەن «تاز جىگى» ديناستياسى اتاۋىمەن «تازجىك» (تادجيك) دەگەن جەكە ۇلت بولىپ قالىپتاستى. ولارعا سىڭبەي الاتاۋدا قالعان تاز جىگى ادامدارى كەيىن تاراز قالاسى مەن شىمكەنت قالالارىنا ورنىعىپ، ونداعى وزبەكتەرگە سىڭگەن، ولاردىڭ تاۋدا قالعاندارى XVI عاسىردا كەلگەن قىرعىزدارعا تازلى اتاۋىمەن كىرىككەن.

قىتايدان جەڭىلگەن حۇڭ (حۋن) حالقى I عاسىردا قاڭلى (كانگيۋ) مەملەكەتى ورنالاسقان قازىرگى قازاق دالاسىنا (ساق دالاسى) اۋىپ كەلدى. بيلىكتەن شەتتەتىلگەن قاڭلى تايپاسى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا بوي ۇسىنىپ، سوندا ىعىسقان ءتارىزدى. ساق دالاسىن يەمدەنگەن حۇڭ حالقى ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنالاسقان ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋعا قاۋقارسىز بولدى، ونىڭ سەبەبى – ءۇيسۇن يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى وداقتاسقان. حۇڭ مەن ساق حالىقتارى ارالاسىپ، ءبىرتۇتاس حازاق دەگەن حالىققا اينالا باستادى. بيلىك حۇڭداردا بولعاندىقتان، ايماق «حۇڭزاق» دەپ اتالدى («حۇڭ جاق»، ياعني «حۇڭ ايماعى» دەگەن ماعىنادا), كەيىن ايماق حالقى دا حۇڭزاق دەپ اتالىپ كەتتى. شامامەن VI عاسىردا «حۇڭزاق» قىسقارىپ، اۋەلى حزاق, سوسىن حازاق بولىپ ءبىرجولا ورنىقتى («ۇڭ» بولىگى قولدانىستان شىعىپ قالعاندىقتان، حۇڭزاق اۋەلى حزاح، سوسىن حازاح بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى). اتاۋدىڭ وسىلاي وزگەرىپ ورنىعۋ فاكتىسى ساق پەن حۇڭ (حۋن) حالىقتارى قوسىلۋىمەن قازاق ۇلتى پايدا بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى.

ءۇيسۇن يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى تىعىز وداقتاس بولدى، ءۇيسۇن يمپەرياسىن قىتاي قىزدارىنان تۋعاندار بيلەگەنىن قىتاي جازبا دەرەكتەرى راستايدى. وسى سەبەپتەن بولار، II عاسىردا ءۇيسۇن يمپەرياسىندا بۋددا ءدىنى وركەن جايدى، ول – كۋشان گەرەي دەگەن پاتشا بيلەگەن زامان. وسى پاتشانىڭ ەسىمىندەگى «كەرەي» اتاۋى ونىڭ كەرەي تايپاسىنان ەكەنىن نەمەسە سەنىمدى اسكەري كۇشى كەرەي تايپاسى بولعانىن بايقاتادى. ەجەلگى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن كەي عالىمدار كەرەي تايپاسى اۋەلدە ۇيسۇندىك بولعان دەپ تۇجىرىمدايدى.

ال III عاسىر سوڭىندا قىتاي يمپەرياسى ەكىگە ىدىراپ السىرەگەنى، ونىڭ سولتۇستىك بولىگىن «قىتاي ەمەستەر» بيلەگەنى بەلگىلى. سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن توبا توبى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيادان دەۋ ورىندى. ويتكەنى، قىتاي مەن ءۇيسۇن يمپەريالارىنىڭ ۇزاق عاسىرلىق تىعىز وداقتاستىعى جانە ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرى مەن قىتاي بيلىگى اراسىنداعى ناعاشى-جيەندىك تۋىستىق بايلانىس ۇيسۇندىك ديناستيا وكىلدەرىنە قىتاي يمپەرياسىندا بيلەۋگە جاقسى مۇمكىندىكتەر تۋدىرعان. ۇيسۇندىك ديناستيانىڭ قىتاي يمپەرياسى بيلىگىنە تالاسۋى بۇل يمپەريانى ەكىگە ىدىراتتى دەسە دە بولادى. وداقتاسى قىتاي يمپەرياسى قاتتى السىرەگەن ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيالىق ايماعىن IV عاسىردا جۋجاندار تارتىپ الدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى شىڭجان ايماعىندا عانا ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالدى جانە سولتۇستىك قىتايدىڭ بيلىگىن ءوز قولدارىنا الدى. ولاردى قىتاي جازباسى توبا تايپاسى دەپ كورسەتەدى جانە ءبىر رۋى «تۋفا» ەكەنىن اتاپ وتەدى. «توبا» دەگەن تابىن تايپاسى اتاۋىنىڭ قىتايشا دىبىستالۋى دەپ بىلەمىز (تابىن تايپاسىن «توبانى» دەۋدىڭ ورنىنا، قىسقاشا «توبا» دەگەن). باشقىر حالقى قۇرامىنا سىڭگەن تابىندار «ۋيسۋن» دەپ تە اتالاتىنى ءمالىم، وسى فاكت تابىن تايپاسىنىڭ اۋەلدە ءۇيسۇن يمپەرياسىندا ءومىر سۇرگەنىن كورسەتەدى.

رەسەيلىكتەر توبا تايپاسى ماڭعول تىلدىلەر دەپ بۇرمالايدى، الايدا توبا تايپاسىنىڭ «تۋفا» رۋىنان تۇركىتىلدى تۋۆا ۇلتى قالىپتاسقانىن ەسكەرسەك، توبا تايپاسى تۇركىتىلدى بولعانىن كورەمىز، ياعني ول ءۇيسۇن-جۇندىلىك تايپالار توبىنان بولعان. تابىن تايپاسى قۇرامىنداعى قوڭىر رۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن «حۋنمو» (قوڭىرمىن) ديناستياسىنان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. وسى فاكتى دە سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن توبا تايپاسى قازاقتىڭ تابىن تايپاسى ەكەنىن كورسەتەدى. دەمەك ارعىن، وشاقتى، كەرەي، ۋاق جانە تابىن تايپالارى ارعى تەگىندە ءجۇندى حالقىنان بولىپ شىعادى.

ءۇيسۇن يمپەرياسى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ IV عاسىرىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى، ياعني 500 جىل الىپ ايماقتى بيلەگەن يمپەريا بولدى، وسى سەبەپتەن قىتاي جازبالارىندا ول ءوڭىر «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعى» دەپ كورسەتىلەدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى (كۋشان پاتشالىعى) قۇرامىنا قازىرگى وزبەكستان مەن شىڭجان، اۋعانىستاننىڭ كەي اۋداندارى مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى كىردى. ۇيسۇندەر وتىرىقشى جانە كوشپەلى ەكى توپتان تۇراتىنىن جانە رۋ-تايپا كوسەمدەرىن «بەك» دەپ اتايتىنىن قىتاي دەرەكتەرى جازادى. IV عاسىر سوڭىندا «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعىن» قازىرگى تۇركىمەنستاننان شىققان ەفتاليت ەلى باسىپ الدى، دۇرىسىندا ولار «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل بولاتىن (الاباي يتىنە بايلانىستى «ەپتى الىپ يت» ەلى دەپتە اتالعاندىقتان تاريحقا «ەفتاليت» بولىپ ەنگەن). ءۇز تايپاسىن بيلەگەندەر «اقۇز» دەپ اتالدى، اراپ ءارىپتى جازبالاردا كەزدەسەتىن وسى اتاۋدى «وكۋز» دەپ بۇرمالاعان، وسىلايشا تاريحقا «وگۋز» دەگەن جالعان اتاۋ ەنگىزگەن رەسەي يمپەرياسى. ءۇز تايپاسى ۇيسۇندەردىڭ وتىرىقشى بولىگىن عانا باعىندىرۋعا قول جەتكىزدى، ال كوشپەندى ۇيسۇندەردى بوداندىقتا ۇستاپ وتىرۋ مۇمكىن بولماعان. وسىلايشا قازىرگى وزبەكستان، شىڭجان، اۋعانستان جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ۇيسۇندىك قالالار تولىقتاي ءۇز تايپاسى بيلىگىنە كوشتى.

ۇيسۇندەر باي-باعلاندارى مەن كوسەمدەرىن «بەك» دەيتىن ادەتتەرىمەن ءۇز ادامدارىن «ءۇز بەك» دەپ اتاپ كەتتى، كەيىن وسى اتاۋ بارشا وتىرىقشىلارعا ورتاق «ۇزبەك» اتاۋىنا اينالدى. وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن كوشپەلى ءۇز تايپاسى ادامدارى ارالاسىپ «ۇزبەك» ۇلتىن قالىپتاستىردى، ولاردىڭ تىلدەرى ارالاسۋىنان «ۇزبەك» ءتىلى پايدا بولدى. وسى سەبەپتەن وزبەك ءتىلى تۇركىمەن-ازەربايجان تىلدەرى مەن قازاق ءتىلى ورتاسىندا ورنالاسقان. وسىلايشا وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن كوشپەلى ۇزدەر ۇزبەك (وزبەك) حالقىن قالىپتاستىردى (كەيىن ولارعا وتىرىقشىلىققا كوشكەن كوپتەگەن وزگە تايپا-رۋ ادامدارى قوسىلدى، وزبەكتەر قۇرامىنا 92 رۋدىڭ ادامدارى سىڭگەن). ءۇز اتاۋلى رۋ وزبەكتەر قۇرامىنداعى رۋلار تىزىمىندە بار، وزبەك عالىمدارى ءوز اتاۋلارىنىڭ سول رۋمەن بايلانىستى ەكەنىن ەرتەدە ايتىپ وتكەن ء(ۇز تايپاسىنىڭ از عانا توبى سىرداريا ايماعىندا كەيىنگى XV عاسىرعا دەيىن بولعانىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى). ال ۇيسۇندەردىڭ كوشپەندىلەرى وزدەرىنە ءداستۇر-سالتى جاقىن قازاق حالقىنا قوسىلدى.

قىتاي جازبالارىنىڭ «كۋشان پاتشالىعى بولدى» دەگەن ايماقتى «ەجەلگى ۇيسۇندەر جەرى» دەپ كورسەتۋى، سول ايماقتا وتىرعان وزبەك حالقىنىڭ ءوز نەگىزىن ۋيشۋن دەپ تانۋى جانە سول ايماقتاعى قازاق تايپالارىنىڭ جالپىلاي «ۇيسۇندەر» دەپ اتالۋى ەرتەدەگى يمپەريانىڭ كۋشان ەمەس، ءۇيسۇن دەپ اتالعانىن ايعاقتايدى. ەجەلگى گرەكتىك، ريمدىك جانە قىتايلىق جازبالار البان، سۋان (سىبان), قاڭلى، سىرگەلى تايپالارىنىڭ ساق-سكيف حالقىنان ەكەنىن، ال ىستى، شاپىراشتى، دۋلات تايپالارىنىڭ حۇڭ (حۋن) حالقىنان ەكەنىن كورسەتەدى.

اۋەلگى ءۇيسۇن مەملەكەتى شىڭجاندا ورنالاسقان تاۋلىق كىشىگىرىم كنيازدىك بولعانى بەلگىلى، ونىڭ حالقى وشاق (يۋەچجي) تايپاسى بولدى. كەيىن ول كنيازدىككە ورتا ازيا قوسىلىپ يمپەرياعا اينالعاندا، اتاۋ ءۇيسۇن بولىپ قالدى. الايدا ءۇيسۇن يمپەرياسى حالقى قۇرامىندا جۇندىلىك تايپالارمەن قاتار جەرگىلىكتى ساق-سكيفتىك تايپالار دا بولعان، كەيىن جۋجاندار زامانىندا ولارعا شاپىراشتى، ال تۇركى اشينالار زامانىندا ىستى مەن دۋلات تايپالارى بارىپ قوسىلدى. ولار وتىرعان نەمەسە بارىپ قونىستانعان ايماقتار «ەجەلگى ءۇيسۇن جەرى» دەپ تانىلعاندىقتان، ولاردىڭ ورتاق اتاۋلارى «ۇيسۇندەر» بولىپ ورنىقتى.

ال قوڭىر رۋى وشاقتى تايپاسىندا عانا ەمەس، الماتى، تالدىقورعانداعى ىستىلار قۇرامىندا، شىمكەنت، جامبىلداعى ىستىنىڭ تىلىك رۋى مەن دۋلاتتىڭ سيقىم رۋى قۇرامىندا (قوڭىردىڭ شۋىلداعى) جانە قىزىلوردا ايماعىنداعى تابىندار قۇرامىندا دا بولۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن «حۋنمو» توبى اتاۋى دۇرىسىندا «قوڭىر» ەكەنىنە دالەل (بيلەۋشى ديناستيا بولعاندىقتان يمپەريانىڭ بارلىق ايماعىندا ولاردىڭ وكىلدەرى بولعان، كەيىن ولار ءوز ايماعىنداعى تايپالار قۇرامىنا سىڭگەن). ال شاپىراشتىلار مەكەنىندەگى ۇشقوڭىر اتاۋى، ءۇشارال قالاسى ماڭىنداعى قوڭىر مەكەنى، قىزىلوردا ايماعىنداعى بايقوڭىر مەن تەلقوڭىر اتاۋلى جەرلەر ءۇيسۇن يمپەرياسى ايماعىنىڭ تەرريتورياسىن پاش ەتەدى. ءتىپتى، سەمەي ايماعىنداعى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى كەيىنگى مۇسىلماندىق زاماندا سول ايماققا ءدىن تاراتقان قوڭىر ديناستياسى ۇرپاعىمەن بايلانىستى دەۋگە ابدەن بولادى. جالپى وشاقتى تايپاسىنىڭ جامبىل، شىمكەنت، تاشكەنت ايماقتارىنداعى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردە شاشىراپ ورنالاسقانى جانە ءبىر توبىنىڭ بايقوڭىرعا جاقىن ارالسك قالاسى ماڭىندا وتىرعانى ءۇيسۇن يمپەرياسى زامانىمەن بايلانىستى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حوڭىر (حۋنمو) توبى جۇندىلىك «جەتى تايپالىق بايدى وداعىنا» سۇيەنگەن سياقتى. وشاقتى تايپاسىندا بايلى رۋىنىڭ «جولى ۇلكەن» سانالۋى جانە «ۇيسۇندىك» دەپ تانىلاتىن تايپالاردىڭ ءوز شەجىرەسىن بايدى-بەكتەن تاراتۋى سونداي سەبەپتەردەن قالىپتاسقان. ياعني، ۇيسۇندەردىڭ ارعى تەگى سانالاتىن «بايدىبەك» اتاۋى جەكە ادامدى ەمەس، ول ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلىگىنە جاقىن بولعان بايدى تايپالىق وداعىن كورسەتەدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى 500 جىل بيلەگەن ايماق كەيىن «ءۇيسۇن جەرى» دەلىنىپ كەتكەندىكتەن، وندا وتىرعان تايپالار دا ء(ۇش ءتۇرلى حالىقتان بولعانىنا قاراماستان) جالپىلاي «ۇيسۇندەر» دەپ اتالعان. وزگەلەر «ۇيسۇندەر» دەپ اتاعاندىقتان، ول تايپالار دا كەيىنگى شەجىرە جازۋ زامانىندا ورتاق تەكتەرىن ىزدەگەنى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ ەمىس-ەمىس ەستە قالعان اڭىزدار جەتەگىمەن بايدى تايپالىق وداعىن «بايدىبەك» دەپ كورسەتۋ ارقىلى «ورتاق اتالارىن تاپقانداي» بولعانىن بايقايمىز. ياعني، بايدى اتاۋلى جەتى تايپا وداعى جايلى اڭىز اڭگىمەلەر «ۇيسۇندىك تايپالار بايدىبەك بابادان تارايدى» دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرادى.

جالپى ءۇيسۇن، ساق (سكيف) جانە حۇڭ (حۋن) حالىقتارى – ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرگەن دەربەس ءۇش حالىق. ولاردىڭ اۋەلدە كورشى ورنالاسقان ءۇش ايماقتا دەربەس ءومىر سۇرگەنىن بارشا الەم عالىمدارى مويىندايدى. اللا قالاسا، ۇيسۇندىك توپتا دەپ تانىلاتىن شاپىراشتى، دۋلات، ىستى تايپالارىنىڭ شىنىندا حۇڭ (حۋن) حالقىنان ەكەنىن كورسەتەتىن دەرەكتەردى اسىلۇيا ديناستياسى جايلى ماقالادا جازامىز. 

ول ماقالا دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى اياسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنا ءۇن قوسۋ بولارىنا سەنىمىمىز كامىل.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz