(Jalghasy. Basy myna siltemede)

Gunn Imperiyasy. Shamamen IV ghasyrda ornaghan Gunn imperiyasyn biylegender de Asylúya úrpaqtary. Attila (Attyly) kósemning әkesi – Mundzuk (Mynjik), al arghy atasy Balamirding (Balamir) ataqty Mode (Mýde) shynýi-shaniuding on besinshi úrpaghy ekenin ghalymdar dәleldegen. Jalpy Gunn imperiyasy men Jujan qaghanaty әuelde bir imperiya bolghan tәrizdi. Yaghni, ol – Manghystauda kýsh jinaghan ýisýndik dinastiya men Asylúya toby ornatqan alyp imperiya (Manghystaudaghy Altynqazghan degen jerden tabylghan «Gunn biyleushilerine tiyesili» delingen asyl zattar sózimizge kuә).

Jujandar basyp alghan Zakavkaziede Savir memleketi payda bolghany jәne onyng patshalary men Gunn biyleushileri bir adamdar ekeni Jujan men Gunn әuelde bir imperiya bolghanyn bayqatady.

Jujan qaghanaty. Jujan biyleushileri – b.d.d. I ghasyrda Ýisýn imperiyasy biyliginen airylghan toptyng úrpaqtary. Ýisýn eli jýndi halqynan bolghanymen, olardy biylegen honyr (hún) halqy adamdary (ózderin «honyrmyn» degendikten, qytay jazbasyna «hunimo» bolyp engen).

Qytay derekteri Ýisýn biyleushileri әieldi tek húng halqynan alatynyn, húng qyzynan tughan adam ghana taq múrageri bolatynyn kórsetedi. Osy derek Ýisýn memleketin biylegen dinastiya men Asylúya taypasy qúdalyqty dәstýr etkenin dәleldeydi. Ýisýn knyazdigin biylegen húndar (hunimo) súrbóri (suybu) taypasynan siyaqty, al Húng imperiyasynda súrbóri taypasy sot jýiesin basqarghany mәlim. Ýisýn knyazdigi halqy qytay derekterinde yuechjy dep te kórsetiletinin aittyq. Húng imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýy sol yuechji-ýisýn elinde er jetti, Ýisýn knyazdigin biylegen húndar onyng naghashy júrty boluy mýmkin. Demek Ýisýn knyazdigin biylegen súrbórilik dinastiya men Huni imperiyasyn biylegen asylúyalyq dinastiya qúdalyq baylanysta bolghan, búl Ýisýn biyligi «qytay jiyenderine» tiygenshe jalghasqan. Ýisýn memleketi b.d.d. III ghasyrda Shynjanda kishigirim knyazdik bolyp túrghanda, halqy oshaq (nechji) taypasy bolatyn (qytay «oshaq» atauyn «yechjaky» deuding ornyna, qysqasha «ngechjiy» degen). Qytay imperiyasy kómegine sýiengen Ýisýn knyazdigi (oshaq-iechjy eli) b.d.d II ghasyrda Orta Aziyany basyp alyp Ýisýn imperiyasyn ornatty (Resey ony tariyhqa Kushan patshalyghy dep engizdi), sonyng nәtiyjesinde qytaylargha Orta Aziyagha jol ashylyp, Úly Jibek joly bastaldy.

Sol Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiya b.d.d. 1 ghasyrda «qytayshyl» jәne «hunishyl» bolyp ekige bólinip, ózara biylikke talasqany belgili, aqyry «qytayshyl» top jenip, jenilgeni Kaspiy tenizi jaqqa ketken (Tarihshylar «iechjiyler men uysunder qaqtyghysy» deytin oqighalar). Olardyng ózderi húndardyng súrbóri taypasynan bolghanymen, negizgi kýshi oshaq (yechji) taypasynyng tazjýrek ruy bolghan. Sol sebepti Kaspiy tenizi manyndaghy jergilikti taypalar olardy «jýr-jan» dep ataghan (Kaspiy tenizi sol zamannan IH ghasyrgha deyin Jurjan dep ataldy, al tazjýrek ruy qazir sol aimaqta otyrghan Taz taypasy bolyp qalyptasty).

Jýrjan eli III ghasyrdyng sonynda Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziya aimaghyn basyp alyp óz biyligin ornatty. Yaghni, «atalaryna tiyesili bolghan biylikti qaytaryp aldy» (L.Gumiylev «Ýisýnder jerin III ghasyrdyng sonynda hundar basyp alghanyn qytay derekteri dәleldeytinin» jazghan). Osylaysha IV ghasyrdyng basynda qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyada Jýrjan memleketi (qytaysha «jujan») payda boldy. Ýisýn imperiyasy biyleushileri qazirgi Shynjan aimaghynda ghana óz biylikterin saqtap qaldy jәne Soltýstik Qytay biyligin de qoldaryna aldy. Olardyng basty әskery kýshi tabyn taypasy bolghan (qytaysha «tabgachi» nemese «toba»).

Jýrjandar (jujan)  IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda (367 jyly) sol shyghys aimaqty da jaulay bastady. Osy tústa «toba men jujandar soghysy» degen ataugha ie tarihy oqighalar oryn aldy. Jujandardyng arghy tegi ýisýndik biyleushi dinastiyadan ekenin aittyq. Jujandar ózderi men tobgach-toba dinastiyasy bir halyq ekenin moyyndaytyny qytay derekterinde keltirilgen. Yaghni, jujan men tobgach-toba biyleushileri Ýisýndik biyleushi dinastiyagha jatatyndyqtan, ózara tuystyghyn moyyndaghan. Qazirgi tabyn taypasynyng qonyr ruy sol Ýisýndik «qonyr» (hunimo) dinastiyasynan qalyptasqan. Osy sebepten «tobgach-toba» degender tabyn taypasy, al basqarushylary Ýisýndik biyleushi dinastiya degenimiz oryndy.

Reseylikter tobgachtar men jujandar syaniby halqynan, yaghny manghol tildiler dep búrmalady. Qytaylyq «Lyanshu» deregi men «Nanishi» deregi jujandar hunidargha tuys taypa deydi, al «Veyshu» deregi «jujandar sunshu taypasy» dep kórsetedi. Qytay jazbalary hunidardy «sunnu» dep te ataghan, «sunnu» men «sunshu» úqsas dybystalatyny kórinip túr. Yaghni, ýshinshi derek aldynghy ekeuin rastaydy. Resey ghalymdary osy «sunshu» atauyn «syanbi» dep týsindiru arqyly «jujandar – syanibiylik taypa» dedi. Sosyn jujandardyng toba-tabgachtargha tuystyghy jayly derekti paydalanyp, «toba-tabgachtar da syanibiyler» dep tújyrymdady. Alayda ýsh derekting ekeui «jujandar – hunidargha tuys taypa» deydi, demek, ýshinshi derekti de solay týsinuge bolady. Sonda jujandar da, tobghach-tobalar da – týrkitildiler. Jujan biyleushilerining arghy tegi húndardyng súrbóri (suybu) taypasynan bolsa, analary asylúyan (siluani) taypasynan. Osy sebepten olar «súrbór-as» dep atalghan dep bilemiz.

Jujan-gunn zamanynda húnzaq halqynyng abar taypasy Kavkazgha ornyqty (qazirgi avar últy solardan qalyptasty). Manghystaulyq manghy taypasynyng bir toby Zakavkazege sol zamanda bardy, olardyng ekinshi ýlken bóligi qazirgi Mangholiya aimaghyn mekendedi. Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy sol jujandar zamanynda Manghystaudan barghan manghy taypasy bolatyn (Shynghyshan zamanynda manghyl taypasynda taydjut ruy boldy, al ol adayjúrt atauynyng qytaysha jazbagha týsken núsqasy bolatyn). Jujan-gunnderding Kavkazdaghy әskeri abar men manghy taypalary, qazirgi Mangholiya aimaghyndaghy әskeri manghy men jergilikti tele (dele) taypasy bolghanyn tarihy jazbalar rastaydy.

Syanibiy-qidandar ózderin baghyndyryp biylegen jýrjan-jujandardy «manjur» degendikten, olardyng aimaghy keyin Manjuriya dep atalyp ketti («man» – manghy, al «jur» – jýrjan). Qidandar – ejelgi syanibiylerding ózi, al syanibiyler ejelgi qytaylyq Sya elining soltýstikke ketip ondaghy hu taypasymen aralasuymen qalyptasqan (hu taypasy japon men koreylerding arghy tegi). Yaghny syanibiyler qytay men hu halqy aralasuymen payda bolghan, osy sebepten húng tilinde olar «hudan» dep te ataldy (maghynasy – hu halqynan). Osy «hudan» atauy tariyhqa qytay jazbalary yqpalymen «hidan» bolyp engen. Al jujan-manjurlar bolsa qidan-syanibiylerdi, ózderine bóten bolghandyqtan, «halyq» dep ataghan tәrizdi. Sondyqtan syanibiy-qidandar keyin «halha» dep atalyp ketken (qazirgi mangholdar sol halhalar ekeni, manghol men japon, korey tilderi ózara tuys ekenide aqiqat).

Qol astyndaghy qidan-halhalar yqpalymen manjurlar «jujandyq» týrkilik tilin joghaltty. Alayda, olarda qazaqy belgiler әli de bar desedi. Keyingi IH-HI ghasyrlarda Qidan memleketin biylegen sol manjur-jujandyq dinastiya. Olardy qytay deregi «syao» dep kórsetedi, dúrysy – «asúya» (Asylúya atauynyng qysqarghan núsqasy). Al HVI ghasyrda Qytaydy basyp alyp, Manjur-Sini imperiyasyn ornatqan ru «jurjen» dep atalghan. Olardyng әskeri qidan-halhalar boldy, qazir manghol sanatyndaghy sol halhalar Mangholiyagha HVI ghasyrda ghana kelip ornyqty. Oghan deyin búl aimaqty tek qazaq taypalary iyelendi. Osy derekter jujandardyng dúrys atauy «jýrjan» ekenin, Shynghyshan zamanyndaghy «manghyl» taypasy Kaspiyden barghan «manghy» taypasy ekenin dәleldeydi (taydjut ruy – adayjúrt, yaghny aday ruy). Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy men qazirgi halha-mangholdardyng esh tuystyq baylanysy joq. Dese de, olardy biylegen toptar ózara tuys jәne jurjandyq Asylúyanyn úrpaqtary bolyp tabylady. Qytay deregi qidandardyng soltýstiginde tatab (tatar) taypasy otyrghanyn aitady. Olardyng soltýstik shyghysqa barghandary saha (yakut-jahút) halqyn qalyptastyrdy, qalghany – Shynghyshan zamanyndaghy tatar taypasy.

Qytay shekarasyndaghy ontýstik húndary (Ordos hunndary) qytay jazbalary «yiveni», «Hessiy», «Lyani» degen ataularmen kezdesetin kishigirim memleketter ornatqan. Biraq ol memleketterdi jujandar zamanynda Qytay imperiyasy joyyp jiberdi. Qytay jazbalary húndardy «sunnu» dep te kórsetedi, maghynasy «jabayy» degenge sayady. Osy «sunnu» atauy keyin qytaysha «nay» dep te oqylghanyn fransuz ghalymy Marseli Grane atap ótedi. Qytaysha «nay» sózining maghynasy «sýt», tek sýtti susyn etetin sunnu-húndardy qytaylardyng «nay» dep atap ketui zandylyq. Osy derek qytaylar IV ghasyrdan keyin ontýstik húndaryn «nay» dep atay bastaghanyn bayqatady. Sol nay-húndardyng key toptary qytay qysymynan batysqa ketken. Olardy Asylúya toby bastap jýrdi, óitkeni húndar tek Asylúya dinastiyasyn «biyleushi» dep tanyghan.

Qytay derekterinde Jujandar әsker retinde qoldanghan tele-telegut taypasy býlik shygharyp óz memleketin qúrghany turaly mәlimet bar. Shyndyghynda, sol býlikti bastaghan ontýstikten baryp tele-teleutterdi óz biyligine kóndirgen nay-húndar tәrizdi. Sebebi, «hun derjavasy» delinetin Yuevan memleketi sol kezde sol aimaqta payda boldy. Onyng aldynda qytay shekarasynda bolghan húng memleketi de Yuyveni dep ataldy. Ekeui ózara úqsas atau jәne ekeuin de ornatqan húndar ekenin qytay deregi dәleldeydi. Sol Yuevan memleketining aimaghyna qazirgi Almaty men Shyghys Qazaqstan oblystarynyng jeri kiretinin qytay derekterinen angharu qiyn emes (qazir nayman taypasy mekendeytin aimaqtar). Demek, qytay shekarasyndaghy Yuyveni memleketi joyylghanda nay-húndar soltýstik-batysqa ketken, olar sol jerdegi Teleut taypasymen odaqtasyp, Yuevan derjavasyn ornatqan (nayman qúramyndaghy tólegetay sol teleutter ekeni týsinikti). Artynan atalghan memleketting soltýstik aimaghy jujandargha baghyndy, al ontýstik aimaghyn eftalitter basyp aldy. Degenmen, nay-húndar sol aimaqqa ornyghyp, olardy Asylúyalyq top basqaryp, biyledi dep tújyrym jasaugha әbden bolady. Olardyng soltýstiktegi ózen boyyn mekendegenderi Nay ózenining atauyn qalyptastyrdy. Olargha keyin Manghy taypasynyng key rulary engendikten bolar, nay atauy «nayman», yaghny «nayman» bolyp ózgerdi (Naymandardaghy kókjarly, matay, bazarhan, qarasha, qarjau, tiney, balyqshy rulary men manghylyq adaylardyng jary, matay, bazar, qarash, qarjau, tiney, balyqshy rulary tuys deuge negiz bar). Keyin, HIII ghasyrda olar qazirgi Mangholiyada jeke Nayman handyghyn ornatty (naymandar qúramyndaghy Asan ruy men Aqnayman ruy sol Asylúya dinastiyasynan qalyptasqan boluy mýmkin). Demek Nayman taypasy húng halqynyng I ghasyrda Qytay shekarasynda qalghan bóligining VI ghasyrda qazirgi Mangholiya men Qazaqstan aumaghyna kóship keluimen qalyptasty desek, qatelespeymiz.

Jujan patshalyghyn biylegen dinastiya keyinirek «shiyvey» dep ataldy. Áuelgi ataulary «súrbóras» ekenin aittyq. Súrbóri (suybu) – ataqty «kókbóri» taypasy (qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas, yaghny «kók» pen «súr» sózi qatar qoldanylady). Jujan atauyn tariyhqa engizgen «R» dybysy joq qytay jazbalary, dúrysynda onyng atauy – Jýrjan, biyleushi dinastiya – «súrbóras». «Súrbór» atauy parsy-grek jazbalarynda «saviyr» dep kezdesedi. Sondyqtan jujandar Zakavkazede ornatqan memleket tariyhqa Savir bolyp endi. Ol zamanda Kaspiy tenizi «Jurjan» dep atalsa, Kavkazdaghy Savir memleketining halqy keyin «jurjan» degen hristian dindi últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál-Masudy jazbasy aighaqtaydy.

Ýisýnder – ejelgi taulyq jýndi halqynan, jýndilerding tanbasy taudyng Tazqara qúsy bolghan. Ýisýn imperiyasy ornyna Jujan imperiyasyn ornatqandar da ýisýndik dinastiyanyng bir tarmaghy ekenin aittyq. Sol sebepten Syibóras dinastiyasynyng tanbasy Tazqara bolyp saqtaldy. Keyingi Týrki Ashindermen bolghan biylikke talas súrbóras atauyn «shiybórash» etti. Ony qytay jazbalary «shiyvey» dep kórsetedi. «Shynghyshan әuleti – ejelgi shiyvey úrpaqtary» delinedi, keyingi manjurlyq jýrjen biyleushileri de ózderin ejelgi shiyvey úrpaqtary retinde tanidy. Shynghyshan әuleti jaghymsyz «shiybórash» atauyn H ghasyrdan keyin «bórijigin» (qytaysha «bodjigiyn») dep ózgertuge qol jetkizdi. Al olardyng músylmandyqqa ótken Orta Aziyalyq tuystary qara taypalarmen qúdalasyp, qarapayym qazaq taypasyna ainaldy. Olar jaghymsyz «shiybórash» atauyn «shapyrash» dep ózgertken. Yaghny Shapyrashty taypasynyng arghy tegi Shynghyshannyng Bórijiging ruymen tuys, ekeuining arghy tegi Jujan imperiyasyn biylegen shiybórash-súrbóras dinastiyasyna baryp tireledi.

Eftality patshalyghy. IV ghasyr sonynda Jujan qaghanaty iyeliginde qazirgi qazaq dalasy men Mangholiya aimaghy qaldy. Ontýstik Qazaqstan, Orta Aziya, Shynjan, Aughanstan aimaqtaryn býgingi Týrkimenstan jerinen kelgen Eftalit әskeri basyp aldy. Al batys aimaqta derbes Gunn imperiyasy payda boldy (Zakavkaziedegi jujan-jýrjandar keyin derbes Savir imperiyasyn ornatty). Eftalit elin keyde "aq gunnder" dep te ataydy. Qazirgi Týrkimenstanda I ghasyrda «huni» taypasy bolghanyn qytay deregi naqtylaydy. Lev Gumiylev: «Olar huni boluy mýmkin emes, mýmkin hionidter bolar» dep búrmalap jiberdi. Alayda, hunidardy jaqsy biletin qytay qatelese qoymas, yaghny Huni imperiyasy joyylghanda húndardyng bir toby sol aimaqqa baryp ornyqqan.

Eftalitter saqtardyng Yazygy taypasy mekendegen aimaqtan shyqty, al Yazygy – grek tili búrmalaghan Ýzikýy taypasy. Keyin ýzik atauy qysqaryp «ýz» bolghan, al biyleushi taypa «aq-ýz» dep atalghan. Arab әripti jazbalardaghy «aq-ýz» atauyn «oq-ýz» dep tariyhqa búrmalap engizgen – Resey imperiyasy. Olardy biz Ýz (oghyz) eli deymiz, týrkimender – solardyng úrpaqtary. Ýz eli (eftaliyt) kelip basyp alghan aimaq – ejelgi ýisýn jeri, olargha otyryqshy ýisýnder ghana baghyndy. Al qytay tarihshylary ýisýnder biy-kósemderin «Bek» dep ataytynyn jazghan. Ýisýnder sol әdetimen ózderin biylep bastaghan ýz taypasy adamdaryn «Ýz-bek» dep atap ketkenin, keyin osy atau Orta Aziyanyng barsha otyryqshylaryna ortaq atau bolghanyn bayqau qiyn emes. Ýzbek últy qúramynda sanalatyn 92 rudyng qatarynda Ýz ruyda kórsetilgen, al ýisýn (uyshun) taypasy ýzbek últynyng negizi (fundamenti) ekenin ghalymdar moyyndaydy. Ýz tili (oghyz) men ýisýn tili aralasyp, ýzbek tili payda boldy. Ýzbek últynyng qalyptasuy osylaysha V ghasyrdan bastaldy.

Týrkimenderdi tanytatyn bir erekshelik – alabay iyti, týrkimen últy qalyptaspay túryp onday it bolghan. Osynday «epti alyp iyti» bar Ýz (oghyz) elin kórshileri «eptialpiyt eli» dep ataghan, osy ataudy ózgetildi jazbalar «Eftaliyt» etip tariyhqa engizgen dep tújyrymdaymyz. Al olardyng biyleushileri – «Aq gunnder», yaghny Hunidyq biyleushi dinastiya, dәlirek aitsaq, Asylúya dinastiyasy.

Zakavkazedegi Savir memleketi. Resey Savir memleketi Soltýstik Kavkazda boldy dep búrmalady. Alayda, onyng orny Zakavkaziede bolghanyn tarihy derekterdi salystyra qarasaq, anyq angharamyz. Savir men Gunn biyleushileri bir adam ekeni de anyq bayqalady. Al gunndar Zakavkazieni IV ghasyrdyng ekinshi jartysynda jaulap alghany belgili. Zakavkazedegi Savir memleketi óz zamanynda Iran men Vizantiyany titiretken aibyndy imperiya boldy, onyng әskery kýshin abar, súrbór (saviyr), manghy (aday ruyda bar) taypalary qúraghan (abar taypasy ózin hunzah halqynan dep tanydy, al súrbóri men manghy taypalary shettegi Manghystau jarty aralynan shyqqandyqtan ózderin hunzah halqynan dep sanamaghan).

Búlaq (Bolah) patsha ólgen song ornyna jesiri Bóriqyz (Boariks) otyrdy. Sol kezden bastap Savir biyleushileri vizantiyalyq hristiandyqqa óte bastady. Onyng ornyn basqan Jilikti (Ziligda) patsha da, odan song biylegen Múrager (Muager) patsha da Vizantiyamen tyghyz odaqtas bolghany jәne hristian dinin qabyldaghany ras. Savir imperiyasyn Asylúya dinastiyasyna jatatyn Syibóras dinastiyasy biyledi, halqy jurjan dep ataldy. Vizantiyalyq shirkeu tilimen hristiandyq qabyldaghan sol jurjandar H ghasyrda Kishi Kavkaz tauynda otyrghan hristian dindi jurzan degen últqa ainalghanyn arab tarihshysy Ál Masudy jazady. Jurzan atauy keyin gurzan, sosyn gruzin bolyp ornyqty. Osylaysha Zakavkazede Savir imperiyasyn ornatqan jurjandar vizantiyalyq hristiandyqty qabyldau arqyly gruzin últyn qalyptastyrdy.

Gruzin tilining 18 dialektige bólinui olardyng qúramyna kóptegen kavkazdyq etnostar engenin aighaqtaydy. Alayda, últtyng negizin salghan týrkilik jýrjan-jujandar bolghan. Vizantiyalyq shirkeu tili jurjan-gruzinder tilin mýlde ózgertti deuge bolady. Dese de, gruzinderding negizgi sózderi qazaqylyghyn saqtaghan. «Men, sen, senin, qala, oshaq, adam, nәzik, bar, tapal, qarip, saqtaushy, kóshe, shisha, shalbar, saghat, perde, eltiri, zere, sypyrghy, suret, shabys, darbaza, estimeu, súrau-bilis, keshe, saparjýgi, qaghaz, shanyshqyly, boldy, talqan, qoly, shoshu, aqsham, babam, satyly, airan, baq, Samaradan, úshqyr, shoshqa eti, shәli (oramal)" degen qazaq sózderi gruzinshe de óte úqsas aitylady. Gruzin tilindegi kóptegen qazaqy sózder men gruzinderding últtyq muzykalyq aspabynyng qazaqy dombranyng tap ózi ekeni sózimizding aiqyn dәleli. Gruziyany imperiya etken ataqty David Stroiyteli patsha Asylúya dinastiyasynyng ókili. Onyng dúrys tegi – «David Astartóli» (Astartóli – «As úrpaghy» degen maghynada, ol tariyhqa «Stroiyteli» bolyp búrmalanyp engen).  

Qosymsha:   

A) Atilla saqtardyng Siraq taypasyn baghyndyrghan son, olargha kósem etip Asylúya adamdaryn taghayyndady. Osy sebepti siraq taypasy «siraq-as» dep atalyp ketken deu oryndy. Sol Siraqas taypasy úrpaghy qazirgi Sherkesh taypasy boluy mýmkin (siraqas-sherkas-sherkesh degen ózgeristermen qalyptasqan tәrizdi).

B) «Nayman – segiz taypaly qidandar» degen orys ghalymdarynyng boljamy qate, óitkeni qidandar úrpaghy kәzirgi halha-mangholdar. Naymandar – qytaylar IV ghasyrdan keyin «nay» dep atap ketken ontýstik húndary, olardyng kóbi qytaygha sinip ketti. Qytay qysymynan batysqa aughan nay-húndar óz memleketin ornatqan. Keyin manghy taypasymen odaqtas bolyp, «nay» atauy «nayman» bolyp ózgerdi. Al olardyng odaqtas әskeri bolghan tele-teleut halqy naymandardyng ýsh tarmaghynyng biri «tólegetay» bolyp saqtaldy (tele-teleut halqy I ghasyrdaghy dilin halqynyng naq ózi bolyp tabylady).

V) Tabgachiy-toba taypasynyng soltýstik Qytaydy biylegenderi qytaygha sinip ketti. Olardyng Ýisýn imperiyasynyng Orta Aziyalyq bóliginde qalghan toby qazaqtyng Tabyn taypasy bolyp saqtaldy. Honyrmyn-hunimo dinastiyasynyng bir tarmaghy tabyn qúramyna Qonyr ruy bolyp sindi. Tabgachiy-tobalardyng «tufa» dep kórsetiletin ruy keyin tuva últyn qalyptastyrdy. Sibirge barghan tabyndar bashqyr últy qúramynda qaldy, olardy «ýisýn» dep te ataydy. Yaghni, osy fakt tabyn ejelgi jýndi-ýisýn halqynan ekenin aighaqtaydy.

G) Shynjanda әuelgi kishigirim Ýisýn knyazdigin ornatqan oshaq-iechjy taypasy keyin qazaqtyng Oshaqty taypasy bolyp saqtaldy. Al Honyrmyn-hunimo dinastiyasy – Oshaqty taypasynyng tórt ruynyng biri qonyr ruy.

D) Orys-gruzin sózdigi: Ya – me, ty – shen, tvoy – sheni, yz – dan, gorod – kalak, semiya – odjah, chelovek – adamian, nizkiy – dabali, nejnyy – nazi, bednyy – garibi, esti – var, vodka – arak, uhodit – ketili, kamera hranenie – sakani, ulisa – kucha, steklo – shusha, bruky – sharval, koja – petri, plata – kiriys, ruchka – kalam, sahar – shakar, (quyrdaq) – khaurma, rynok – bazar, chasy – saat, shtory – parde, tmin – dzira, britva – saparsi, kartina – suratia, zal – darbaz, rabota – mushabs, ploho slyshno – ismiys, razgovor – saubriys, vchera – gushiyn, bagajnik – sabarguli, bumaga – kagaldi, vilka – changali, kones – bolo, repa – talgani, ruka – heli, strah – shishi, ujin – vahshami, moy ded – babuachem, etaj – sartulze, smetana – arajan, sad – bagi, ya iz Moskvy – me var moskovidan, iz Samary – Samaridan, skoryy – chkari, vetchina – shashhi, platok - shalli. (Orys-gruzin tilashary / Vahtangashvily E.A)

Bekjan Ádenúly

Jalghasy bar

Abai.kz