Áyel - әlemning ajyramas bóligi. Áyel - adamzattyng anasy. Áyel - tirshilikting bastau búlaghy. Áyel - baqa basty erkekting qosaghy. Áyel - otbasynyng ózegi. Áyel - shanyraqtyng shamshyraghy. Áyel - súlulyqtyng simvoly. Áyel - әdemilikting asyl tәji. Áyel - Tәnir-Taghalanyng meyirimining synyghy. Áyel - nәziktikting qas ýlgisi. Áyel - Allanyng rahymynyng jerge týsken shaghylysy. Áyel -Allanyng úly amanaty. Áyel ...

Saq qoghamyndaghy matriarhat...

Tirshilikte әiel ataulynyng erkekterding aldyna shyghyp, әlemge biylik jýrgizip, úshpaqqa shyqqan kezi ana erki dәuiri ekeni belgili. IYә, biz tarihtyng týp-qoynauy erte dәuirde erkekterding qabiletine degen qoghamdyq súranys artqangha deyin әielderding biyligi ornaghan «matriarhat» kezeni boldy dep jatamyz. Biraq, qazaq tarihynda «matriarhat» dәuirining bolyp-bolmaghany jóninde tarihshylarymyz jaq ashpaydy. Tek, Batys tarihshylary negizin salyp bergen eurosentrizmning teoriya-metodologiyasyna sýiene kele ejelgi dýnie tarihynyng oqulyqtarynda matriarhat dәuiri bolghan dep boljamdaydy. Áytse de, ghylymda gipotezagha rúqsat berilgenimen, ol naqty ghylymy shyndyqty bildire bermeydi.

Áyel - әlemning ajyramas bóligi. Áyel - adamzattyng anasy. Áyel - tirshilikting bastau búlaghy. Áyel - baqa basty erkekting qosaghy. Áyel - otbasynyng ózegi. Áyel - shanyraqtyng shamshyraghy. Áyel - súlulyqtyng simvoly. Áyel - әdemilikting asyl tәji. Áyel - Tәnir-Taghalanyng meyirimining synyghy. Áyel - nәziktikting qas ýlgisi. Áyel - Allanyng rahymynyng jerge týsken shaghylysy. Áyel -Allanyng úly amanaty. Áyel ...

Saq qoghamyndaghy matriarhat...

Tirshilikte әiel ataulynyng erkekterding aldyna shyghyp, әlemge biylik jýrgizip, úshpaqqa shyqqan kezi ana erki dәuiri ekeni belgili. IYә, biz tarihtyng týp-qoynauy erte dәuirde erkekterding qabiletine degen qoghamdyq súranys artqangha deyin әielderding biyligi ornaghan «matriarhat» kezeni boldy dep jatamyz. Biraq, qazaq tarihynda «matriarhat» dәuirining bolyp-bolmaghany jóninde tarihshylarymyz jaq ashpaydy. Tek, Batys tarihshylary negizin salyp bergen eurosentrizmning teoriya-metodologiyasyna sýiene kele ejelgi dýnie tarihynyng oqulyqtarynda matriarhat dәuiri bolghan dep boljamdaydy. Áytse de, ghylymda gipotezagha rúqsat berilgenimen, ol naqty ghylymy shyndyqty bildire bermeydi.

Matriarhat qoghamyn jasaghan «Amazonka» qauymy turaly alghashqylardyng biri bolyp izdenis jasaghan shveisariyalyq ghalym I.Ya. Bahofen «Ana qúqyghy» (1861) jәne amerikandyq L.G. Morgana «Kóne qogham» (1877) atty shygharmalarynda kóne týrkilerde ana erki qoghamynyng bolghanyn naqty atap kórsetpeydi. Osy eki ghalymnyng matriarhattyq konsepsiyasyn quattaghan F.Engelis «Otbasy, jekemenshik jәne memleketting shyghu tegi» atty shygharmasynda alghashqy qauymdyq qoghamda újymdyq ómir sýruding alghashqy túrpaty ana erkine negizdelgen dep biledi. Sonday-aq, búl ana erki kezenining jer betinde ghúmyr keshken barlyq halyqtargha tәn ekenin qadap aitady. Qansha uaqyttan beri qasang týsinikke ainalghan osy teoriyany songhy kezderi ghana bazbir tarihshylar joqqa shygharuda (X.M. Dumanov, A.IY.Pershiys. Matriarhat: novyy vzglyad na staruy problemu).

Ejelgi grek tarihshysy Gerodottyng shygharmasynda b.e.b V ghasyrgha deyin ómir sýrgen «Amazonka» atty әielder qauymynyng tórtkýl dýniyege biylik jýrgizbek bolyp, tóniregindegi elderge shapqynshylyq jasaghan. Osetin halqynyng ejelgi epostarynyng birinde osy «Amazonka» әielderining bir kezderi Qaratenizding teriskeyindegi skif taypalarynda shabuyldaghany bayandalady. Osy soghystarda sarmattar qolgha týsken «amazonkalyqtargha» ýilenip, olardan úrpaq ta taraghan eken. Zertteushiler osy oqighadan keyin matriarhattyq jón-joralghylardyng skif taypalaryna tarala bastaghanyn aitady (V.A.Kuznesov. Nartskoy epos y nekotrye voprosy istoriy osetinskogo naroda).

Al, sarmattarmen bir kezende qatar qonsy ómir sýrgen saq taypalarynda matriarhattyq qogham boldy ma?

Tarihshylar Zarina men Túmar hanshayymnyng biylik qúrghanyna qarap, saq dәuirinde de ana erki qoghamynyng belgilerining bolghandyghyn aitady. Sonday-aq, antropologtar Esik qorghanynan jәne Berel qorghanynan tabylghan «Altyn adamdardyn» sýiegi әiel adamdiki ekenin dәleldedi. Odan ózge Euraziya dalasynan saq dәuirine tәn qanshama әiel mýsindi balbal tastar tabyldy. Osyghan qarap saq qoghamynda ana biyligining ornaghandyghy naqty tújyrymdalmasa da, matriarhattyq instituttardyng bolghanyn boljaymyz.

Kóne týrkilerding Úmay ana týsinigi

Saq taypalarynyng kóne týrkilermen geneologiyalyq baylanysynyng bolyp-bolmaghany kómeskileu kóringenimen, geografiyalyq baylanysynyng bar ekeni barshagha mәlim. Kóne týrkilerde patriarhaldy basqaru jýiesi bekigenimen, olardyng dýniyetanymynda әiel zatyna degen qúrmet erekshe-tin. Týrkiler әieldi kýndelikti túrmysta shanyraqtyng bir uyghyn kóterisetin er adamnyng qosaghy dep ghana týsingen joq, әiel zatyn qasiyetti «Úmay ananyn» sarqyty dep baghalady.

Týrkilerding «Úmay ana» týsiniginde әiel tegine degen tekti úghym jatyr. Kóne týrkilerding mifiologiyasynda «Úmay ana» úrpaq jalghastyghyn jebeytin perishte sanalady. Bizge jetken derekterde erte dәuirde Altay tauyn mekendegen týrki júrtty qúryq boyy qar jaughan bir qatty qysta qyrylyp qalady. Osy qaqaghan ayazda Aysúlu atty qyz bóstekke oranyp aman qalady. Ony Altaydyng ýngirin meken etken An batyr tauyp alyp, Aysúludy súlq jatqan jerinen Úmay ananyng kómegimen tiriltip alady. Kóp úzamay Ay batyrdan Aysúlu jýkti bolady. Ay batyr ýide joqta tolqaq qysqan Aysúludy Úmay ana jebep, bir úl bir qyzdy dýniyege әkeledi. Sodan týrki qauymy ruly elge ainalyp, býginge kýnge jetedi (Qazaqtyng miftik әngimeleri. Qúrastyrghan Sh.Ybyraev, P.Áuesbaeva. Ghylym baspasy. Almaty 2002). Yaghni, kóne búl anyzdan úghatynymyz «Úmay ana» úrpaq jalghastyghyn jebeushi meyirimdi ruhany kýsh sanalady.

Bazbir batys zertteushileri «Úmay anany» Tәnirge balap, er týrikting úrpaghyn haq senimnen adastyrghysy keledi. Alayda, «Úmay anany» teologiya jәne kosmoganiyamen baylanystyrudyng esh reti joq. Búl turaly zertteushi D.Qydyrәli: «Oriyentalist ghalymdar «Úmay sózin «tәnir ana» dep qate audaryp jýr. Bizding oiymyzsha, Úmay  - analardy qoldaytyn perishtening aty. Qyz úzatylghanda, neke qiylghanda, әiel bosanghanda Úmay anadan medet tileu osydan kelip shyqqan», (D.Qydyrәli Atymdy adam qoyghan son... Taymas baspasy. Almaty 2008) dep «Úmay ana» úghymyn dәl zerdeleydi.

Kóne týrkining dýniyetanymynda «Úmay anadan» ózge «bes ene» týsinigi de bolghan. Ásili, qazaqtyng «beseneden belgili» sóz tirkesi osy «bes ene» úghymynan shyqqan. Kóne týrkiler pendeni jelep-jebeytin Úmay ana, May ana, Ot ene, Úmayyq jәne Bay әjeni «bes ene» dep qabyldaghan (Baqyt Ábjet. Týrki halyqtaryndaghy shamandyqqa syiynudyng negizgi týrleri). «Bes ene» perishte tekti ruhany kýsh sanalghandyqtan, adamdy auruynan emdep, jolyn ashyp, aldynan jarylqay bilgen. Osy sebepten de kóne týrkiler «Úmay anamen» birge «bes eneni» de pir tútqan.

Bizding pikirimizshe týrkiler «Úmay ana» dep Adam atanyng qosaghy Haua anany aitqan sekildi. Sebebi, belgili runika zertteushisi Q.Sartqojaúly da Orhon-Enesey tas jazuynda týrkilerding «Úmay tekti úrpaq» degen tirkesterdi qoldanghanyn jetkizedi (S.Qarjaubay. Orhon múralary. Kýltegin. Astana 2003). Demek, týrkiler «Úmay anany» Tәnirge balamay, kerisinshe onyng jatyrynan jaralghanyn payymdaghan. Áriyne, búl pikirimiz әli de zertteudi qajet etedi. Degenmen, týrkiler adamzat atty alyp aghashtyng bir bútaghy sanalghandyqtan, olardyng alghashqy jaratylys iyesining jary Haua ana turaly bilmeui de mýmkin emes dep oilaymyz. Yaghni, týrkilerding dýniyetanymyndaghy «Úmay ana» Adam atanyng qosaghy Haua ana boluy bek mýmkin.

Áyel ana kosmogoniya kóginde

Kóne týrkiler «Úmay anany» kosmogoniyamen baylanystyrmaghanymen, olardyng tanymynda әiel zatynyng tabighat qúbylystaryna qatystylyghy haqynda kóptegen týsinikter oryn alghan. Gharysh kenistigindegi denelerding payda boluy men qozghalysy jәne jer betindegi jaratylys jóninde mifiologiyalyq bay payymdaulary osyghan dәlel bola alady. Aytalyq, H.Ábishev «Aspan syry» atty enbeginde: «...Ay men Kýn egiz tughan keremet súlu eki әiel eken. Ásirese, Ay súluyraq bolyp, maqtanyp, Kýn ony qyzghanyp, Aydyng betin tyrnap, oghan daq týsirgen. Kesirli Ay jazasyn osylay tartqan. Ay betindegi qarauytqan daq «alamysh» sodan eken desedi. Aydyng kesh tughanyn jәne kemigenin el Ay «qorghalady» deydi. Kýnge jaqyndap barghanda Ay qorghalap, betin jasyrady, al qashyqtaghanda Ay tolyp, Kýndi qyzyqtyryp, betin týgel kórsetip, ereuildeydi», (H.Ábishev. Aspan syry. Almaty 1962) dep Ay men Kýnning jaratylysy men qozghalysy haqynda kóne miftik әngimeni jetkizedi. Búdan basqa qazaq foliklorynda «Ay astyndaghy Aybarsha», «Ay betindegi jetim qyz, «Kýn astyndaghy Kýnekey» atty ertegilerding bar ekeni belgili. Sonymen birge, jeti qaraqshy men ýrker júldyzdary haqynda M.IYsqaqov «Jetiqaraqshy Ýrkerding qyzyn úrlapty» deytin ertegining bar ekenin jetkizse, jas ghalym Aqedil Toyshanúly Qús jolynyng Ay anasynyng aspangha shyghyp, qyzyn izdegende aqqan sýtinen payda bolghan dep esepteletin ertegining bar ekenin algha tartady (Aqedil Toyshanúly. Týrik-Monghol mifiologiyasy. Almaty 2009). H.Ábishev qazaq mifiologiyasynda Venera júldyzyn Sholpan, Jaryq júldyzy, Túlqatyn, Naryq júldyz, Zuhra dep ataytyn týrli sipattaghy ertegilerding bar ekenin ekshep ótedi (H.Ábishev. Aspan syry. Almaty 1962). Osy Sholpan júldyz turaly miftik әngimelerding birinde Zuhra (Sholpannyng arabsha atauy) atty Allanyng sýiikti qúlyn Áza men Ázayanyng zina jasaugha mәjbýrlegenin, Zuhra olardan qútylu ýshin Allanyng myng esimin jattap ýirenip aspangha úsha alatyn qabiletke ie bolyp, zengir kókke kóterilip Sholpan júldyzgha ainalghandyghy aitylady.  Al, kóktemgi jauynnan keyin tabighattyng sәnin keltiretin kempirqosaq turaly qazaq mifologiyasynda aspan elinde ghúmyr keshken bay kempirding qoylaryn jauynnan keyin sauyp, tabighattyng tamasha shúghylasynyng sodan payda bolatyny bayandalady (Qazaqtyng miftik әngimeleri. Qúrastyrghan Sh.Ybyraev, P.Áuesbaeva. Ghylym baspasy. Almaty 2002)..

Qazaqtyng anyz-әngimelerinde elimizding týkpir-týkpirindegi kóptegen jer-su attaryn әiel zatymen baylanystyrady. Mәselen ataqty Burabaydaghy «Biyshi qayyndar» turaly mynaday qyzyqty ertegi bar: «Ertede keshqúrym sauyqqoy jastar alanqaygha jinalyp, emin-erkin kýlip oinaydy. Búnday dumanda bir top symbatty biyshi qyzdar da myng búralyp biyleydi. Sonday qyzyqty sauyqta jasyryn kelip, tamashalap túrghan han eriksiz aiqaygha basyp: «Ghajap! Myng jasandar, qaraqtarym!» dep tandana dauystaydy. Sol kezde el iyesi hannyng kelgeninen iymenip, qymsynghan biyshi qyzdar sol qalpynda qayyngha ainalyp, qatyp qalypty» desedi (Ejelgi Qazaqstan anyzdary. Aruna. Almaty 2006).

Elimizding әr aimaghynda әiel zatyna qatysty «Bәibishe», «Kelintas», «Qyryq qyz», «Otautas», «Marjan tóbe», «Qyztókken», «Balqash kóli», Kelinshek tau», «Qyzemshek» sekildi kóptegen jer-su attary bar. Sonymen birge, «Aysha biybi», «Aqbiykesh», «Domalaq ana», «Babajan qatyn», «Qarashash ana», «Gauhar ana» sekildi әulie analarymyzdyng keseneleri boy kótergen qasiyetti oryndar da bar. Al, búl jer-su attary men qasiyetti oryndar turaly el ishinde nebir qyzyqty syrgha toly әngimeler shertiledi.

Jyr-dastandaraghy matriarhat belgileri

Qazaqtyng Islamgha deyingi folikloryn tynghylyqty zerttegen S.Qasqabasov kóne jyr-dastandar men ertegilerde ana erki dәuiri belgilerining kóptep kezdesetinin algha tartady. Álbette, ghalym aghamyzdyng keybir pikirlerimen kelispeuge de bolady. Degenmen, dәleldi hәm qisyndy tújyrymdaryn joqqa da shyghara almaymyz. V.Ya.Proptyng ghayyptan tuu motiyvine jasaghan tújyrymdamasyn negizge alyp, S.Qasqabasov keyipkerdi ghayyptan tughyzatyn «Er Tóstik», «Álibek batyr», Itygili», Shynghyshan sekildi mifologiyalardy matriarhat dәuirining jemisi dep baghalaydy. Qazaqtyng dýniyetanymyndaghy «jerik bolu» úghymynyng astarynda ana erki dәuirining atributy jatqanyn bajaylaydy. Oghan kóne anyzdardaghy er adamnyng jan-jarynyng jerigin qandyru ýshin qanday qauip-qater bolsyn taysalmasatan basyn bәigege tigetinin mysalgha alady.

Degenmen, S.Qasqabasov jerik boludaghy totemdik baylanystardy matriarhattyq qoghamnan patriarhaldy dәuirge ótken kezenine jatqyzady. Mәselen, «Álibek batyr» ertegisinde «Perzentsizdik zaryn tartqan bay men kempir júrtqa mazaq bolghan song jer-jerdi sharlap ketedi. Ádettegidey, olargha ayan beriledi. Olar quanyp eline qaytady. «Birneshe kýnder, ailar ótkende, kempir-shal bayaghy ózderining shyqqan meken-jaylaryna kelip jetedi. Elge kelgen song birneshe kýnder, ailar ótedi. Kýnderde bir kýn kempir arystannyng etine jerik bolyp: «Shalym! Tileginiz bir perzent edi. Olay bolsa,  men bala kezimde oinap jýrgende, ózimizding auyldyng artynda bir Araltoghay degen bar edi, Araltoghay ishinde Shabaq toghay bar edi, sonyng ishinde bir arystan bar edi, dәl sonyng etine jerik boldym» - deydi. Shal kempirding aituymen baryp, arystandy óltirip alyp keledi. Kele sala arystannyng etin tay qazangha asyp pisiredi de ýlken astaugha turap, jerik bolghan kempirge bere bastaydy. Kempir arystannyng etin astaudan qos qoldap ol úrtyna bir, búl úrtyna bir tyqty. Ýsh kýn, ýsh týn úiyqtaydy. Sodan kempir Álibek batyrgha jýkti bolady» degen ertegini, sonday-aq, «Alpamys batyr» jyryndaghy Baybórining qabylandy atyp óltirip, onyng jýregin, bauyryn, qong etin bәibishesine jegizetin epizodtar patriarhaldy qoghamnyng belgisi dep qarastyrady (S.Qasqabasov. Janazyq. Astana 2002).

Sonymen qatar, A.Veselovskiyding «kuvada» saltyn (әiel bosanarda erkekting ýiden ketip qaluy) analyq dәuirge jatqyzuyn negizge alyp, S.Qasqabasov keyipkerding әkesi ýide joqta tuuyn da matriarhat dәuirine tәn motiv dep tújyrymdaydy. Eger, búl motivti analyq dәuirge arqau etsek, onda keyipkerding әkesi joqta dýniyege keluin suretteytin «Qozy Kórpesh, Bayan súlu», «Kórúghly» jyrlarynda da matriarhattyq belgiler bar degen sóz.

M.O.Kosvenning payymdauynsha er-jigitting qalyndyghyna ýilengennen keyin qayyn júrtynda túraqtauy matriarhattyq belgige jatady (Kosven. M.O. Matriarhat.). Qazaqtyng әdet-ghúrpynda qyzdyng qalyng malyn tolyq óteuge shamasy kelmese, kýieu jigit qayyn júrtynda «kýshik kýieu» bolyp jaldanyp júmys isteytin bolghan. Olay bolsa, qazaqtyng dýniyetanymyndaghy «kýshik kýieu» úghymy da ana erki dәuirining sarqynshaghy ekeni dausyz. Sonymen birge, keyde qayyn atasynyng ótinishimen kýieu jigit qayyn júrtta qalatyn kezderi de bolady. Mysaly, «Kórúghlynyn» Á.Júmaghazin núsqasynda keyipker ózining atastyryp qoyghan qyzy Aqmedendi erlik kórsetip iyelengenimen, qayyn atasy Kózeyding ótinishimen biraz jylgha qayyn júrtynda túraqtaytyn epizod kezdesedi (Babalar sózi. 49 tom. Astana 2009).

Foliklorshy ghalymdar anyz-әngime men epostardaghy qyzdyng kýieu tandauyn da analyq dәuirding sarqyty dep biledi. Oghany «Qambar batyr» jyryndaghy Nazymnyng Qambagha sóz aituyn  mysalgha alady (S.Qasqabasov. Janazyq. Astana 2002). Qyzdyng kýieu tandauy qazaqtyng ózge jyr-dastandarynda da kezigedi. Aytalyq, «Er Targhyn» jyrynda Aqshahannyng qyzy Aqjýnis kýieu jigit Targhyndy ózi tandasa, «Qyz-Jibek» dastanynda da Jibekting Tólegenge kónili auady. Sonday-aq, «Dudar qyz» jәne «Kýn astyndaghy Kýnekey qyz» ertegilerinde qyz jigitti ózi tandap, oghan shart qoyady. Yaghni, qazaq qoghamynda qyzdyng kýieudi tandauy keng etek almasa da, jyr-dastandarda múnday elementterding az da bolsa úshyrasuy, bizding mәdeniyetimizde ana erki dәuirining synyqtary bar ekenin kórsetedi.

Qorqyt atanyng әiel payymy

Týrkilerding Islamgha deyingi dýniyetanymynan syr shertetin jauhar tuyndylardyng biri «Qorqyt ata kitaby» ekeni әmbege ayan. Búl tarihy shygharmada týrkilerding әiel turaly payymdaulary da kórinis beredi. «Qorqyt ata kitabyn» tereng zerttegen Á.Qonyratbaev tuyndynyng býginge jetken núsqasyna músylmandyq qúndylyqtardyng da kirikkenin aitady. Desekte, «Qorqyt ata kitabyndaghy» nәzik jandylargha qatysty payymdaular kóne týrkining әiel tanymyn әigileytini anyq.

Qorqyt atanyng payymdauynsha әiel tórt týrli bolady. Onyng biri - niyeti quraghan әiel, ekinshisi - ynsapsyz әiel, ýshinshisi - ýiding qúty bolghan әiel, tórtinshisi - kesir әiel. Áyel bitkenning eng jamany osy.

Otbasynyng qúty (tiregi) bolghan әiel daladan bir qonaq kelse, ýiinde eri bolmasa da, oghan susyn berip, bar dәmin aldyna qoyady, syilap attandyryp salady. Búlar - Aysha men Fatimadan bata alghan әielder. Han iyem, múnday әielder ósse de kóp emes, bәlky az. Sizding oshaghynyzgha da sonday әiel kez bolsyn.

Odan songhysy - ynsapsyz, qanaghatsyz әiel. Onday әiel tanerteng tóseginen túryp, beti-qolyn jumastan toghyz toqashtyng bәrin audarystyryp, eng tәuirin tandap jeydi, auzyn tompaytady, bir shelek airandy basyna kóterip, qaryndy qampitady, sodan song mandayyn sabalap, jylana bastaydy da: Qarang qalghyr, osy kýishe men qaydan dushar boldym. Bir kýn qarnym toyyp as ishpedim, jýzime kýlki kelmedi, ayaghyma ilgen kebisim bolmady, betimnan perde týspedi. Erim ólip basqagha tiysem, baghym ashylar edi, sol ýmitim óshpesin», - deydi. Han iyem, onday әiel myng bolsa da, ósip-ónbesin, sizding oshaghynyzgha kez bola kórmesin.

Odan songhysyn salaq әiel deymiz. Onday әiel tóseginen túrghan song beti-qolyn juady, ýiding ol sheti men búl shetine qaraydy da, kýbini abyl-qúbyl pisip, kórpe-tósegin jinaydy. Sodan song «shuu!»  - dep auyl kezip, týs qayta ýiine oralady. Kelse ýii úrlanghan, qazan-ayaghyn it jalaghan, biye-búzau sýikenip, ýiding qoradaghy baylauly qalghan siyry mónireydi. Kele sala әiel kórshilerine baryp, shaptygha bastaydy: «Au, qyzdar-au, Zyliham, Zýbayram, Rugheydam, biykeshterim. Ua, azamat tughan jigit-jelenderim, Ayna-Mәlik, Qútly-Mәlik qayda edinder? Oibay-au, ýiim qúlap qalypty, týnde qayda jatamyz? Meni erigip jýr dedinder me? Zәru júmys bolghan song ketip edim ghoy. Ýiime nege kóz qyryn salmadyndar? «Kórshi aqysy - Tәnir aqysy degen qayda? - dep, bezek qaghady. Han iyem, onday әiel myng bolsa da ósip-ónbesin, sizding oshaghynyzgha kez bolmasyn.

Eng songhysy - adam tilin almaytyn kesir (qyrsyq) әiel. Ýige týzden bir úyatty qonaq kelip, eri oghan: «Ornynnan túryp, nan әkel, jelik, qonaghyng da jesin» - dese, әieli erine: «Ýide pisken nan joq», - deydi. «Baryndy ber», dese, әieli: «Ne sandalyp otyrsyn, ýiinning әldeqashan qu molagha ainalghanyn bilmeysing be? Ýide ún joq, diyirmenge ketken týie qaytqan joq, onyng ne әkeleri belgisiz. Dastarhanymdy jemese, bererim joq», - dep barmaghyn kórsetedi, erine syrtyn berip, dastarhandy kisi aldyna laqtyryp tastaydy. Onday әielge myng sóz aitsan, sonyng bәrine jauap qatady, biraq erining aitqanyn qúlaqqa ilmeydi. Onday әieldi Núh payghambardyng kóz jasynan payda bolghandar deymiz. Han iyem, sizdi Alla osynday әielderden saqtasyn, onday әiel sizding oshaghynyzgha kez bolmasyn» (Qorqyt ata kitaby oghyzdardyng batyrlyq jyrlary: Orys tilinen audarghan Á. Qonyratbaev, M.Baydildaiyev. - Almaty: Jazushy, 1986.).

Áyel býtinning jartysy

Qazaqtyng dýniyetanymyn onyng túrmys-tirshiligimen aishyqtaugha bolady. Onyng ishinde әiel men erding mәrtebesi de túrmys-salttaghy dәstýrli týsiniktermen baghamdalady. Mәselen, Atam Qazaq: «Erkek ýiding iyesi, әiel ýiding shegesi» dep, әiel men erkekting erik-mindetterin dәlme-dәl kórsetedi. Yaghni, kóshpeli halyqtyng patriarhaldy týsiniginde erkek shanyraq iyesi sanalsa, әiel sol otaudyng otyn jaghyp, oshaghyn qaynatyp,  ýiding berekesin kirgizetin jan. Búl turaly kóne týrkining dýniyetanymyn terenirek zerttep jýrgen D.Kenjetay bylay dep tújyrymdaydy: «Álemdi kenistikter men baghyttargha bólu arqyly mәdeniylendiru qúbylysyn kiyiz ýiding erkektik jәne әieldik tarapqa bólinuinen de kóruge bolady. Biraq kiyiz ýidegi eng manyzdy qazyq - әiel bolyp tabylady. Óitkeni búl kenistik (gharysh) - әieldiki. Onyng ishinde jasau, dýnie de әielding ózine tәn. Erekting әlemi ýiding bosaghasynany shyqqqannan keyin bastalady. Ýy - әieldiki, týz erkektiki. Kiyiz ýide әr nәrsenin, әr zattyng óz orny bolghany siyaqty әrbir otbasy mýshelerining de janúyada óz orny bar. Búl tәrtip, jýie búzylmauy tiyis. Yaghni, әielge tәn zattar óz tarapynda bolyp, erkek jaghyna auysyp ketpeui kerek» (D.Kenjetay. Qoja Ahmet Iasauy dýniyetanymy. Týrkistan 2004).

Qazaq «eki jarty, bir býtin» dep әiel men erkekting tendigin pash etken. Jaratylys zandylyghynda әiel súlulyq pen nәziktikting ýlgisi sanalsa, erkekting peshenesine qayrat-kýsh pen jigerdi sarqa júmsau jazylghan. Erkek әieldegi jinishke, nәzik sezimnen qúralaqan bolsa, әiel qansha tyrysqanymen erkektegi qayrat-kýshpen iyq tirestire almaydy. Demek, birinde joq sezim ekinshisinde bar, birinde bar qabilet ekinshisinde joq. Áyel ózining jaratylysyna tәn nәziktikti qajet etetin ýy sharuasymen, bala tәrbiyesimen shúghyldansa, erkek te ózining jaratylysyna say qayrat-kýshti qajet etetin  týzding júmysyn atqarady. Yaghni, әiel men erkekting bir-birinsiz tórt ayaghyn teng basyp ómir sýrui mýmkin emes. Sondyqtan da qazaqtyng dýniyetanymynda erkek pen әiel teng sanalady.

Qazaqtyng er-jigitteri nәzik jandylardyng ishinde Qúday qosqan qosaghyn ghana ózimen teng kórgen. Al, әjening úlaghatyn úiyp tyndap, onyng ónegesin údayy úlyqtay bilgen. Áulet keyuanasyn pir tútyp, ony patshasynday syilaghan. Analardy «peyish ananyng ayaghynyng astynda» dep ardaqtaghan. Ápke-qaryndastaryn eki betimning ary dep ayalap, olardyng ótinishin eki etpegen. Qyzyn az kýngi qonaghym dep, shúghanyng qiyghy, altynnyng synyghy dep, bórkine ýki taghyp, erkeletip ósirgen. Sayyp kelgende aitpaghymyz, әiel zatyn jelep-jebeytin qasterli ruhqa balap, onyng nәzik bolmysyn kosmogoniyalyq jaratylyspen baylanystyryp, tipti jer-su ataularyn da әiel zatymen ataghan jahandaghy biregey últpyz. Yaghni, әlem әiel zatyn syilauda bizden ýlgi alsyn demekshimiz...

«Qazaqstan-Zaman» gazeti