ايەل - الەمنىڭ اجىراماس بولىگى. ايەل - ادامزاتتىڭ اناسى. ايەل - تىرشىلىكتىڭ باستاۋ بۇلاعى. ايەل - باقا باستى ەركەكتىڭ قوساعى. ايەل - وتباسىنىڭ وزەگى. ايەل - شاڭىراقتىڭ شامشىراعى. ايەل - سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى. ايەل - ادەمىلىكتىڭ اسىل ءتاجى. ايەل - ءتاڭىر-تاعالانىڭ مەيىرىمىنىڭ سىنىعى. ايەل - نازىكتىكتىڭ قاس ۇلگىسى. ايەل - اللانىڭ راحىمىنىڭ جەرگە تۇسكەن شاعىلىسى. ايەل -اللانىڭ ۇلى اماناتى. ايەل ...

ساق قوعامىنداعى ماتريارحات...

تىرشىلىكتە ايەل اتاۋلىنىڭ ەركەكتەردىڭ الدىنا شىعىپ، الەمگە بيلىك جۇرگىزىپ، ۇشپاققا شىققان كەزى انا ەركى ءداۋىرى ەكەنى بەلگىلى. ءيا، ءبىز تاريحتىڭ ءتۇپ-قويناۋى ەرتە داۋىردە ەركەكتەردىڭ قابىلەتىنە دەگەن قوعامدىق سۇرانىس ارتقانعا دەيىن ايەلدەردىڭ بيلىگى ورناعان «ماتريارحات» كەزەڭى بولدى دەپ جاتامىز. بىراق، قازاق تاريحىندا «ماتريارحات» ءداۋىرىنىڭ بولىپ-بولماعانى جونىندە تاريحشىلارىمىز جاق اشپايدى. تەك، باتىس تاريحشىلارى نەگىزىن سالىپ بەرگەن ەۋروتسەنتريزمنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسىنا سۇيەنە كەلە ەجەلگى دۇنيە تاريحىنىڭ وقۋلىقتارىندا ماتريارحات ءداۋىرى بولعان دەپ بولجامدايدى. ايتسە دە، عىلىمدا گيپوتەزاعا رۇقسات بەرىلگەنىمەن، ول ناقتى عىلىمي شىندىقتى بىلدىرە بەرمەيدى.

ايەل - الەمنىڭ اجىراماس بولىگى. ايەل - ادامزاتتىڭ اناسى. ايەل - تىرشىلىكتىڭ باستاۋ بۇلاعى. ايەل - باقا باستى ەركەكتىڭ قوساعى. ايەل - وتباسىنىڭ وزەگى. ايەل - شاڭىراقتىڭ شامشىراعى. ايەل - سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى. ايەل - ادەمىلىكتىڭ اسىل ءتاجى. ايەل - ءتاڭىر-تاعالانىڭ مەيىرىمىنىڭ سىنىعى. ايەل - نازىكتىكتىڭ قاس ۇلگىسى. ايەل - اللانىڭ راحىمىنىڭ جەرگە تۇسكەن شاعىلىسى. ايەل -اللانىڭ ۇلى اماناتى. ايەل ...

ساق قوعامىنداعى ماتريارحات...

تىرشىلىكتە ايەل اتاۋلىنىڭ ەركەكتەردىڭ الدىنا شىعىپ، الەمگە بيلىك جۇرگىزىپ، ۇشپاققا شىققان كەزى انا ەركى ءداۋىرى ەكەنى بەلگىلى. ءيا، ءبىز تاريحتىڭ ءتۇپ-قويناۋى ەرتە داۋىردە ەركەكتەردىڭ قابىلەتىنە دەگەن قوعامدىق سۇرانىس ارتقانعا دەيىن ايەلدەردىڭ بيلىگى ورناعان «ماتريارحات» كەزەڭى بولدى دەپ جاتامىز. بىراق، قازاق تاريحىندا «ماتريارحات» ءداۋىرىنىڭ بولىپ-بولماعانى جونىندە تاريحشىلارىمىز جاق اشپايدى. تەك، باتىس تاريحشىلارى نەگىزىن سالىپ بەرگەن ەۋروتسەنتريزمنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسىنا سۇيەنە كەلە ەجەلگى دۇنيە تاريحىنىڭ وقۋلىقتارىندا ماتريارحات ءداۋىرى بولعان دەپ بولجامدايدى. ايتسە دە، عىلىمدا گيپوتەزاعا رۇقسات بەرىلگەنىمەن، ول ناقتى عىلىمي شىندىقتى بىلدىرە بەرمەيدى.

ماتريارحات قوعامىن جاساعان «امازونكا» قاۋىمى تۋرالى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ىزدەنىس جاساعان شۆەيتساريالىق عالىم ي.يا. باحوفەن «انا قۇقىعى» (1861) جانە امەريكاندىق ل.گ. مورگانا «كونە قوعام» (1877) اتتى شىعارمالارىندا كونە تۇركىلەردە انا ەركى قوعامىنىڭ بولعانىن ناقتى اتاپ كورسەتپەيدى. وسى ەكى عالىمنىڭ ماتريارحاتتىق كونتسەپتسياسىن قۋاتتاعان ف.ەنگەلس «وتباسى، جەكەمەنشىك جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋ تەگى» اتتى شىعارماسىندا العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا ۇجىمدىق ءومىر ءسۇرۋدىڭ العاشقى تۇرپاتى انا ەركىنە نەگىزدەلگەن دەپ بىلەدى. سونداي-اق، بۇل انا ەركى كەزەڭىنىڭ جەر بەتىندە عۇمىر كەشكەن بارلىق حالىقتارعا ءتان ەكەنىن قاداپ ايتادى. قانشا ۋاقىتتان بەرى قاساڭ تۇسىنىككە اينالعان وسى تەوريانى سوڭعى كەزدەرى عانا ءبازبىر تاريحشىلار جوققا شىعارۋدا (X.م. دۋمانوۆ، ا.ي.پەرشيتس. ماتريارحات: نوۆىي ۆزگلياد نا ستارۋيۋ پروبلەمۋ).

ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ شىعارماسىندا ب.ە.ب V عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن «امازونكا» اتتى ايەلدەر قاۋىمىنىڭ تورتكۇل دۇنيەگە بيلىك جۇرگىزبەك بولىپ، توڭىرەگىندەگى ەلدەرگە شاپقىنشىلىق جاساعان. وسەتين حالقىنىڭ ەجەلگى ەپوستارىنىڭ بىرىندە وسى «امازونكا» ايەلدەرىنىڭ ءبىر كەزدەرى قاراتەڭىزدىڭ تەرىسكەيىندەگى سكيف تايپالارىندا شابۋىلداعانى باياندالادى. وسى سوعىستاردا سارماتتار قولعا تۇسكەن «امازونكالىقتارعا» ۇيلەنىپ، ولاردان ۇرپاق تا تاراعان ەكەن. زەرتتەۋشىلەر وسى وقيعادان كەيىن ماتريارحاتتىق ءجون-جورالعىلاردىڭ سكيف تايپالارىنا تارالا باستاعانىن ايتادى (ۆ.ا.كۋزنەتسوۆ. نارتسكوي ەپوس ي نەكوترىە ۆوپروسى يستوري وسەتينسكوگو نارودا).

ال، سارماتتارمەن ءبىر كەزەڭدە قاتار قوڭسى ءومىر سۇرگەن ساق تايپالارىندا ماتريارحاتتىق قوعام بولدى ما؟

تاريحشىلار زارينا مەن تۇمار حانشايىمنىڭ بيلىك قۇرعانىنا قاراپ، ساق داۋىرىندە دە انا ەركى قوعامىنىڭ بەلگىلەرىنىڭ بولعاندىعىن ايتادى. سونداي-اق، انتروپولوگتار ەسىك قورعانىنان جانە بەرەل قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامداردىڭ» سۇيەگى ايەل ادامدىكى ەكەنىن دالەلدەدى. ودان وزگە ەۋرازيا دالاسىنان ساق داۋىرىنە ءتان قانشاما ايەل ءمۇسىندى بالبال تاستار تابىلدى. وسىعان قاراپ ساق قوعامىندا انا بيلىگىنىڭ ورناعاندىعى ناقتى تۇجىرىمدالماسا دا، ماتريارحاتتىق ينستيتۋتتاردىڭ بولعانىن بولجايمىز.

كونە تۇركىلەردىڭ ۇماي انا تۇسىنىگى

ساق تايپالارىنىڭ كونە تۇركىلەرمەن گەنەولوگيالىق بايلانىسىنىڭ بولىپ-بولماعانى كومەسكىلەۋ كورىنگەنىمەن، گەوگرافيالىق بايلانىسىنىڭ بار ەكەنى بارشاعا ءمالىم. كونە تۇركىلەردە پاتريارحالدى باسقارۋ جۇيەسى بەكىگەنىمەن، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىندا ايەل زاتىنا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە-ءتىن. تۇركىلەر ايەلدى كۇندەلىكتى تۇرمىستا شاڭىراقتىڭ ءبىر ۋىعىن كوتەرىسەتىن ەر ادامنىڭ قوساعى دەپ عانا تۇسىنگەن جوق، ايەل زاتىن قاسيەتتى «ۇماي انانىڭ» سارقىتى دەپ باعالادى.

تۇركىلەردىڭ «ۇماي انا» تۇسىنىگىندە ايەل تەگىنە دەگەن تەكتى ۇعىم جاتىر. كونە تۇركىلەردىڭ ميفيولوگياسىندا «ۇماي انا» ۇرپاق جالعاستىعىن جەبەيتىن پەرىشتە سانالادى. بىزگە جەتكەن دەرەكتەردە ەرتە داۋىردە التاي تاۋىن مەكەندەگەن تۇركى جۇرتتى قۇرىق بويى قار جاۋعان ءبىر قاتتى قىستا قىرىلىپ قالادى. وسى قاقاعان ايازدا ايسۇلۋ اتتى قىز بوستەككە ورانىپ امان قالادى. ونى التايدىڭ ۇڭگىرىن مەكەن ەتكەن ايۋ باتىر تاۋىپ الىپ، ايسۇلۋدى سۇلق جاتقان جەرىنەن ۇماي انانىڭ كومەگىمەن ءتىرىلتىپ الادى. كوپ ۇزاماي ايۋ باتىردان ايسۇلۋ جۇكتى بولادى. ايۋ باتىر ۇيدە جوقتا تولقاق قىسقان ايسۇلۋدى ۇماي انا جەبەپ، ءبىر ۇل ءبىر قىزدى دۇنيەگە اكەلەدى. سودان تۇركى قاۋىمى رۋلى ەلگە اينالىپ، بۇگىنگە كۇنگە جەتەدى (قازاقتىڭ ميفتىك اڭگىمەلەرى. قۇراستىرعان ش.ىبىراەۆ، پ.اۋەسباەۆا. عىلىم باسپاسى. الماتى 2002). ياعني، كونە بۇل اڭىزدان ۇعاتىنىمىز «ۇماي انا» ۇرپاق جالعاستىعىن جەبەۋشى مەيىرىمدى رۋحاني كۇش سانالادى.

ءبازبىر باتىس زەرتتەۋشىلەرى «ۇماي انانى» تاڭىرگە بالاپ، ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعىن حاق سەنىمنەن اداستىرعىسى كەلەدى. الايدا، «ۇماي انانى» تەولوگيا جانە كوسموگانيامەن بايلانىستىرۋدىڭ ەش رەتى جوق. بۇل تۋرالى زەرتتەۋشى د.قىدىرالى: «وريەنتاليست عالىمدار «ۇماي ءسوزىن «ءتاڭىر انا» دەپ قاتە اۋدارىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇماي  - انالاردى قولدايتىن پەرىشتەنىڭ اتى. قىز ۇزاتىلعاندا، نەكە قيىلعاندا، ايەل بوسانعاندا ۇماي انادان مەدەت تىلەۋ وسىدان كەلىپ شىققان»، (د.قىدىرالى اتىمدى ادام قويعان سوڭ... تايماس باسپاسى. الماتى 2008) دەپ «ۇماي انا» ۇعىمىن ءدال زەردەلەيدى.

كونە تۇركىنىڭ دۇنيەتانىمىندا «ۇماي انادان» وزگە «بەس ەنە» تۇسىنىگى دە بولعان. ءاسىلى، قازاقتىڭ «بەسەنەدەن بەلگىلى» ءسوز تىركەسى وسى «بەس ەنە» ۇعىمىنان شىققان. كونە تۇركىلەر پەندەنى جەلەپ-جەبەيتىن ۇماي انا، ماي انا، وت ەنە، ۇمايىق جانە باي اجەنى «بەس ەنە» دەپ قابىلداعان (باقىت ابجەت. تۇركى حالىقتارىنداعى شاماندىققا سىيىنۋدىڭ نەگىزگى تۇرلەرى). «بەس ەنە» پەرىشتە تەكتى رۋحاني كۇش سانالعاندىقتان، ادامدى اۋرۋىنان ەمدەپ، جولىن اشىپ، الدىنان جارىلقاي بىلگەن. وسى سەبەپتەن دە كونە تۇركىلەر «ۇماي انامەن» بىرگە «بەس ەنەنى» دە ءپىر تۇتقان.

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە تۇركىلەر «ۇماي انا» دەپ ادام اتانىڭ قوساعى حاۋا انانى ايتقان سەكىلدى. سەبەبى، بەلگىلى رۋنيكا زەرتتەۋشىسى ق.سارتقوجاۇلى دا ورحون-ەنەسەي تاس جازۋىندا تۇركىلەردىڭ «ۇماي تەكتى ۇرپاق» دەگەن تىركەستەردى قولدانعانىن جەتكىزەدى (س.قارجاۋباي. ورحون مۇرالارى. كۇلتەگىن. استانا 2003). دەمەك، تۇركىلەر «ۇماي انانى» تاڭىرگە بالاماي، كەرىسىنشە ونىڭ جاتىرىنان جارالعانىن پايىمداعان. ارينە، بۇل پىكىرىمىز ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. دەگەنمەن، تۇركىلەر ادامزات اتتى الىپ اعاشتىڭ ءبىر بۇتاعى سانالعاندىقتان، ولاردىڭ العاشقى جاراتىلىس يەسىنىڭ جارى حاۋا انا تۋرالى بىلمەۋى دە مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىز. ياعني، تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنداعى «ۇماي انا» ادام اتانىڭ قوساعى حاۋا انا بولۋى بەك مۇمكىن.

ايەل انا كوسموگونيا كوگىندە

كونە تۇركىلەر «ۇماي انانى» كوسموگونيامەن بايلانىستىرماعانىمەن، ولاردىڭ تانىمىندا ايەل زاتىنىڭ تابيعات قۇبىلىستارىنا قاتىستىلىعى حاقىندا كوپتەگەن تۇسىنىكتەر ورىن العان. عارىش كەڭىستىگىندەگى دەنەلەردىڭ پايدا بولۋى مەن قوزعالىسى جانە جەر بەتىندەگى جاراتىلىس جونىندە ميفيولوگيالىق باي پايىمداۋلارى وسىعان دالەل بولا الادى. ايتالىق، ح.ابىشەۆ «اسپان سىرى» اتتى ەڭبەگىندە: «...اي مەن كۇن ەگىز تۋعان كەرەمەت سۇلۋ ەكى ايەل ەكەن. اسىرەسە، اي سۇلۋىراق بولىپ، ماقتانىپ، كۇن ونى قىزعانىپ، ايدىڭ بەتىن تىرناپ، وعان داق تۇسىرگەن. كەسىرلى اي جازاسىن وسىلاي تارتقان. اي بەتىندەگى قاراۋىتقان داق «الامىش» سودان ەكەن دەسەدى. ايدىڭ كەش تۋعانىن جانە كەمىگەنىن ەل اي «قورعالادى» دەيدى. كۇنگە جاقىنداپ بارعاندا اي قورعالاپ، بەتىن جاسىرادى، ال قاشىقتاعاندا اي تولىپ، كۇندى قىزىقتىرىپ، بەتىن تۇگەل كورسەتىپ، ەرەۋىلدەيدى»، (ح.ابىشەۆ. اسپان سىرى. الماتى 1962) دەپ اي مەن كۇننىڭ جاراتىلىسى مەن قوزعالىسى حاقىندا كونە ميفتىك اڭگىمەنى جەتكىزەدى. بۇدان باسقا قازاق فولكلورىندا «اي استىنداعى ايبارشا»، «اي بەتىندەگى جەتىم قىز، «كۇن استىنداعى كۇنەكەي» اتتى ەرتەگىلەردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، جەتى قاراقشى مەن ۇركەر جۇلدىزدارى حاقىندا م.يسقاقوۆ «جەتىقاراقشى ۇركەردىڭ قىزىن ۇرلاپتى» دەيتىن ەرتەگىنىڭ بار ەكەنىن جەتكىزسە، جاس عالىم اقەدىل تويشانۇلى قۇس جولىنىڭ اي اناسىنىڭ اسپانعا شىعىپ، قىزىن ىزدەگەندە اققان سۇتىنەن پايدا بولعان دەپ ەسەپتەلەتىن ەرتەگىنىڭ بار ەكەنىن العا تارتادى (اقەدىل تويشانۇلى. تۇرىك-موڭعول ميفيولوگياسى. الماتى 2009). ح.ابىشەۆ قازاق ميفيولوگياسىندا ۆەنەرا جۇلدىزىن شولپان، جارىق جۇلدىزى، تۇلقاتىن، نارىق جۇلدىز، زۋھرا دەپ اتايتىن ءتۇرلى سيپاتتاعى ەرتەگىلەردىڭ بار ەكەنىن ەكشەپ وتەدى (ح.ابىشەۆ. اسپان سىرى. الماتى 1962). وسى شولپان جۇلدىز تۋرالى ميفتىك اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە زۋھرا (شولپاننىڭ ارابشا اتاۋى) اتتى اللانىڭ سۇيىكتى قۇلىن ءازا مەن ءازايانىڭ زينا جاساۋعا ماجبۇرلەگەنىن، زۋھرا ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن اللانىڭ مىڭ ەسىمىن جاتتاپ ۇيرەنىپ اسپانعا ۇشا الاتىن قابىلەتكە يە بولىپ، زەڭگىر كوككە كوتەرىلىپ شولپان جۇلدىزعا اينالعاندىعى ايتىلادى.  ال، كوكتەمگى جاۋىننان كەيىن تابيعاتتىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن كەمپىرقوساق تۋرالى قازاق ميفولوگياسىندا اسپان ەلىندە عۇمىر كەشكەن باي كەمپىردىڭ قويلارىن جاۋىننان كەيىن ساۋىپ، تابيعاتتىڭ تاماشا شۇعىلاسىنىڭ سودان پايدا بولاتىنى باياندالادى (قازاقتىڭ ميفتىك اڭگىمەلەرى. قۇراستىرعان ش.ىبىراەۆ، پ.اۋەسباەۆا. عىلىم باسپاسى. الماتى 2002)..

قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىندە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى كوپتەگەن جەر-سۋ اتتارىن ايەل زاتىمەن بايلانىستىرادى. ماسەلەن اتاقتى بۋرابايداعى «ءبيشى قايىڭدار» تۋرالى مىناداي قىزىقتى ەرتەگى بار: «ەرتەدە كەشقۇرىم ساۋىققوي جاستار الاڭقايعا جينالىپ، ەمىن-ەركىن كۇلىپ وينايدى. بۇنداي دۋماندا ءبىر توپ سىمباتتى ءبيشى قىزدار دا مىڭ بۇرالىپ بيلەيدى. سونداي قىزىقتى ساۋىقتا جاسىرىن كەلىپ، تاماشالاپ تۇرعان حان ەرىكسىز ايقايعا باسىپ: «عاجاپ! مىڭ جاساڭدار، قاراقتارىم!» دەپ تاڭدانا داۋىستايدى. سول كەزدە ەل يەسى حاننىڭ كەلگەنىنەن يمەنىپ، قىمسىنعان ءبيشى قىزدار سول قالپىندا قايىڭعا اينالىپ، قاتىپ قالىپتى» دەسەدى (ەجەلگى قازاقستان اڭىزدارى. ارۋنا. الماتى 2006).

ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ايەل زاتىنا قاتىستى «بايبىشە»، «كەلىنتاس»، «قىرىق قىز»، «وتاۋتاس»، «مارجان توبە»، «قىزتوككەن»، «بالقاش كولى»، كەلىنشەك تاۋ»، «قىزەمشەك» سەكىلدى كوپتەگەن جەر-سۋ اتتارى بار. سونىمەن بىرگە، «ايشا ءبيبى»، «اقبيكەش»، «دومالاق انا»، «باباجان قاتىن»، «قاراشاش انا»، «گاۋھار انا» سەكىلدى اۋليە انالارىمىزدىڭ كەسەنەلەرى بوي كوتەرگەن قاسيەتتى ورىندار دا بار. ال، بۇل جەر-سۋ اتتارى مەن قاسيەتتى ورىندار تۋرالى ەل ىشىندە نەبىر قىزىقتى سىرعا تولى اڭگىمەلەر شەرتىلەدى.

جىر-داستانداراعى ماتريارحات بەلگىلەرى

قازاقتىڭ يسلامعا دەيىنگى فولكلورىن تىڭعىلىقتى زەرتتەگەن س.قاسقاباسوۆ كونە جىر-داستاندار مەن ەرتەگىلەردە انا ەركى ءداۋىرى بەلگىلەرىنىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىنىن العا تارتادى. البەتتە، عالىم اعامىزدىڭ كەيبىر پىكىرلەرىمەن كەلىسپەۋگە دە بولادى. دەگەنمەن، دالەلدى ءھام قيسىندى تۇجىرىمدارىن جوققا دا شىعارا المايمىز. ۆ.يا.پروپتىڭ عايىپتان تۋ موتيۆىنە جاساعان تۇجىرىمداماسىن نەگىزگە الىپ، س.قاسقاباسوۆ كەيىپكەردى عايىپتان تۋعىزاتىن «ەر توستىك»، «الىبەك باتىر»، يتىگيل»، شىڭعىسحان سەكىلدى ميفولوگيالاردى ماتريارحات ءداۋىرىنىڭ جەمىسى دەپ باعالايدى. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنداعى «جەرىك بولۋ» ۇعىمىنىڭ استارىندا انا ەركى ءداۋىرىنىڭ اتريبۋتى جاتقانىن باجايلايدى. وعان كونە اڭىزدارداعى ەر ادامنىڭ جان-جارىنىڭ جەرىگىن قاندىرۋ ءۇشىن قانداي قاۋىپ-قاتەر بولسىن تايسالماساتان باسىن بايگەگە تىگەتىنىن مىسالعا الادى.

دەگەنمەن، س.قاسقاباسوۆ جەرىك بولۋداعى توتەمدىك بايلانىستاردى ماتريارحاتتىق قوعامنان پاتريارحالدى داۋىرگە وتكەن كەزەڭىنە جاتقىزادى. ماسەلەن، «الىبەك باتىر» ەرتەگىسىندە «پەرزەنتسىزدىك زارىن تارتقان باي مەن كەمپىر جۇرتقا مازاق بولعان سوڭ جەر-جەردى شارلاپ كەتەدى. ادەتتەگىدەي، ولارعا ايان بەرىلەدى. ولار قۋانىپ ەلىنە قايتادى. «بىرنەشە كۇندەر، ايلار وتكەندە، كەمپىر-شال باياعى وزدەرىنىڭ شىققان مەكەن-جايلارىنا كەلىپ جەتەدى. ەلگە كەلگەن سوڭ بىرنەشە كۇندەر، ايلار وتەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن كەمپىر ارىستاننىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ: «شالىم! تىلەگىڭىز ءبىر پەرزەنت ەدى. ولاي بولسا،  مەن بالا كەزىمدە ويناپ جۇرگەندە، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ارتىندا ءبىر ارالتوعاي دەگەن بار ەدى، ارالتوعاي ىشىندە شاباق توعاي بار ەدى، سونىڭ ىشىندە ءبىر ارىستان بار ەدى، ءدال سونىڭ ەتىنە جەرىك بولدىم» - دەيدى. شال كەمپىردىڭ ايتۋىمەن بارىپ، ارىستاندى ءولتىرىپ الىپ كەلەدى. كەلە سالا ارىستاننىڭ ەتىن تاي قازانعا اسىپ پىسىرەدى دە ۇلكەن استاۋعا تۋراپ، جەرىك بولعان كەمپىرگە بەرە باستايدى. كەمپىر ارىستاننىڭ ەتىن استاۋدان قوس قولداپ ول ۇرتىنا ءبىر، بۇل ۇرتىنا ءبىر تىقتى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ۇيىقتايدى. سودان كەمپىر الىبەك باتىرعا جۇكتى بولادى» دەگەن ەرتەگىنى، سونداي-اق، «الپامىس باتىر» جىرىنداعى ءبايبورىنىڭ قابىلاندى اتىپ ءولتىرىپ، ونىڭ جۇرەگىن، باۋىرىن، قوڭ ەتىن بايبىشەسىنە جەگىزەتىن ەپيزودتار پاتريارحالدى قوعامنىڭ بەلگىسى دەپ قاراستىرادى (س.قاسقاباسوۆ. جانازىق. استانا 2002).

سونىمەن قاتار، ا.ۆەسەلوۆسكيدىڭ «كۋۆادا» سالتىن (ايەل بوساناردا ەركەكتىڭ ۇيدەن كەتىپ قالۋى) انالىق داۋىرگە جاتقىزۋىن نەگىزگە الىپ، س.قاسقاباسوۆ كەيىپكەردىڭ اكەسى ۇيدە جوقتا تۋىن دا ماتريارحات داۋىرىنە ءتان موتيۆ دەپ تۇجىرىمدايدى. ەگەر، بۇل ءموتيۆتى انالىق داۋىرگە ارقاۋ ەتسەك، وندا كەيىپكەردىڭ اكەسى جوقتا دۇنيەگە كەلۋىن سۋرەتتەيتىن «قوزى كورپەش، بايان سۇلۋ»، «كورۇعلى» جىرلارىندا دا ماتريارحاتتىق بەلگىلەر بار دەگەن ءسوز.

م.و.كوسۆەننىڭ پايىمداۋىنشا ەر-جىگىتتىڭ قالىڭدىعىنا ۇيلەنگەننەن كەيىن قايىن جۇرتىندا تۇراقتاۋى ماتريارحاتتىق بەلگىگە جاتادى (كوسۆەن. م.و. ماتريارحات.). قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىندا قىزدىڭ قالىڭ مالىن تولىق وتەۋگە شاماسى كەلمەسە، كۇيەۋ جىگىت قايىن جۇرتىندا «كۇشىك كۇيەۋ» بولىپ جالدانىپ جۇمىس ىستەيتىن بولعان. ولاي بولسا، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنداعى «كۇشىك كۇيەۋ» ۇعىمى دا انا ەركى ءداۋىرىنىڭ سارقىنشاعى ەكەنى داۋسىز. سونىمەن بىرگە، كەيدە قايىن اتاسىنىڭ وتىنىشىمەن كۇيەۋ جىگىت قايىن جۇرتتا قالاتىن كەزدەرى دە بولادى. مىسالى، «كورۇعلىنىڭ» ءا.جۇماعازين نۇسقاسىندا كەيىپكەر ءوزىنىڭ اتاستىرىپ قويعان قىزى اقمەدەندى ەرلىك كورسەتىپ يەلەنگەنىمەن، قايىن اتاسى كوزەيدىڭ وتىنىشىمەن ءبىراز جىلعا قايىن جۇرتىندا تۇراقتايتىن ەپيزود كەزدەسەدى (بابالار ءسوزى. 49 توم. استانا 2009).

فولكلورشى عالىمدار اڭىز-اڭگىمە مەن ەپوستارداعى قىزدىڭ كۇيەۋ تاڭداۋىن دا انالىق ءداۋىردىڭ سارقىتى دەپ بىلەدى. وعاني «قامبار باتىر» جىرىنداعى نازىمنىڭ قامباعا ءسوز ايتۋىن  مىسالعا الادى (س.قاسقاباسوۆ. جانازىق. استانا 2002). قىزدىڭ كۇيەۋ تاڭداۋى قازاقتىڭ وزگە جىر-داستاندارىندا دا كەزىگەدى. ايتالىق، «ەر تارعىن» جىرىندا اقشاحاننىڭ قىزى اقجۇنىس كۇيەۋ جىگىت تارعىندى ءوزى تاڭداسا، «قىز-جىبەك» داستانىندا دا جىبەكتىڭ تولەگەنگە كوڭىلى اۋادى. سونداي-اق، «دۋدار قىز» جانە «كۇن استىنداعى كۇنەكەي قىز» ەرتەگىلەرىندە قىز جىگىتتى ءوزى تاڭداپ، وعان شارت قويادى. ياعني، قازاق قوعامىندا قىزدىڭ كۇيەۋدى تاڭداۋى كەڭ ەتەك الماسا دا، جىر-داستانداردا مۇنداي ەلەمەنتتەردىڭ از دا بولسا ۇشىراسۋى، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدە انا ەركى ءداۋىرىنىڭ سىنىقتارى بار ەكەنىن كورسەتەدى.

قورقىت اتانىڭ ايەل پايىمى

تۇركىلەردىڭ يسلامعا دەيىنگى دۇنيەتانىمىنان سىر شەرتەتىن جاۋھار تۋىندىلاردىڭ ءبىرى «قورقىت اتا كىتابى» ەكەنى امبەگە ايان. بۇل تاريحي شىعارمادا تۇركىلەردىڭ ايەل تۋرالى پايىمداۋلارى دا كورىنىس بەرەدى. «قورقىت اتا كىتابىن» تەرەڭ زەرتتەگەن ءا.قوڭىراتباەۆ تۋىندىنىڭ بۇگىنگە جەتكەن نۇسقاسىنا مۇسىلماندىق قۇندىلىقتاردىڭ دا كىرىككەنىن ايتادى. دەسەكتە، «قورقىت اتا كىتابىنداعى» نازىك جاندىلارعا قاتىستى پايىمداۋلار كونە تۇركىنىڭ ايەل تانىمىن ايگىلەيتىنى انىق.

قورقىت اتانىڭ پايىمداۋىنشا ايەل ءتورت ءتۇرلى بولادى. ونىڭ ءبىرى - نيەتى قۋراعان ايەل، ەكىنشىسى - ىنساپسىز ايەل، ءۇشىنشىسى - ءۇيدىڭ قۇتى بولعان ايەل، ءتورتىنشىسى - كەسىر ايەل. ايەل بىتكەننىڭ ەڭ جامانى وسى.

وتباسىنىڭ قۇتى (تىرەگى) بولعان ايەل دالادان ءبىر قوناق كەلسە، ۇيىندە ەرى بولماسا دا، وعان سۋسىن بەرىپ، بار ءدامىن الدىنا قويادى، سىيلاپ اتتاندىرىپ سالادى. بۇلار - ايشا مەن فاتيمادان باتا العان ايەلدەر. حان يەم، مۇنداي ايەلدەر وسسە دە كوپ ەمەس، بالكي از. ءسىزدىڭ وشاعىڭىزعا دا سونداي ايەل كەز بولسىن.

ودان سوڭعىسى - ىنساپسىز، قاناعاتسىز ايەل. ونداي ايەل تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇرىپ، بەتى-قولىن جۋماستان توعىز توقاشتىڭ ءبارىن اۋدارىستىرىپ، ەڭ ءتاۋىرىن تاڭداپ جەيدى، اۋزىن تومپايتادى، ءبىر شەلەك ايراندى باسىنا كوتەرىپ، قارىندى قامپيتادى، سودان سوڭ ماڭدايىن سابالاپ، جىلانا باستايدى دا: قاراڭ قالعىر، وسى كۇيشە مەن قايدان دۋشار بولدىم. ءبىر كۇن قارنىم تويىپ اس ىشپەدىم، جۇزىمە كۇلكى كەلمەدى، اياعىما ىلگەن كەبىسىم بولمادى، بەتىمنان پەردە تۇسپەدى. ەرىم ءولىپ باسقاعا تيسەم، باعىم اشىلار ەدى، سول ءۇمىتىم وشپەسىن»، - دەيدى. حان يەم، ونداي ايەل مىڭ بولسا دا، ءوسىپ-ونبەسىن، ءسىزدىڭ وشاعىڭىزعا كەز بولا كورمەسىن.

ودان سوڭعىسىن سالاق ايەل دەيمىز. ونداي ايەل توسەگىنەن تۇرعان سوڭ بەتى-قولىن جۋادى، ءۇيدىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە قارايدى دا، كۇبىنى ابىل-قۇبىل ءپىسىپ، كورپە-توسەگىن جينايدى. سودان سوڭ «شۋ!»  - دەپ اۋىل كەزىپ، ءتۇس قايتا ۇيىنە ورالادى. كەلسە ءۇيى ۇرلانعان، قازان-اياعىن يت جالاعان، بيە-بۇزاۋ سۇيكەنىپ، ءۇيدىڭ قوراداعى بايلاۋلى قالعان سيىرى موڭىرەيدى. كەلە سالا ايەل كورشىلەرىنە بارىپ، شاپتىعا باستايدى: «اۋ، قىزدار-اۋ، زىليحام، ءزۇبايرام، رۋعەيدام، بيكەشتەرىم. ۋا، ازامات تۋعان جىگىت-جەلەڭدەرىم، اينا-مالىك، قۇتلى-مالىك قايدا ەدىڭدەر؟ ويباي-اۋ، ءۇيىم قۇلاپ قالىپتى، تۇندە قايدا جاتامىز؟ مەنى ەرىگىپ ءجۇر دەدىڭدەر مە؟ ءزارۋ جۇمىس بولعان سوڭ كەتىپ ەدىم عوي. ۇيىمە نەگە كوز قىرىن سالمادىڭدار؟ «كورشى اقىسى - ءتاڭىر اقىسى دەگەن قايدا؟ - دەپ، بەزەك قاعادى. حان يەم، ونداي ايەل مىڭ بولسا دا ءوسىپ-ونبەسىن، ءسىزدىڭ وشاعىڭىزعا كەز بولماسىن.

ەڭ سوڭعىسى - ادام ءتىلىن المايتىن كەسىر (قىرسىق) ايەل. ۇيگە تۇزدەن ءبىر ۇياتتى قوناق كەلىپ، ەرى وعان: «ورنىڭنان تۇرىپ، نان اكەل، جەلىك، قوناعىڭ دا جەسىن» - دەسە، ايەلى ەرىنە: «ۇيدە پىسكەن نان جوق»، - دەيدى. «بارىڭدى بەر»، دەسە، ايەلى: «نە ساندالىپ وتىرسىڭ، ءۇيىڭنىڭ الدەقاشان قۋ مولاعا اينالعانىن بىلمەيسىڭ بە؟ ۇيدە ۇن جوق، ديىرمەنگە كەتكەن تۇيە قايتقان جوق، ونىڭ نە اكەلەرى بەلگىسىز. داستارحانىمدى جەمەسە، بەرەرىم جوق»، - دەپ بارماعىن كورسەتەدى، ەرىنە سىرتىن بەرىپ، داستارحاندى كىسى الدىنا لاقتىرىپ تاستايدى. ونداي ايەلگە مىڭ ءسوز ايتساڭ، سونىڭ بارىنە جاۋاپ قاتادى، بىراق ەرىنىڭ ايتقانىن قۇلاققا ىلمەيدى. ونداي ايەلدى نۇح پايعامباردىڭ كوز جاسىنان پايدا بولعاندار دەيمىز. حان يەم، ءسىزدى اللا وسىنداي ايەلدەردەن ساقتاسىن، ونداي ايەل ءسىزدىڭ وشاعىڭىزعا كەز بولماسىن» (قورقىت اتا كىتابى وعىزداردىڭ باتىرلىق جىرلارى: ورىس تىلىنەن اۋدارعان ءا. قوڭىراتباەۆ، م.بايدىلدايەۆ. - الماتى: جازۋشى، 1986.).

ايەل ءبۇتىننىڭ جارتىسى

قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىن ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن ايشىقتاۋعا بولادى. ونىڭ ىشىندە ايەل مەن ەردىڭ مارتەبەسى دە تۇرمىس-سالتتاعى ءداستۇرلى تۇسىنىكتەرمەن باعامدالادى. ماسەلەن، اتام قازاق: «ەركەك ءۇيدىڭ يەسى، ايەل ءۇيدىڭ شەگەسى» دەپ، ايەل مەن ەركەكتىڭ ەرىك-مىندەتتەرىن دالمە-ءدال كورسەتەدى. ياعني، كوشپەلى حالىقتىڭ پاتريارحالدى تۇسىنىگىندە ەركەك شاڭىراق يەسى سانالسا، ايەل سول وتاۋدىڭ وتىن جاعىپ، وشاعىن قايناتىپ،  ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزەتىن جان. بۇل تۋرالى كونە تۇركىنىڭ دۇنيەتانىمىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ جۇرگەن د.كەنجەتاي بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «الەمدى كەڭىستىكتەر مەن باعىتتارعا ءبولۋ ارقىلى مادەنيلەندىرۋ قۇبىلىسىن كيىز ءۇيدىڭ ەركەكتىك جانە ايەلدىك تاراپقا بولىنۋىنەن دە كورۋگە بولادى. بىراق كيىز ۇيدەگى ەڭ ماڭىزدى قازىق - ايەل بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل كەڭىستىك (عارىش) - ايەلدىكى. ونىڭ ىشىندە جاساۋ، دۇنيە دە ايەلدىڭ وزىنە ءتان. ەرەكتىڭ الەمى ءۇيدىڭ بوساعاسىناني شىقققاننان كەيىن باستالادى. ءۇي - ايەلدىكى، ءتۇز ەركەكتىكى. كيىز ۇيدە ءار نارسەنىڭ، ءار زاتتىڭ ءوز ورنى بولعانى سياقتى ءاربىر وتباسى مۇشەلەرىنىڭ دە جانۇيادا ءوز ورنى بار. بۇل ءتارتىپ، جۇيە بۇزىلماۋى ءتيىس. ياعني، ايەلگە ءتان زاتتار ءوز تاراپىندا بولىپ، ەركەك جاعىنا اۋىسىپ كەتپەۋى كەرەك» (د.كەنجەتاي. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004).

قازاق «ەكى جارتى، ءبىر ءبۇتىن» دەپ ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭدىگىن پاش ەتكەن. جاراتىلىس زاڭدىلىعىندا ايەل سۇلۋلىق پەن نازىكتىكتىڭ ۇلگىسى سانالسا، ەركەكتىڭ پەشەنەسىنە قايرات-كۇش پەن جىگەردى سارقا جۇمساۋ جازىلعان. ەركەك ايەلدەگى جىڭىشكە، نازىك سەزىمنەن قۇرالاقان بولسا، ايەل قانشا تىرىسقانىمەن ەركەكتەگى قايرات-كۇشپەن يىق تىرەستىرە المايدى. دەمەك، بىرىندە جوق سەزىم ەكىنشىسىندە بار، بىرىندە بار قابىلەت ەكىنشىسىندە جوق. ايەل ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا ءتان نازىكتىكتى قاجەت ەتەتىن ءۇي شارۋاسىمەن، بالا تاربيەسىمەن شۇعىلدانسا، ەركەك تە ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا ساي قايرات-كۇشتى قاجەت ەتەتىن  ءتۇزدىڭ جۇمىسىن اتقارادى. ياعني، ايەل مەن ەركەكتىڭ ءبىر-ءبىرىنسىز ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا ەركەك پەن ايەل تەڭ سانالادى.

قازاقتىڭ ەر-جىگىتتەرى نازىك جاندىلاردىڭ ىشىندە قۇداي قوسقان قوساعىن عانا وزىمەن تەڭ كورگەن. ال، اجەنىڭ ۇلاعاتىن ۇيىپ تىڭداپ، ونىڭ ونەگەسىن ۇدايى ۇلىقتاي بىلگەن. اۋلەت كەيۋاناسىن ءپىر تۇتىپ، ونى پاتشاسىنداي سىيلاعان. انالاردى «پەيىش انانىڭ اياعىنىڭ استىندا» دەپ ارداقتاعان. اپكە-قارىنداستارىن ەكى بەتىمنىڭ ارى دەپ ايالاپ، ولاردىڭ ءوتىنىشىن ەكى ەتپەگەن. قىزىن از كۇنگى قوناعىم دەپ، شۇعانىڭ قيىعى، التىننىڭ سىنىعى دەپ، بوركىنە ۇكى تاعىپ، ەركەلەتىپ وسىرگەن. سايىپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، ايەل زاتىن جەلەپ-جەبەيتىن قاستەرلى رۋحقا بالاپ، ونىڭ نازىك بولمىسىن كوسموگونيالىق جاراتىلىسپەن بايلانىستىرىپ، ءتىپتى جەر-سۋ اتاۋلارىن دا ايەل زاتىمەن اتاعان جاھانداعى بىرەگەي ۇلتپىز. ياعني، الەم ايەل زاتىن سىيلاۋدا بىزدەن ۇلگى السىن دەمەكشىمىز...

«قازاقستان-زامان» گازەتى