(Hikayat)

Bóten elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol!

Qazaq  mәteli.

 

***

Qonyr týske boyalghan emen tayaghyn qolynan bireli tastamaytyn, jasy jetpisti jelkelegen shýikedey qara kempir Qanymjannyng әdeti; dәiim kәlóshin izdep, baybalam salyp jýrgeni. Onyng ózindik sebebi bar; key-keyde nemerelerining biri әjesining keng kәlóshin ayaghyna ile salyp, tyrp-tyrp sýirete  basyp oiyn quyp ýiden úzap ketedi. Ásirese Aybolat. Ózi sonday úmytshaq, qojanasyr minezi qarshadayynan qalmay keledi.

- Áy, Quanbek!.. Ibrahiym!.. Reketay!.. Ýmitay!.. Kәlóshim qayda, kәlóshim!.. Senderden kóretin boldym kóresindi... I-y, әdirә qalghyr-ay!.. Kimning kózine týsti qúrghyr-r!.. Ózim bir jerge qoyyp, jadymnan janyldym ba?!. Au, aitsandarshy, jarqyndarym?!. Otaghasynan súrayyn desem, ol bayghús tósek tartyp jatyr... Áy, Aybolat!.. Ibrahiym!.. Qaysyng barsyn?!.

Birde Aybolattyng aq kýshigi Alypsoq әjelerining kәlóshin tistep alyp ketip, ýishigine aparyp tastapty. Ýy ishi bolyp al kep izdesin! Jer jútqanday jym-jylas. Qaramaghan jer qalmady. Birimen-biri irkes-tirkes salynghan mal qoralardy da, jemis-jiydek aghashtary qalyng ósken baqsha ishin de, kórshi ýilerding aulasyn da tegis tintip shyqty. Aqyry tabylmaghan song sharshap, esik aldyndaghy aghash oryndyqta qatar-qatar tize býgip otyrghan. Sýikimdi kýshik balalardyng qasyna keldi de, qúiryghyn búlghandatyp, qara domalaqtardyng әrqaysysyna kezek-kezek nazar tastap artynsha ýishigine kirip ketti de, tabandarynan tausyla izdegen kәlóshti alyp shyqty.

- Ói, sumaqay... úry! – dep tap berdi ashuly Aybolat.

- Qoy... ol da bala emes pe... kishkentay ghoy! - dedi jasy ýlkendeu Quanbek ara týsip.

Erke kýshik kinәsin sezdi me eken, jýgirip ýishigine zyp berdi.

Qanymjan apa múnday quanbas!

- Al, balapandarym oqu jyly ayaqtaldy. Synyptan synypqa kóshtinder! Mekteptegi ata-analar jinalysyna qatysqan kelinim quanyp keldi. Ibrahiym-jan segizinshi synypqa, Aybolatym besinshige jaqsy baghamen kóshken eken! Kolledjdegi Quanbegimning de ýlgerimi jaqsy! Jiyenderim Reketay men Ýmitaydyng ýzdik oqityndaryn estigem... Órkendering óssin!.. Teng qúrbylarynnyng aldy bolyndar!.. «Oqyghannyng aldy jaryq, oqymaghannyng beti kón sharyq» dep otyrushy edi әkem jaryqtyq... Jә, kanikulgha shyqtyq dep oiyn quyp, kóshe kezip ketpender! Mal bar, jan bar, baqsha bar degendey... Áke-sheshelering aq tannan qara keshke deyin júmysta. Ony  bir dep qoyyndar...

- Ájemning әngimesi, aqyl aitudan túrady... – Kenje bolghasyn sholjyn, erke ósken Aybolattyng uәjin aghasy Aybolat bóldi:

- Sen siyaqty aqpaqúlaqqa, osylay shegelep aitu kerek!..

Minezi jayly bolghanymen, ashulanghanda kim-kimdi bolmasyn quyryp, ayaqtaryn bir etikke tyghatyn әjeleri ala kózben qarap edi, sózsheng Aybolat kýlkisin tiya qoydy.

- Bir mezgil atalaryna qarandar, – dedi Qanymjan apa. – Súraghan zatyn әperip, túrghysy kelse qoltyghynan demep, alyp shyghyndar  esik aldyna, maqúl ma?!.

- Maqúl, – dedi Quanbek estiyarlyq tanytyp.

- Qaqsata bermender, qayta-qayta!.. Tayaqqa sýiensem de óz ayaghymmen jýrmin... Atalarynnyng kónilin tabyndar!.. Kelistik pe?!.

- Kelistik apa, – dedi Quanbek. – Tyndamasa, bir shybyqpen aidaymyn búlardy!..

 

hhh

 

Óni onghan shýberektey tozghan  qara shal qasyndaghy Aybolattyng ong qolyn eti qashqan әlsiz sausaqtarymen qysa ústap:

-Shýkir, Allagha! – dedi ýzip-ýzip. – Ákem-m!.. Ákem-m, shaqyryp jatyr... Qúday-au qúddy ónimdegidey... Qarama-qarsy, betpe-bet qara-ap otyrdy-ay kóz almay... Sonday da bolady eken-au!..

- Ata-a!.. Ne aityp kettiniz?!.

- Altyndarym-m!.. Jaryq dýniyege kelu qanday haq bolsa, ómirden ozu da dәp solay!.. Fәny jalghan qas pen kózdi júmghansha ghana!.. Jalghyz Jaratushydan tughan jerime jetudi, topyraq búiyruyn tilep edim... Tәube-tәube, qazir alsa da...

- Ata-au, olay demenizshi?!.

Qarshygha kóz kәriya ayaq-qoldary balghaday sau kezdegi daghdysymen ýstindegi qalyng kórpeni serpe ornynan týregeldi.

- Ata-au, bayqanyz.

- Talay jyldan esh adamgha tis jarmaghan, basymnan ótken tar jol, tayghaq keshu oqighany bayan eteyin. Qytay shekarasynan qalay ótkenimdi...  Qúlaq qoyyp tyndandar...

 

hhh

 

- Onbaghan, súmyray!.. Úly Qytay eli ne jamandyq jasady?!. Mә, saghan-n!.. Mә-ә!.. Al jazandy!.. Tart sazayyndy!..

Qoyghan súraqqa jauap berip túrghan Tәkendi shiltiygen hansu jendeti qolyndaghy júmyr tayaqpen qaq bastan ayamay tartyp-tartyp jiberdi. Zyn-ng etken qatty soqqydan kózderi jarq etken paluan túlghaly, qara tory jigit aghasy kesken terektey qúlap bara jatty. Oghan qaraytyn, ayaushylyq bildiretin hansu ma?!. Ynyrsy súlaghan jigitti kókala qoyday sabap-shyqpyrtyp, tekpining astyna aldy. Auzynan qara qan aqqan Tәkenning ýstine bir shelek múzday su qúiyp, tar qapastaghy tútqyndar arasyna, syz, sasyq bólmege sýiretip әkep tastay saldy. Odan arghysy jadynda joq, tang rauandap kele jatqan shaqta esin jiyp, búryshtaghy aghash bóshkeden suyq sudy tamsana, rahattana ishti kelip.

Arada jarty ay ótken. Tәkenning jaghdayy tәuir. Ylghy solay. Shaqalaq sәby shaghynda anasy túzdy sugha jiyi-jii shomyldyryp, sarmaymen denesin kóp sylaghan eken. Sodan boluy kerek, qansha tayaq jese de jarasy kóp úzamay jazylyp ketedi.

Osynau kýnderde Ghani, Ahmet, Rahmetolla, Kamalbay, Ábilmәjin, Shekey qatarly on jeti qazaq ólipti. Bәrining bastary kónektey isip ketken. Abaqty әkimshiligi «qansha em-dom jasasaq ta, shara bolmady, óz ajaldary jetip óldi» dep qújat toltyrypty. Azapty auyr júmystan, búralghan ashtyqtan, hansu әskerlerining kýndegi tepkisinen kóz júmghanyn býtindey jasyrghan.

Tәkenning sonynan jazushy Qajyghúmar Shabdanúly abaqtydan qashqan eken. Ony da ústap әkelip, tas qaranghy bólmege jalghyz ózin qamap, ayaghyna zilqaratas kisen salypty.

Qajyghúmar Tarym dariyasyn jaghalap, Qyzyl sudaghy qyrghyzdargha jetkende, týnde jýruge kózderi kemdik qylyp, kese kóldenendep jol tosyp jýrgen hansu әskerlerining qolyna týsipti. Óne boyynan sau tamtyq joq, asa qatty jaraly dedi qaysar jazushyny kórgen abaqty tútqyndary.

- Ne degen aiuandyq?!.

Tәkenning ashuy keldi. Atargha oghy joq. Kijingennen, júdyryq týigennen ózge qolynan ne kelsin?!. Qanysher abaqty basshylaryna adamdardyng ólimi shybynnan beter.  Abaqty jendetteri jazalanghandardy soghyp-tepkilegenge aiyzdary qanyp, lәzzat alatyn siyaqty. Tútqyndardyng azayghany kerek olargha.

Tәkenmen qatar temir kereuette Qaliakbar degen jigit  jatyr. Qatty auru, túla boyy isik, jara-jara bet-auzyndaghy qan qatyp qalghan. Keshe onyng ýiinen hat keldi. Jaqyn tuysy Qasen joldapty. «Sening ýi-ishinning qal-jaghdayyn aitqaly otyrmyn, – dep bastalypty hat. – Áyeling bir jyldan artyq uaqyt auyryp, jaqynda qaytys boldy. Kenje balang Ábutәlip te dertti. Ýlken úlyng Ghalymgha dúshpannyng balasy dep «qalpaq kiygizdi» (1). Ghalymnyng qyzy besikte. Onyng besigine de «Dúshpannyng balasy» degen jazu ilindi. Al qalghan eki balang kóp boldy joq. Izdedik, súrastyrdyq, ayaq jetken jerge deyin bardyq, esh derek shyqpady.

Búlardyng bәrin jipke tizgendey nege aityp otyrmyn?!. Adam balasy nege bolsa da kónedi, estisin, bilsin dep sheshey qoyarda-qoymay jazdyrdy.

Auylda kýnde tekseru! Kýnde tintu! Mening de «qalpaghym» bar...

Alla, amandyqpen jolyghudy jazsyn. Sau bol!..»

 

**********

Qalpaq kiygizu -   sayasy qylmyskerlerdi halyqqa onbaghan, jaghymsyz, masqara etip kórsetu ýshin qaghazdan úzyn qalpaq kiygizip, sholaq belsendiler ýi-ýidi aralatyp, aidap jýredi.

Qaliakbar tilden airylghanday ýnsiz. Kózinen pora-pora jas aqsa da tistenip otyrghanyn kórdi. Qolynan basqa ne kelsin?!.

Tәkenning jýregi biz súqqanday shanshydy. Ózining de kókiregi sherge toly. Týn balasy bastyghyrylyp, shoshyp shyghady. Kózin ashayyn dese asha almaydy.  Salmaghy zilbatpan bireu keudesine qonaqtap, qylqyndyryp әketip bara jatady. Ayqaylayyn dese dybysy shyqpaydy! Oi, Alla-ay! Búl ne ghajap?!. Ne júmbaq?!. Alqynghannan jýregi auzyna tyghylady. Tilin kәlimagha әreng keltirip, ózi biletin dúgha-ayatty ishinen qayyra-qayyra qaytalaghanda kózge kórinbeytin әlgi dýley súlba keri serpilgendey, boyy jenildep ózine-ózi kelip menzyghyr kýide nedәuir mezet jatady qozghalmay. Búl nәrsening ne pәle ekendigin bilmey, týsine almay basy әnki-tәnki.

Sol qaptaldaghy kereuettegi Ghinayat degen jigit te qatty nauqas. Búl jigit «ýsh aimaqqa» (1) әsker bolghan. Onyng da mazasy joq. Ary-beri dónbekship, aunap, sandyraqtaydy. Shym-shytyryq, týsiniksiz birdenelerdi aitady. Keyde saq-saq kýledi. Sanjynqy degen aspazda eki bólke nanym bar, sony alyp bir toya jender deydi. Birese ýiinde qalghan úly Múrattyng atyn atap: «Qargham, sen әli jassyng ghoy?!. Er jetip, meni qashan izder ekensin?! - deydi. –   Men aidalyp bara jatqanda egilgennen eteging jasqa tolyp edi, әli jylap jýrmisin?!.» - deydi әieli Qatyshpen kәdimgidey «sóilesip». Sandyraqtap, auzynan shyqqan sózderi qiyspay, pyshyraydy: «Shihu soghysynda Gomindan (Janhayshy) hansulardy qoyday qyrdyq» - deydi alaqaylap. Qayta-qayta «Qabanbaylap» jatyp kóz júmdy...

Núry sóngen qos janarynda kekti arman qaldy!..

- Janyng jәnnatta bolsyn! – dedi Tәken Ghinayattyng kózderin jauyp jatyp.

Otryadta kýnde jinalys. Ayaday jerge jýz qaraly kisi azar siyady. Jer kepening tóbesi tapal. Tórde biyiktigi kisi boyynday  Mao Szedunnyng (2) sureti sýieuli túr.

Qarama-qarsy kólbeu bórenege ala arqan baylanghan. Oghan enbekkýn oryndamaghandar, abaqtydan qashugha әreket jasaghandar jәne Maonyng sózin jaqtamaghandar men sayasatqa qarsy shyqqan kisilerdi tútqyndardyng kóz aldynda aspaqqa asyp qoyady.  

Lageride Kәrim-Jәmila degen erli-zayyptylar boldy. Jәmilanyng ayaghy auyr, jýrip-túruy qiyn. Enbek normasyn orynday almaydy. Qazir sol әielding mәselesin qaraghaly jatyr.

Tútqyndar arasyndaghy jaghympaz, satqyn, ekijýzdi jigitterdi bir saghat

búryn abaqty әkimshiligi kensege shaqyrghan. Solardyng bireui, Mamyrbek esimdi badyraq kóz, taramys qara jigit:

-Qazir jinalys bolady, Jәmilany talqylaymyz,– dedi qúddy asa

---

Ýsh aimaq – Altay, Ile, Tarbaghataydyng birlesken әskerin osylay  ataghan.

Mao Szedun – Qytay Halyq Respublikasynyng tóraghasy.

 

manyzdy is tyndyratynday әkirendep. – Sol ýshin ol jauyzdy sóge-jamandap, kórgen-bilgenderindi aityndar! Kýnәlaryng jenildeydi, – dedi aiqaylay sóilep.

Bet-jýzi súp-súr, badyraq kóz semiz Mamyrbekting týkirigi jerge týspeydi. Aq degeni alghys, qara degeni qarghys. Aqjemdene tozyghy jetken alabajaq kiyimdi tútqyndar Mamyrbekti itting etinen jek kóredi. Qazir de ishterinen sybap túr. Betine eshtene aita almaydy. Olay istese, abaqty bastyghyna jamandap, әlgi adamnyng jon arqasyn jalanashtap dýre soqtyrady. Onyng qasynda ózge de súmpayylar jeterlik. Biraq, eng ayary, eng qauiptisi – osy Mamyrbek.

Tәken bastaghan jigitter qabat-qabat, qalyng kiyinip jatyr. Óitkeni jinalysta taqyldap sóz sóilep, talqygha týsken kisige jala jappasang ala arqannyng astyna aparyp túrghyzady. Ayamay sabaydy.

-Bolyndar, jyldam! – degen óktem shyqqan dauys estildi.

Tútqyndar alasa aghash oryndyqtaryn, Maonyng sureti men kitәbin ústap, ayaqtaryndaghy kisenderi shyldyrlap birin-biri iytermeley jer ýige kirip jatty.  

Áuelde Maogha arnalyp bayandama oqyldy. Tútqyndar bastaryn salbyratyp jalanbas túr. Ýreyden kózderi baqyrayyp ketken. Kiyimderi júqa, jertóle ishi suyq, syz. Bayandama oqylyp bolghan song bir belsendi top aldyna shyghyp, Maonyng suretine taghzym ete sóilep ketti:

- Asa mәrtebeli, Úly kósem! – dedi barynsha iyilip. – Sizge aitarymyz, qasaqana enbek normasyn oryndamaytyn Jәmilany kýres qylmaqshymyz!.. Jazasyn bermekshimiz!.. Sol ýshin de ózinizden rúqsat súraymyz!..

Boyy bir tútam shiltiygen týrme basshylarynyng biri:

- Otyryndar! – dep aiqay saldy. – Endi, enbek normasyn oryndamaghan Jәmilanyng әngimesin tyndayyq. Ne dep qúiqyljyr eken?!.

Eki-ýsh jandayshap Jәmilany sýirep aldygha shygharyp, ala arqannyng astyna aparyp túrghyzdy. Jәmila:

- Meni sottarda ayaghym auyr bolatyn, – dey berip edi, basshy hansu:

- Ótirik soghyp túr! – dep jekirdi. Shiltiygen nemening dauysy múnday ashy bolar ma?!.

- Ishtegi sәbiyim alty ailyq... Júmys isteuge shamam joq... – Ary qaray aitqyzbady. Belsendiler jetip baryp:

- Myna keri tónkerisshining aityp túrghanyn qara! Maonyng sózinen ýzindi oqymady!.. Oqyghysy da kelmeydi!.. Danyshpan kósemdi auzyna da alghan joq,– dep eki jaqtan kergilep әketti. Birneshe tútqyn Jәmilany qoldarymen  núsqap, enbek normandy oryndamaghanyng dúrys emes dep jaghympazdana sóilep túr.

Shiltiygen bastyq jandayshap bireudi shaqyryp, qúlaghyna sybyrlap edi, qalghan belsendiler ala arqannyng bir úshyn ekiqabat әielding moynyna baylap, ekinshi úshynan qatty tartyp joghary kóterdi de, tómen tastap jiberdi.

Qara terge týsip qinalghan әiel:

- Joghalsyn fashist! – deuge tili azar kelip, talyqsyp qisaya berdi.

- Óldi-au! – degen dauystar jamyray shyqty.

Kәrim ornynan atyp túryp:

- Joghalsyn jauyz Mao iydeyasy! – dep ayaqtaryndaghy kiseni shyldyrlay qarghyp baryp kelinshegining basyn sýiedi.  

Sholaq belsendiler jan-jaqtan antalay túra jýgirgende, syghyrayghan bilte shamdar jalp-jalp sónip, jer ýy ishin әp-sәtte qaranghylyq basty. Bireudi-bireu bilip bolmaydy. Shyldyr-shyldyr kisender... «Joyylsyn!.. Joghalsyn!..» degen dauystar qatty-qatty estiledi. Shiltiygen bastyq hansu syrtqa shyghyp ketti de, artynsha qoldaryna aspaly sham ústaghan 15-20 әsker kirip, tútqyndardy shetinen úryp-sogha bastady. Dalada birneshe dýrkin myltyq atyldy. Taghy da abajaday 5-6 sham әkelindi. Jer ýiding ishine sәule shashyrady. Bastyq hansugha erip 4-5 әskery shendiler kirdi. Jәmila súlyq jatyr, basyn kóterer emes. Áskeriyler Kәrimdi ayamay úryp, sonynda aspaqqa asty. Tayaq jep qúlaghan 7-8 tútqyndy zembilge salyp alyp ketti. Áskery bastyq:

- Shamdy sóndirip, belsendilerdi úrghan kim? Tauyp berinder? – dedi aiqaylap.

Tútqyndar ýnsiz. Bastyq hansudyng týkirigi shashyrap, aghash ýsteldi úrghylady.  Aqyry tútqyndardan jauap bolmaghan son, oilanularyna eki saghat beremin dep, sholaq belsendilerdi ertip shyghyp ketti.

Eki saghat óter-ótpeste qúlaq jarghan ysqyryq estildi. Tútqyndar tikesinen tik túr. Múnday úryp-soghulardyng neshe týrin bastarynan ótkerip jýrse de jýrekteri әbden shaylyqqandyqtan, qoryqqandarynan dir-dir etedi. Sinirleri shyqqan ash-aryq bayghústardyng kórmegen qúqaylary qaldy ma?!. Bastary salbyrap, nege de bolsa kóngen. Kónbegende, tózbegende ne isteydi?!.

Áskery shendiler sholaq belsendilerding aituymen Tәken bastaghan 13 adamnyng aty-jónin oqyp, bólek alyp ketti. Shetki bos bólmege aparyp, tyr-jalanash sheshindirip, ayaq-qoldaryn baylap shybyqpen úra bastady.

Bastapqyda Tәkenning esh jeri auyrmap edi, az ótken song jon arqadan  shyp-shyp tiygen ashy soqqyny kótere almay qúlap týsti. Ertenine kózin әreng ashty. Denesi kókpenbek. Qasynda Dýiseke otyr. Onyng da túla boyy isik.

Sol kýni Jәmilanyng kýieui Kәrimge 15 jylgha bas bostandyghynan aiyrghan búiryq shyqty. Búrynghy  merzimi 10 jyl edi, endi 25 jyl otyratyn boldy.

«Bәri taghdyr jazuy!.. Odan qútyla almaysyn!.. Qasymdaghylardan artyq emespin!.. –   dep týidi Tәken. – Qamaqtan qútylar kýn bolsa, shirkin!..»

 

hhh

 

Birer kýnnen song abaqty bastyghynyng orynbasary jinalys ashyp:

- Tayauda Ýrimjiden Maonyng ókili keledi. Senderge jaqsy janalyq әkele jatyr. Sol quanyshty habardy jetkizuge asyqtym. Endi ne isteuimiz kerek, bilesinder me? – dep ýnsiz túrghan tútqyndargha jaghalay qarap shyqty.

-Dayyndyq kerek,– dedi eshkim ýn qatpaghan son. – Lageriding ishi-syrtyna danyshpan Maonyng sózderi jazylsyn! Árbir tútqynnyng kereuetining basyna qansha jylgha sottalghany jazylyp ilinui tiyis. Kameralarda aishyqty, ýlken jazularmen «Qarnymyz toq! Maogha kóp rahmet!..» degen maghynadaghy plakattar jazylyp ilinsin!..

«Úly kósem myng jasasyn! Maonyng «Qúng y beng men Qúng shau benderi» (1) jasasyn!»  degen jazular jazylyp, әrbir tútqyn kóterip túrsyn! Lageriding ishi-syrty ainaday tazartylsyn! Basy artyq birde-bir shiydi, shóp-shalamdy kórmeytin bolayyn! Ókil jýretin jolgha 200 kisi shyghyp, jol shang bolmau ýshin su shashyp  túrsyn! Ókil kelgende artyq-auys sóz bolmasyn! Bastaryndy tómen salmay, enkeymey, enselerindi tik ústandar!

Qabaqtaryng ashyq bolsyn! Jýzderinnen quanysh belgisin – kýlki  kóretin bolayyn! Qal-jaghdaylaryndy súrasa, túrmysymyz jaqsy, qarnymyz toq dep aityndar! Jaman sóz estisem, menen jaqsylyq kýtpender?!. Úqtyndar ma?!.

hhh

Qariya entikti. Áserli әngimege úiyp otyrghan nemerelerining zәresi úshty.

- Ata-a, bir jeriniz auyrdy ma? Shóldediniz be, әlde dәri ishesiz be? – dedi ornynan úshyp túrghan Quanbek.

- Azdap airan jútayyn... Shirkin kónil netken jýirik deseyshi?!. Alasapyrangha toly sol bir jyldar kókiregimde sayrap túrsa da eske alu qiyn... auyr...

Quanbek atasyna airan әkep berdi. Kәriya susyn ishken song erkin tynys ala bastady.

- Súmdyq qoy!.. – Ibrahimning kóz aldyna atasy aitqan oqighalar elestep múnayyp otyr.

- E-e, botalarym!.. Mening basymnan ótken mehnatty eshkim kórmey-aq qoysyn...

Atalary әngimesin jalghady.

 

HHH

 

Bir júma ótken song týrme aldyna ýsh «Uaziyk» mashinasy kep toqtady. Sol kýni keshke abaqty ghimaratyndaghy biyik qorshau sharbaqtyng birneshe jerine qosymsha kýzet qoyylyp, bes-alty jerge pulemet ornatyldy.

----------------------------------------

1.Qúng y ben, qúng shau beng – Bilekterine qyzyl shýberek baylaghan sholaq belsendiler.

Erteninde tanerteng sholaq belsendilerdi shaqyryp әketti. Jarty saghattan song tútqyndardy qatar-qatar sapqa túrghyzdy. Jinalys barysynda tәrtip búzady degen 10-15 tútqyndy alys týkpirdegi kameragha qamap tastady.

Jinalys bastaldy. Qara kózildirik kiygen, súr jylan sekildi ilmiygen, eki kózi qyp-qyzyl, aryq, orsaq tis hansu aghash taqtaydan jasalghan biyikteu sahna tórine shyghyp, tútqyndardy janarymen sholyp ótti de, jótkirinip, qyzyl kitapty oqy jóneldi:

- Ei, keri tónkerisshiler! Milaryna myqtap toqyndar! Barlyq dúshpan atauly bizding qas jauymyz! Olardyng kózin joymasang joghalmaydy! Kýn sayyn ýy ishin qalay sypyrsanyz, olardy da dәl solay sypyryp, tazalap túru kerek!

Ókil osylay dep az kidirdi. Ondaghysy, tútqyndar sózin qostap, qol sogha ma degen dәme edi. Biraq eshkim qol soqqan joq. Ylajsyz sózin ary jalghastyrdy:

-Men ortalyqtan arnayy kelip otyrmyn. Sender dúshpan bolsandar da, jay-japsardy týsindirudi jón sanadym.

Odan song ókil mәdeniyet tónkerisining ghajap ekendigin, oghan úly kósem Mao  Szedun tikeley basshylyq jasap otyrghandyghyn, mәdeniyet tónkerisi

kýlli әlemde әli iske aspaghan iygilik ekendigin, sol arqyly adam balasy ózgeshe oi-sanagha ie bolatyndyghyn aitty.

-Shyn aitasyz ba?!. Ras bolatyn bolsa... búl baryp túrghan jauyzdyq endeshe! – degen aiqay estildi.

Ashu-yzadan týkirigine shashalghan ókil tyghylyp,  sóiley almay qaldy.

-Ne degen bassyzdyq?!. Ayqaylaghan adamdy dereu tabyndar! Jonynan taspa tileyin! – dedi dirildey qalshyldap.

Áskeriyler yghy-jyghy iyin tiresken adamdar arasynan dauystaghan kisini taba almady. Qabaqtary qatuly, sazarghan, jýdeu tútqyndar melshiyip, miz baghar emes. Qapyryq  auamen aralasqan saqau sarynnyng mysy basym; delbeni sәl bosatsang basyp-janshityn týri bayqalady.

Ókil zirkildey sóilep túr:

- Senderdi adam bolsyn dep oilaymyn! Janym ashyp aityp túrmyn. Búl tónkeristi jek kóretinderindi bilemin. Senderdi atu onay! Óle qalasyndar! Senderdi bir japyraq nangha zar qylyp, ashtyqtan búraltyp, qinap, masagha talatyp óltiru kerek! Senderge sol sauap! Úqtyndar ma?!. Janaghy aiqaylaghan adamdy tauyp berinder! Ol adam – baryp túrghan onbaghan! Senderdin, dәl qazir ýndemey túrghandaryng – oghan jaqtasqandaryn!..

Qansha tәrbie berse de týsinbeysinder! Onbaghan ónkey búzyqtar! Kózderine kók shybyn ýimeletemin, – dep auzynan aq it kirip, kók it shyqty.

Sol sәtte ókilding qúlaghyna hansu basshylardyng biri sybyrlap birdeme aityp edi, ókil boqtyghyn qoyyp sózin ary jalghastyrdy.

-Qay jerge kelip edim... Adamdy qaraptan-qarap jyndy qyldyndar!.. Qara basyp, sózimnen janylyp... Ondayym joq edi... Endi esime týsti... Úly memleketimizding býgingi jaghdayy ghajap! Qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman! Kýnnen-kýnge qarqyn alyp damu ýstinde. Barlyq zavod-fabrikalar júmys yrghaghyn arttyryp, mәdeniyet tónkerisine kiristi. Barsha bastauysh, orta, joghary mektepterge kózi ashyq oqyghan mamandar kelip, basshylyq jasap, dәris beretin boldy. Mektepterde pәn sabaqtaryn toqtatyp, ornyna Mao iydeyasyn oqytuda. Úly kósem iydeyasy arqyly aspandaghy aigha, kóktegi júldyzdargha jetuge bolady!.. – Ókil osylaysha biraz lepirip-lepirip, az-kem tynys aldy da: - Men ortalyqtan әnsheyin tekke kelgenim joq. Estuimshe, senderding et jemegenderine tórt jyl bolypty. Búl jaghdaydy asyl tekti Mao Szedun estip, senderge qayyrym jasady. Meyirimi týsti. Eki jýz gramm et berilsin dep ókim shyghardy. Úly kósemning osy qamqorlyghyna alghys-rahmet aityndar, – dep kózderi jyltyndap, nege qol soqpaysyndar degendey tútqyndargha qarady. Esh jauap bolmaghan son, qasyndaghy týrme basshylary men әskeriylerge búryla qarap edi, olar qúlyqsyzdau shapalaq soqty.

Osy kezde tútqyndar arasynan bir hansu sóz súrady. Ókil alghys aitady dep oilaghan boluy kerek, rúqsat etti.

Hansu tútqyn:

-Jaqsylyghynyz, shynynda keremet eken! Sonda et kýnde berile me? –dedi.

Ókilding taban astynda týri búzylyp, tútyghyp:

-Eki jýz gramm dedim ghoy, eki jýz gramm!.. Búlay kesirlik tanytsandar, senderge eki jýz gramm et týgil eki týiir et te berilmeydi! Bile bilsender, býkil Júnhua (1) halqyna da kýn sayyn eki jýz gramm et berilmeydi! Onday may shelpekten birjolata ýmit ýzinder!

Búdan song tútqyndar ókilden tómendegi әngimeni estip bildi. Janadan tútqyn bolyp Shәueshek, Qúlja, Altay aimaqtarynan úighyrlar men qazaqtar kelipti. Olardan el túrmysyn, mәdeniyet tónkerisining qalay qarqyn alyp jatqanyn súraghanda, basshy bolyp Qytay ókimetining eng senimdi adamdarynyng arasynan Shәueshekting orynbasar uәlii (2), últy monghol Oshyrjap tayaq jep, aqyry óz qarnyn ózi jaryp  ólgenin, Aydarhan, Qabylghazy qatarly kóptegen qazaqtardyng ashy tayaqtan qaytys bolghanyn, Súltan, Áyip, Temirghaly Qayynbaev siyaqty kisilerding esh sebepsiz týrmege alynghanyn, el ishinde qanshama adamdardyng ózderin-ózderi bauyzdap, asylyp ólgenin, Shәueshekting bayyrghy túrghyndaryn Shәueshekten qualap, jer audaryp, Suangha, әskery audannyng qarauyna bergenin, mәdeniyet tónkerisi az sandy últtar  ishine jik salyp, daghúr últyn «sender senimdisinder» dep qazaq pen úighyrlardyng ýstinen qaraytyn etip qoyghanyn estidi.

 

-------------------------------------------

1.Júnhua – Qytaylyq últ degen maghyna.

2.Orynbasar Uәly – alty-jeti kishi audan qaraytyn aimaqtyng әkimin – Uәly deydi.

 

hhh

1976 jyl. Qantar aiy. Dalada sýiek qabar qara suyq. Takla-Makangha qar jaumaydy. Syrttaghy suyq onsyz da salqyn, syz kameralar ishin kernep alghan. Tәken qytay tobynda. Ýsh kýnnen song kórge de ýirenesing degendey, mehnatqa toly azapty ómirge ylajsyz moyynúsynghan, kóngen. Keyingi kýnderi jaqsy týster kóredi; ylghy keng dalada nemese biyik taudyng basynda jýredi. Oyanyp ketip, týs ekendigin bilip ókingenimen, әdemi týsting әserinen jany jadyrap, quanyp birazgha deyin kirpigi aiqaspaydy. Nәzik ýmit sәulesi jetelep, kónil shirkin samghap, qiyalmen tughan jerine baryp qaytady. Sóitip jatyp úiyqtap ketkenin andamay qalady.

Bir kýni azanghy shәidan song hansu bastyqtyng әieli kelip:

-Osynda bir qazaq bar dep estidim, sol adam siyr saua ma eken? – dep súrady.

Tәkenning jýregi jarylarday quandy.

-Saughanda qanday, sauamyn!.. Siyr saughan bizden qalghan!.. Asau bolsa ýiretemin, sýtti de kóp alamyn! – dedi qoldy-ayaqqa túrmay. Kiseni shyldyrlap әielding qasyna jetip keldi.

Jas әiel tútqyn qazaqtyng lepirme sózderine seninkiremese de, ózimen ilestirip alyp shyqty. «Endi kóp maqtanbayyn, aitqanynan ainyp qalar» dep әielding sonynan ýnsiz ere berdi. Sauatyn siyry aldyna barsang sýzetin, artyna barsang tebetin qarasan eken. Tәken siyrdyng basyn qos mýiizden shalyp,  aldaghy ottyq aghashqa myqtap baylap, artqy ayaqtaryn qozghalmaytyn etip ony da baylap aqyryn saua bastady. Siyrdan jarty shelektey sýt shyqty. Kelinshek riza boldy.

Tәken siyrdy kýnine eki ret sauady. Týrme qaqpasynda túrghan kezekshi әskerlerding de kózderi ýirendi, ary-beri shyghuyna tosqauyl qoyghan joq. Áyel ashyq-jarqyn, aqkónil jan eken. Búny tútqynsyng dep jatsynbay,  ish tarta bastady. Otaghasy joq kezde dastarhangha shaqyryp, tamaqtandyryp qoyady. Áyelding jas shamasy 24-25-te. Al bastyq hansu alpystyng ishinde. Beli býkireygen, bet-auzy shalbar-shalbar kәri qytaydyng jas kelinshekke qalay ýilengenin súrap bildi. Bes-alty jyl búryn Pekin qalasyndaghy qyzdar institutynda oqyp jýrgen qyz eken. Institutta azattyq armiyasyn qayta-qayta maqtap, bir jyl boyyna student qyzdardyng basyn әbden qatyrypty. Óitkeni Qytay armiyasynda jastayynan әskerge shaqyrylyp, ýilenbegen erkekter kóp.  Sol «sýrboydaqtar» Maogha, «bizding enbegimiz armiyagha sindi, ómirden úrpaqsyz ótemiz be?» dep aryz-shaghym aitypty. Úly kósem Pekindegi qyzdar institutyna arnayy ýgit-nasihat tobyn jiberip, aqyr sonynda qyzdardy kóndirip, әr qyzdyng qolyna nómir berip (ýilenetin erkekterge de nómir ústatyp) sol arqyly ómirinde bet-jýzin kórmegen, tanymaytyn osy shalgha túrmysqa shyghypty.

Tәken jas kelinshekting jautandaghan janarynan múng kórdi. Óz tenine shyqpay, әkesindey adamgha jar bolghanyna kónili tolmaytyny seziledi.

Tәkenning siyr saughanyna eki aidan asty. Bastyq hansu da, kezekshi әskerler de búnyng eshqayda qashpaytyndyghyna kózderi jetkendey. Temirdi qyzghan kezde soghuym kerek dep oilady Tәken. Múnday mýmkindik kezdese me, joq pa?!. Abaqtyda birge jatqan hansu dosy qytay tilinde «jolhat» jazyp berdi. Óitkeni, jolhattyng qytay tilinde jazylghany senimdi. Jol toryp jýrgen hansu últynan ózge әskeriyler qytaysha jazudy kórgende, bastaryn shúlghyp, kóp teksere qoymaydy. Basqa tilde jazylsa әkirendep, qoyny-qonshyn tintip әure qylady. Kisen búzugha da әbden jattyqqan. U sarymsaq arqyly ashady (1).

Abaqtyda júmys isteytin bir basshy hansudyng úly ýilenip, tauyq, ýirek soyyp, toy jasady. Ol toygha ýlken bastyqtyng әieli de baratyn boldy. Tәkenge siyr sauatyn shelegin qaldyryp, sýtti ýige kirgizip qoyynyz dedi. Eki aidan beri eshtene bere almadym dep on som aqsha ústatty. Tútqyndargha aiyna bir som beredi. Sol aqshadan ýnemdegeni, nan satqany bar Tәken segiz som jinaghan. Endi on segiz som boldy.

Bastyqtyng әieli toygha ketken song siyrdy tezdete sauyp, jan-jaghyna qarasa eshkim kórinbeydi. Kýn kókjiyekke qúlady.  Kóp úzamay ymyrt jabylady. Tәkenge keregi sol. Lageriding batys jaghy qalyng qamys. Ar jaghy baryp-baryp qúmgha úlasady. Soghan jetse bolghany.

Múnara basyndaghy kýzetshi hansu әskeri, tómenge qarap eki qyzben sóilesip túr. Eshkimge nazar audarar emes. Tәken quandy. Otyra qalyp ayaghyndaghy kisendi júlyp tastap, ýy qasyndaghy suaghar aryqqa jasyrdy. Múnara jaqqa taghy nazar tastady. Kýzetshi jerge týsip, myltyghyn sýiep eki qyzdyng ortasynda ary qarap sóilesip otyr.

-Tәuekel! – dedi shiryghyp.

Bastapqyda biyik qorshau-dualdy jaghalay basbaghyp keldi de, jýgirip qalyng qamysqa qoyyp ketti. Atsha tulaghan jýregi alqymgha kep tyghyldy. Sәl ayaldady. Qamys arasynan múnara jaqqa qarady. Eshkim bayqamaghan siyaqty. Kóz baylandy. Qalyng qamystan ótip, shaghyl qúmmen týn ortasy aughansha jýrdi. Jol basshysy – jeti qaraqshy júldyz. Jobalauynsha, soltýstik-batysqa tartyp keledi. Qarny ashyp, qatty sharshasa da bir eldi-meken keziger dep toqtaghan joq. Tang atyp keledi. Kele jatqan mólsheri dúrys siyaqty. Shól qysyp barady. Bir tóbeden asqanda aldaghy saydan jyltyrap búlaq kóringendey boldy. Jan-jaghy sazdauyt eken. Jýreley otyra qalyp qolymen qazyp edi, lay bolsa da su shyqty. Sәlden song lay tazaryp, búlaq kózi ashyldy. Qatalap qatty shóldegen eken, jata qalyp ishti kelip. Bylayyraq baryp, kógal ýstine qisaydy. Qaljyraghan úly denesi tynyshtyq tilep, kózderi kilegeylendi. Úiyqtap ketkenin bilgen joq. Nedәuir uaqyt ótse kerek, selk etip ornynan túrdy. Dәl tóbesinde boztorghay shyryldaydy. Aydalada japadan-jalghyz. Túsau boyy kóterilgen kýmis kýn shekesin qyzdyrdy. Jan qaltasyndaghy maltamen jýregin jalghap, algha jýrdi.

---------------------------

1.U piyazdy arshyp, kisenge orap, syrtynan shýberekpen tanyp tastasa, eki aptadan song bylqyldap, ýziluge dayyn túrady.  

 

- Abaqtydaghy azapty kýnderden osynym artyq!.. Shәueshek qalasyna qalay jetem?!. Toqtay qal, Tәken?!. O-oy, Shәueshek qayda, bireu qayda?!. Ajalym jetse ólermin?!.  Taghdyrdyng basqa salghanyna kóndim!.. Ózge tandau, ózge jol bar ma, ózi?!. Nar-tәuekel!..

Ózine-ózi sert bergendey, dauysy shyghyp shiryqqan Tәken sol kýni toqtamastan jýrip, kesh bata Takla-Makan qúmynyng qiyr shetindegi úighyrdyng shaghyn qorjasyna (1) jaqyndady. Eldi-mekenge birden kiruge bolmaydy. Óitkeni barlyq jerde ókimet qútyrtyp, elirtip qoyghan «qúng y bender men qúng  shau bender» bar. Olar abaqtydan qashqan tútqyndy bylay qoyyp, ary-beri jýrgen jergilikti halyqtyng ózin tekserip, qan qaqsatyp jatqanyn estigen.

Kýn úyasyna qondy, ymyrt jabylyp keledi. Qorjanyng shetinde oqshaulau túrghan bir ýige kelip, esik syrtynan tyng tyndady. Erli-zayyptylar boluy kerek, erkek pen әielding dauysy shyghady. Toqty esimdi «qúng y ben» bir aqsaqaldy jazyqsyzdan-jazyqsyz ayamay úrghandyghyn, onyng enkildep jylaghanyn әiel aityp jatyr. Jany ashyghandary ghoy. Ayanysh bildirgenderi adamshylyq emes pe?!. Jaman adam bolmaulary kerek.

Tәken esik qaghyp, sәlem bere ishke endi. Erli-zayyptylar bir-birine qarap an-tan. Óni jýdeu, kiyimderi eski myna beytanys  kisi aspannan týsti me?!. Otaghasy az kidirip baryp:

-Qazaqsyz ba?!. – dedi jylyúshyrap. – Joghary shyghynyz.

-Qazaqpyn.

-Lageriden kelesiz be?!.

-IYә... Ony qaydan bildiniz?!

-Týr-syqpytyng aityp túr...

Búl jerde týrmedegi kesimdi kýnderi bitip, júmysshy degen atpen tynshylyq jasaugha qoyghan qazaqtar túrady. Búl ýielmendi kapitalizm jolyna týsken dep «qalpaq» kiygizip, jigitting әkesin abaqtygha jauyp, ózderin baqylaugha alypty. Qorjadan úzap shyghularyna bolmaydy. Olardyng qazir bir siyr, bes qoy, otyz tauyghy bar eken. Tәken jýgeriden pisirilgen on bólke nan satyp aldy. Sol ýide týnep, tang qylang bergende qaptaghy nanyn arqalap, ýy ishine alghys aityp jýrip ketti.

Keshke taman Shayar qalasynyng batys jaghymen kele jatyp, Kýshәrgha baratyn tas jolgha búrylghanda toqtap túrghan mashinagha jolyqty. Jýrgizushi hansu mashina astynda bir jerin jóndep jatyr. Dauystap sәlem bergen song mashina astynan shyghyp sәlemin aldy. Temeki tútatyp, byr talyn búghan úsyndy.

-Shylym shekpeymin,– dedi Tәken.

Jýrgizushi ýndegen joq. Tәken bosqa túra beruding retin tappay, qolyna shýberek alyp, mashinanyng shang basqan әinegin sýrte bastady.

------------------------------------------------------------

2.Qorja – Birynghay alasa tam ýiler.

 

-Anau jerdegi búlaqtan eki shelek su әkelseng qaytedi? – dedi shofer.

Tәken týsi suyq, beytanys hansudyng sugha júmsaghanyna quanyp, ótinishin jyldam oryndady. Jýrgizushi mashinasyn ot aldyryp:

-Qayda barasyn? – dedi ónin jylytyp.

-Qarashәrige.

-Otyr, jýreyik.

Mashina jýrip keledi. Ekeui de ýnsiz. Ózi súraq qoymasa, qanday taqyrypqa әngime aitugha bolady. Aqyryn shofergha qarap qoydy, ol júmghan auzyn ashar emes. Kýdiktene bastady. Qansha degenmen hansu. Búnyng abaqtydan qashqanyn bilip otyr-au, shamasy. Ústap berip sorym qaynay ma dep uayymdady. Bir kezde shofer:

-Týrmeden qashyp kelesing be? – dedi moyyn búryp.

Tәken basyn iyzedi.

Kýshar qalasyna jetken song ashanadan as ishti. Tәken esep airyspaq edi, shofer aqsha tóledi. Ekeui taghy jolgha shyqty. Mashina jaryghy týn týnegin tilip keledi. Yzyndaghan motor ýninen ózge dybys joq. Jol boyynda kólik az. Qaranghy týn múngha jeteleydi. Aldaghy kýni beymәlim. Shekaradan ótip, tughan jerine jetse! Ata-mekennen artyq ne bar!

Qalyng oy jeteginde ózimen-ózi otyrghan Tәken selk etti. Kólik jýrgizushi hansudyng ýnsizdikten ishi pyssa kerek, әngime bastady.

-Týrmeden qashu onay emes! Mening agham da mәdeniyet tónkerisinde úly kósem Mao iydeyasyna qarsy shyghyp, qudalaugha týsti. Qazir Shanhay týrmesinde. Mao әbden qartaydy, ózi syrqat. Oiyna kelgendi istep jatyr. Júrttyng berekesi qashyp, ynyrshaghy shyqty. Sony ne bolar eken?!.

-Ajaly jetpey taqtan kete me?!. Mәngilik kim bar jalghanda?!.

-Dúrys aitasyn?!.

Búdan ary ekeuding әngimeleri ýzildi. Qayta-qayta esinep mazalary qashqan son, hansu mashinasyn tas joldan alystau búryp, kabina ishinde otyryp ekeui úiyqtady. Tang ata qozghalyp, kóp úzamay Qarashәrige kelip jetti.

-Osy jerde qalasyng ba? – dedi hansu.

-Ýrimshige barushy edim,– dedi Tәken.

-Men Taqiyagha (1) baramyn, sol jerden Ýrimshige poyyzben jetuge bolady.

Qas qarayyp, júldyzdar kórine bastaghanda Taqiya stansiyasyna jetti. Temir jol vokzaly basynda kisiler qara-qúrym. Shynjanda jaghday jaqsy degendi estip, ishki ólkeden aghylghan qalyng el. Kópshiligi bala kótergen әielder. Ash-aryq, jýdeu keyip-kespirlerinen kisi shoshidy. Qaryndary ashyp, tamaq súrap jylaghan sәbiyler. Auyryp, ynyrsyghan kәriler. Ashana

-----------------------------------

1.Taqiya – qalashyq.

 

toly adam. Qaltalarynda tamaq ishuge aqshalary joq jolaushylar jautandap, ýstel ýstindegi nan qaldyqtaryn talasa-tarmasa jep jatyr. Biylet satatyn alakólenkeleu zalda eki shiyettey bala men bes-alty adamnyng tenkiyip, ólip jatqanyn kórip tóbe qúiqasy shymyrlady.

Bilekterine qyzyl shýberek baylaghan, jolaushylar poyyzyn shygharyp salatyn on shaqty belsendiler jýrginshilerdi kezekke túrghyzyp, tәrtip saqtaluyn tәptishtep týsindirip jýr. Ónkey hansulardyng arasynda qazaqtan jalghyz Tәken ghana. Ana sholaq belsendiler kelip tekserse, qújatyn súrasa sharuasynyng bitkeni ghoy. Kýni búryn ýreyim úshqannan, qoryqqannan ne qayyr?!. Bolar is boldy...

Bir kezde qalyng hansu ishinen ong bilegine qyzyl shýberek baylaghan bir jas jigit taqau kelip:

-Siz qazaqsyz ba? – dedi ish tarta.

-IYә, qazaqpyn...

Tughan inisin kórgendey quanyp, jay-japsaryn aityp jatyr.

-Takla-Makannan kelemin... Halyq jauy retinde qylmysty bolyp sottalyp edim, merzimim bitip qaytyp kele jatyrmyn.

Jigitting esimi Aytyken eken. Sýiegi Bayjigitting ishinde Shotay ekenin bilip, tipti quandy.

-Ýy ishin Dórbiljing audanynan kóshirip әkelip edim, kelinshegim men balalarym qazaqty qatty saghynyp jýr,– dedi Aytyken.

-Shirkin, qandy qoysanshy?!. Oi, ainalayyn!.. – Kózine kelgen jasty tejep, jýregi eljiredi.

-Agha, bizding ýige qonyp, dәm tatyp ketiniz. Qay poyyzgha bolsa da, erteng  ózim otyrghyzyp jiberem.

-Maqúl,– dedi Tәken.

Aytykenning ýii bir bólmeli eken. Sәlem berip ýige engende orta boyly aqqúbasha kelinshek:

-Qúday-au, qazaqty kóretin kýn bar eken-au! – dep jylap qoya berdi.

Shәy qaynap túr eken. Áp-sәtte dastarhan jayyp, 9-10 jastardaghy tete eki úldy úiyqtap jatqan jerlerinen oyatty.

-Qayrat, Qaysar túryndar! Aghalaryng keldi!..

Tәken eki balany qúshaqtap, bauyryna basyp, betterinen sýidi.

Kelinshek syrtqa shyghyp tez oraldy. Bir tegene et әkelip qazangha saldy. Shәy iship bolghan song Aytyken:

-Agha, qazaq kórmegeli biraz boldy. Ásirese kelininiz, shirkin bir qazaq kórsem dep armandaushy edi! Allagha shýkir! Ángime tiyegin aghytynyz!.. Áu demeytin qazaq joq!.. Shyrqata әn salynyz!.. Qazaq әnderin saghyndyq!..

-Aytam ainalayyn, aitam!.. Qazaghymnyng әnin saghynghan jýrekterinnen ainaldym!..

-Abaqtyda qansha otyrdynyz, sonda?!.

-1962 jyldan eseptey ber. Qazir 1976 jyl.

-Oy, agha!.. Sizding sonda on tórt jylynyz týrmede ótti me?!.

-Solay...

-Ne degen jansebil, jany siri adamsyz?!.

-Basqa týsken baspaqshyl...

-IYә, «kóresindi kórmey kórge kirmeysin», deushi edi atam jaryqtyq.

-Aytqanyng ras.

-Torghayday toz-tozy shyqqan qayran qazaq ne kórmedi?!. Keralang zaman artta qalar!..

Aqqúbasha óndi kórkem kelinshekting kónili bos eken. Kóz jasyn taghy kól etti.

-Sen endi býitip jylay berme, – dedi Aytyken әieline. – Aghany da, bizdi de jasytpa!.. Tik ústa ensendi!.. Min qayratqa!.. Ángime tyndalyq.

-Aynalayyn, jýzding týsin bilgenshe, birding atyn bil degen. Kelinning esimi kim?

-Ayyp etpeniz!.. Qoryqqanmen quanghan birdey dep... Esimi Saltanat kelininizdin.

-Saltanattaryng kelissin, ainalayyn!..

Tәken basynan keshkenderin, 1962 jyly  kәri әkesi men balalary, әieli men agha-inileri, qaryndastary Qazaqstangha ótkende abaqtyda otyruy sebepti jat júrtta ylajsyz qalyp qoyghanyn, búdan búryn tughan elge ýsh ret qashugha әreket jasaghanyn, zyndanda jatqanda shygharghan «Saghynysh» dep ataghan ólenin oqyghanda kelinshek solqyldap taghy egildi.

Tútqynmyn, kisendeuli men bir jatqan,

Azaptan bir tal qylday semip, qatqan.

Tar zyndan – dombyraday kýmbir qaghyp,

Tartamyn halyq zaryn jangha batqan...

Kóktemning iyisi keldi qarsy betten,

Qústardyng tamyljyghan dausy jetken.

Boran, janbyr, súrapyl dauyl, qúiyn.

Sheru tartyp, ýstimnen basyp ótken.

 

Shashym ósken, saqalym belge týsken,

Ashtyq jenip, susyrap, esim ketken.

Birde qayta tirilip, buyrqanyp,

Týiilgen júdyryghym mәngi kekten!

 

Jegidey jep janymdy osy túrmys,

Saghynamyn kýnmenen, núrly júldyz...

IYnening jasuynday jaryq tapsam.

Tar qúdyqtan qaraymyn alyp tynys.

 

Mәjnýndey ónim qashqan jantalasyp,

Etbettep qara jerge bauyr basyp.

Men ýshin bar baqyttan asqaq túrghan.

Azattyq, boldym, mine, saghan ghashyq!..

 

Joq jauym, ayarlyghyng týpke jetken,

Baladan, jardan bólip tentiretken.

Týregep әn-úrandy aitam jalghyz,

Qanyma, jýregime jalyn ekken!..

Saltanattyng búlaysha egiluinde syr bar eken. 1962 jyly әke-sheshesi men eki aghasy Qazaqstangha ótkennen hat-habarsyz kórinedi.

Tәken týn ortasy aughansha әngime aityp, ózi biletin halyq әnderin shyrqap, sherin bir tarqatty.

Tanerteng Aytyken:

-Myna kiyiminizben jýru júrttan úyat. Ári kýmәn tughyzasyz,– dep ózining bir qabat  taza kiyimderin qoyarda-qoymay kiygizip jiberdi.

Saltanat qoshtasarda:

-Agha, Shәueshekke aman-esen jetseniz, Qazaqstangha ótuding qamyn jasanyz!.. Úshargha qanatymyz joq, әtten!.. Tughan elge týbi bir jetermiz,– dedi kónili bosap.

Aytyken Tәkendi poyyzgha otyrghyzyp jiberdi. Poyyzgha jol alys pa,  ýsh saghatta jetti. Týsken bette jol hatyn kórsetip, Dórbiljinge baratyn avtobusqa biylet aldy.

Avtobus ishinde otyz shaqty adam. Kópshiligi hansu. Oqushylar boluy kerek, bir-eki qazaq qyzdaryn kórdi. Ýsh-tórt jerden tekseruden ótip, jolda bir týnep Dórbiljinge jetti.

Kóktem kýshine enip, qar ery bastaghan. Tәken avtobustan týsken song qayda bararyn bilmey túryp qaldy. Ákesining malshy inisi túratyn. Súrastyra kelse әli qystaudan kóshpepti. Endi qaytse bolady? Esine әielining astyq mekemesinde júmys isteytin nemere aghasy týsti. Esimi Asqar bolatyn. Qarsy jolyqqan bir kisiden súrap edi, qay kóshede túratynyn aityp berdi. Ýige kelse eki jigit pen bir boyjetken qyz otyr. Sәlemdesip tórge ozdy. Sәlden song 7-8 jastaghy qyz bala esikten syghalap, kelgen kim dep súrady. Ýidegiler bilmeymiz dedi. Kishkentay qyz jýgirip ketti de, sәl ótpey Altynsary jengesining tereze aldynan ótkenin kórdi. Ekeui qúshaqtasyp kóristi.

Balalar an-tan.

-Naqaqtan naqaq sottalyp edin!.. Ayaq-qolyng sau, aman-esen oralghanyna shýkir,– dep qoyady kóz jasyn sýrtken Altynsary. – Búl kisi, biz dәiim aityp jýretin aghalaryng Tәken.

-Jas ósip, jarly bayymay ma?!. Oi, Alla-ay!.. Bәri ýlkeyipti...

Tәken ornynan túryp balalardyng betterinen sýidi.

-Anau otyrghan Hamiyt, odan keyin Saghiyt, mynau ózing biletin ýlken qyzym Qaysha,– dep tanystyrdy jengesi.

Balalar managhyday emes, jyly shyray tanytyp, Tәkenning jýdeu týrine qarap ayap otyr. Shәy ýstinde Asqar qayynaghasy keldi. Amandasqan song qolyn juyp qatar kelip jayghasty.

-Merziming bitip, birjolata bosap shyqqanyng ras pa? – dedi senbegen týr tanytyp.

-Shyn-n...

-Búl jaqta túru ýshin әiel aluyng kerek!.. Áytpese bolmaydy!..

-Ol qiyn sharua ghoy!.. Ana jaqta otbasym, bala-shagham bar.

Qayynaghasynyng әngime auanyn jaqtyrmay qalghanyn sezgen Tәken ýndemey qútyldy.

-Ol әngimeni qoya túr... Ózinning jolhatyng bar ma?!. Bar bolsa maghan ber, saqshygha (1) mәlimdep keleyin.

Asqar shapshandata shәy iship, Tәkenning jol hatyn alyp, kensege ketti.

- Qayynaghang mәdeniyet tónkerisi kesirinen, alty ay týrmede jatyp qatty soqqy jegennen auru,  miy shayqalghan. Búltty kýnderi «basym-basym» dep jatyp qalady. Sodan beri әsire saq jәne qoyanday qorqaq, – dedi jengesi múnayyp.

Tәken ol sózge asa  mәn bere qoyghan joq. Jamandyqqa qimas, satpaytyn shyghar dep eseptedi. Keshke ýige oralghan qayynaghasy:

-Hansu basshylar joq eken, qazaq belsendilerine kórsettim. Olar jol hatty  anyq ajyrata tanymady. Sen kepil bolsang senemiz ghoy,– dedi.

-Rahmet,– dedi Tәken.

-Bútagha qorghalaghan torghayday bizdi qara tartyp kelding ghoy, alansyz jata ber...

Tәkenning quanyshy qoynyna syimady. «Bәse-bәse!.. Ókpege qisa da, ólimge qimaytyn tuys emespiz be?!.»

Osynau jyldar ishinde kórgen-bilgenderin, týrmedegi asharshylyqtan, ashy tayaqtan ólgen tútqyndardy, bastan ótkergen azaptaryn әngimeledi.

Qayynaghasy keybir mәlimetti qaytalap súrap, ólgen kisilerding sanyn tәptishtey bilip aldy. Aqkónil Tәken birin qaldyrmay aityp shyqty. Asqardyng ýiinde bes kýn qondy.

Kelesi kýni әkesining inisi búnyng kelgenin estip, ýlken balasynan at jetektetip jiberipti. Ekinti mezgilinde aghasynyng ýiine keldi. Agha-jengesimen jylap kóristi. Kórshi-qolang qaptap ketti. Aula ishi u-shu, mәre-sәre. Bәrining nazary qapsaghay deneli, qarshygha kóz jigit aghasynda. Betine pyshaq janyghanday jýdeu bolghanymen kózderinde ot bar, alghan betinen qaytpaytyn qaysarlyghy  bilinedi.

Quanyshy qoynyna syimaghan aghasy abdyrap jýr. Bir semiz qoydy әkep soyyp, bas-siraqtaryn ylpyldatyp ýitip tastady. Áne bir qazan et qazanda qaynap jatyr. Týnning bir uaghyna deyin aghyl-tegil әngime aityldy. Sóileushi – Tәken, súraq qoishylar ýige jinalghan qonaqtar.

Tanerteng túryp jatqanda saqshy formasyndaghy eki qazaq jigiti ýige kirip keldi. Týsteri órt sóndirgendey, qabaqtarynan qar jauady. Sәlem berip, otyrar-otyrmasta Tәkenge qarap:

-------------------------------------------------

1.Saqshy – milisiya.

 

-Sizdi kensege shaqyryp jatyr,– dedi.

-Tynyshtyq pa, bauyrlar?!.

-Barghan song bilesiz jay-japsardy.

-Olay bolsa, inimning ornyna men barayyn... Mening qonaghym ghoy ol,– dedi aghasy ornynan túryp.

-Ol ne degeniniz?!. Ininizding kórine siz týspeysiz ghoy?! – Saqshynyng bireui dauys kóterdi. – Baryp qaytady... Jaghday solay... Qalasanyz, siz de erip jýriniz.

Ekinshi saqshy:

-Asqar kiminiz bolushy edi? – dedi Tәkenge tesile qarap.

-Qayynagham.

-Týsinikti...

Sózining mәnisine qaraghanda, búl shúghyl shaqyrtugha qayynaghang sebepshi dep túrghan siyaqty. Eshnәrseni jasyrmay, býkpey, týrmedegi kórgen-bilgenderin jipke tizgendey aqtaryp edi-au!.. «Anqau basym!.. Ústaldy degen osy!.. Qosh, bostandyq?!. Sonshalyq shýiilip, súrap edi-au qayynaghasy... Ayar, ekijýzdi neme?!.»

Aghasy ekeui eki atqa minip, saqshylargha ilesip jýrip ketti. Shahar ortasynda súrqay, enseli eki qabatty ghimaratpen japsarlas týrme ýii bar eken. Soghan әkeldi de, birneshe qúlpy bar temir esikti shyldyrlata ashyp ishine kirgizip jiberdi. Qaranghylau kamerada alty-jeti qazaq otyr. Qúddy tuystary kelgendey arqa-jarqa amandasyp, shúrqyrasyp syrttyng janalyghyn súrap-bilip jatyr. Búlargha jabylghan jala, qylmys deytin emes,  bolar-bolmas dýniye. Kenes elimen niyettessinder, tuystaryng sol jaqta, sәti kelse qashugha dayynsyndar dep aiyp taghypty. Aralarynda Dórbiljing audanynyng sot basshysy Ghabithan da bar. Kenes odaghymen esh baylanysym joq dese de, senbey, osynda әkep qamaghan. Qalghandary jas jigitter. Olardyng bar aiyby – Kenes radiosyn qalt jibermey tyndaydy eken.

Tәkendi týn ishinde tergeuge alyp keldi. Qayynaghasynyng ýiinde aitqan әngimelerin súrady.

-Áyel almaymyn, ýilenbeymin depsin?!. Búl qalay?!.

-Áyel alatyn, toy jasaytyn aqsham joq... әri dayyn túrghan qalyndyq bar ma?!.

-Sózin qara myna nemenin?!. Qatyn alu qiyn ba sonda?!.

-Tauyp bersenizder ýileneyin...

-Takla-Makanda qansha adam óldi? Qanday tamaq ishtinder? Múnyng bәrin nege jariya qylasyn, a?!. Jerge qaghyp jibereyin be, әlde jonynnan taspa tileyin be?!. Merzimdi kýning bitpey, abaqtydan qashyp shyqqanyndy bilesing be, sen qashqyn?!.

-Sóz shyghyndap qaytesing búghan?!. Kameragha bar silimtik!.. Sening moyyndaghan-moyyndamaghanyng bizge kók tiyngha kerek emes?!.

Tәkendi búdan song súraq alugha shaqyrghan joq. Bir júmadan song týrmeden qashqany anyqtalyp, qayyra abaqtygha jýretin bolyp úigharyldy.

Búrynghy sot bastyghy Ghabithan:

-Takla-Makangha taghy baratyn boldyn. Biz de jetermiz sonynnan. Estelik jazyp qaldyr,– dep qaryndash pen aq qaghaz úsyndy. Tәken oilanyp, tómendegi óleng joldaryn jazdy:

Kókten bir jasyn týsip, órt ketse eger,

Artynsha jerding jýzi du kógerer.

Bolghanda, sol uaqyt oralarmyn,

Kóterip, yryzdyghym dәm tartsa eger...

Tar qapastaghy taghdyrlas jandar tós týiistirip, qúshaqtasyp qoshtasty.

Kózderin oramalmen tanyp, ayaghyna temir kisen salyp, eki qolyn artqa qayyryp arqanmen baylady. Arqannyng bir jaq úshyn hansu әskeri ústady. Taghy eki saqshy qosylyp, jetektep avtobusqa әkelip otyrghyzdy. Jeti kýnnen song lagerige jetip, tútqyndar arasyna әkep qosty. Ayaghyna kisen salyndy.

 

hhh

 

Áserli әngimege elitip, ýnsiz otyrghan úldar jamyrap qoya berdi.

-Kórmegeniniz joq eken-au!.. Súmdyq!..  - dedi kónili bos Quanbekting kózderi botalap.

-Boevik kinodaghyday! – Ásershil Ibrahim tolqyghannan ornynan túryp ketti.

-Yzgharly týrme kameralary kóz aldyma keldi!..

Ghalamtordan atys-shabysqa toly kino kóruden jalyqpaytyn Aybolattyng auzy ashylyp, tan-tosyn:

-Atam, býgingi kýnning naghyz batyry eken!.. Ne degen patriot!.. Basynan ótkergen osynau búralang jol shytyrman kinofilim emes dep kim aitar?!.

-E-ey, qúlyndarym!.. Qaydaghy filim?!. Qaydaghy kino?!.

-Endi ne deysiz?!.

-Taghdyr!.. Jazmysh!..

-Taghdyr degen ne ata?!. – Aybolat tosyn saual qoydy.

-Taghdyr degenimiz, shyr etip jaryq dýniyege kelgende, Allanyng búiryghymen mandaygha jazylghan adamnyng ghúmyry.

-Qyzyq!

-Estimegen әngime,– dep kәriyanyng nemereleri yntygha týsti.

-Shulamandar,– dedi Quanbek ýlkendigin tanytyp. – Taghdyr turaly aitynyzshy, ata!

-Taghdyr degenimiz, әrkimning basynan ótetin jaqsylyq pen jamandyq, baylyq pen kedeylik, baq pen dәulet, qyzmet ispetti isterdi Allanyng aldyn-ala belgilep qongy.

-Sonda biz robot bolghanymyz ba?! – dedi Aybolat. – Qalaysha-a?!.

-Joq,– dedi kәriya – Alla taghdyrymdy aldyn ala belgilep qoyghan, jaqsy-jaman, kәpir-músylman boluym Alladan dep, taghdyrdan kóru dúrys emes. Taghdyrda kórsetilgen baq-dәuletti adam ústap túra almay, uysynan shygharyp aluy mýmkin. Taghdyrda imandy-imansyz bolu da jazylmaghan. Tek erkinde emesi – dene pishimi, baq-dәuleti, ataq-qyzmeti jәne ajal.

Adam balasy qashan da jaqsylyqqa úmtyluy kerek. Mәselen, men taghdyr isi dep Qytay elinde jýre bersem bola ma?!. Tughan jerime jetudi ansadym! Tәniri tilegimdi qabyl etti! Alladan medet tiledim! Qolymnan kelgenshe әreket ettim!..

 

hhh

Qyrkýiek aiy bastalghannan aua rayy kýrt búzylyp,  kýn salqyndady. Aspan әlemin alasharby búlttar torlap, ilkide janbyr jauyp ótken. Týnergen aspan, jýdeu kýz adam ensesin basyp kónilsizdikke jeteleydi.

Jamanshylyq habar jata ma?!. Maonyng qatty syrqat ekendigi estile bastady. Bir kýni әskerler men abaqty qyzmetkerlerining ersili-qarsyly jýgirgeni, bir nәrsege qatty abyrjyghany bilindi. Dalada júmys isteytin tútqyndardy dereu ishke aidap kirgizdi. Bir tútqyn Tәkenning qúlaghyna úly kósem Mao qaytys boldy dedi sybyrlap.

Erteninde abaqty әkimshiligi Maonyng qaytys bolghanyn habarlady. Tәrtip mәselesin tәptishtedi.

-Sender qylmysker bolsandar da, myna jaghdaydy qatty eskertemiz,– dedi shiltiygen hansu bastyq. – Halqymyzdyng úly kósemi qaytys boldy! Sender dúshpan bolsandar da, adamsyndar!.. Qayghyryndar!.. Jylandar!.. Qyryq kýn boyyna kýluge bolmaydy!.. Karta, doyby oinau siyaqty kónil kóteretin ispen shúghyldanbaysyndar! Kimde-kim tәrtipsizdik tanytyp, baghynbasa zang shenberinde jauapqa tartylady!

Qúlaqtaryna qúiyp alyndar! Erteng tanertengi saghat 10-da aza tútyp, Maonyng sureti aldynda bes minut ýnsiz túramyz.

 

hhh

 

Qoldaryna bir-bir shybyq ústaghan hansu әskerleri, saghat toghyzdan asa tútqyndardy kameradan shyqpyrta aidap shyghyp, jýre almaytyndardy sýirep, qatar-qatar sapqa túrghyzdy.

Tútqyndar bes minut aza tútyp, ýnsiz túrdy. On toghyz adamgha kýldi degen aiyp taghyp, denelerin jalanashtap, ólimshi etip sabady.

Týs aua lagerige úighyr men qazaq tútqyndaryn әkeldi. Kópshiligi Mao qaytys bolghan kýni araq iship mas bolghan, kýlgen jәne әn aitqandar. Yaghni, úly kósemning qaytys bolghanyna quandy degen aiyp taghylyp, sottalghandar.  

Qytay ókimeti búghan deyingi óreskel is-әreketterin, soraqy qylyqtaryn Jan-Shyng bastaghan biylik basyndaghy tórt adamgha audaryp, halyq aldynda barynsha aqtalmaqshy boldy. Gazet-jurnaldar men radio kýndiz-týni Amerika Qúrama Shtatyn maqtap baqty. Olardyng ozyq mәdeniyeti men qaryshtap algha damuyn nasihattap, kino filimderin jiyi-jii kórsetti. Amerikagha arqa sýiep, sosialistik Vietnamdy basyp alu soghysyna shúghyl kiristi.

Tútqyndardy syrttaghy júmysqa aidap aparatyn hansu әskerlerining arasyndaghy keybir delqúly, әumeserleri maqtanghandary sonday:

-Vietnamdy bir aptada basyp alamyz!.. Jermen-jeksen etemiz!.. – dep keudelerin soqty. Sap týzep kele jatqanda, qatargha ilese almay sýrinip, jýre almaghan jarymjan kәri-qúrtandardy jazyqsyzdan-jazyqsyz tepkileydi. Olardyng shekten shyqqan búl ospadarlyghyna eshkim tiym salmady. Tipti keyde:

-Vietnamgha joyqyn soqqy berip, Hanoygha jaqyn qaldyq! – dep te dauryqty.

Hansu әskerlerining búlaysha lepirip-maqtanulary eki aidan asa uaqytqa sozylyp, bir kezde bәsensip, búrynghy ekpinderinen airylyp, qabaqtary týsip, kónilsiz jýretin boldy. Soghan qaraghanda, bir shiykilik bar-au dep oilady Tәken.

Úly kósem qaytyp, Maonyng júbayy bastaghan tórteu qolgha týskennen keyin búryn kóp atalmaytyn Dyng Shaupynnyng esimi estile bastady. Búl kisi búryn «onshyl» eseptelip, ýsh ret biylikten alastatylghan bolatyn.

Dyng Shaupyng syndy basshynyng qaytadan biylikke kelui Tәken siyaqty últshyl, onshyldargha paydasy tiyip, jenildik jasaldy. Onday tútqyndargha raqymshylq berilsin degen ortalyqtyng qararyn gazetterden oqyghanymen,  búl sayasy qújat Takla-Makangha әli jetken joq.

-Bizdi bosatyndar, izdeneyik, ortalyqtyng búiryghy shyghypty,– degen adamdargha týrme basshylary:

-Ol senderge arnalmaghan, - dep sózderin jýre tyndady.

Onshyl, últshyl degen aiyppen sottalghan tútqyndardyng sonynan izdep kelgen aghayyndary abaqtydan bosatyp әketip jatty. Tәkendi izdeytin eshkim joq. Shәueshek, Dórbiljin, Qobyq audanynda túratyn tuystaryna hat jazdy. Jergilikti әkimshilikten: «Kelse bolady» degen senim hat alyp, maghan joldandar dep ótinish aitty. Aqyry 1980 jyldyng aqpan aiynda Qobyq audanyndaghy Toqtarbaydan, Dórbiljing audanyndaghy nemere aghasy Serghazydan, saqshy bólimi bergen kepildeme qaghazy keldi. Nauryz aiynyng sonynda abaqtydan birjolata bosap shyqty.

Talay jyl tar qapsta birge otyrghan taghdyrlas Dýisenbek, Meke, Ábdikәrim, Jýnister qosh aityp, shygharyp saldy.

Dýisenbek Tәkenning qolyn qysyp túryp:

-Dәm tartyp, Qazaqstangha aman-esen jetsen, bizding ýige baryp mening tiri ekendigimdi jetkiz. Búl saghan amanat! – dedi kózderi jasauray.

Tәkenning jol haty Qobyq pen Dórbiljing audandaryna ghana jazylghan bolatyn. Aldymen Dórbiljinge keludi jón kórip, nauryz aiynyng sonynda Jayyr tauynyng eteginde qoy baghyp otyrghan tuysy Berdighapardyng ýiine jetti. Agha-jengesi Sherizat pen Aqan quanyp, Tәkenning kelgenin habarlaghan jigitke sýiinshige aqsha ústatty.

Aghayyn-tuystary birinen song biri qonaqqa shaqyrady. Ýstindegi eski kiyimderin sheshkizip, dýkennen suday jana kiyim alyp berdi. Erteninde Serghazy aghasynyng ýiine keldi. Olar toy jasap, manaydaghy kórshi-qolannyng birin qaldyrmay shaqyrdy.

Jamaghayynnyng ystyq yqylasy men meyirimine  susyndap, kónili aspandasa da, kónili alang edi. Tuystardyng ayaly alaqanynda úzaq jýre almaytynyn sezgen Tәken tereng oigha batty. Búlardyng da shekeleri shylqyp otyrghany shamaly. Shәueshek audanyndaghy Qúlystay selosyna baryp, eski beyitte jatqan anasynyng basyna qúran oqydy. Ýnsiz biraz uaqyt otyrdy. Ayaqtary úiyp qalghanday, ornynan әreng túrdy. Ólgender mekeni – tas qorymnan úzay berdi. Jan-dýniyesi astan-kesten. Bir qarasa, kózderinen pora-pora jas aghyp keledi.

 

hhh

 

Ýige  hat jazayyn dep oilady Tәken.  Qazir Qytay men Qazaqstan arasynda hat-habar jýrip jatqanyn, әieli men bala-shaghasynyng Ayagóz audany, Tarbaghatay kensharynda túratynyn estigen.

Sodan beri neshe ret hat joldady. Áli jauap joq. «Bәlkim, Tarbaghataydan basqa jerge qonys audarghan bolar»,– dep te uayymdady. Uaqyt bolsa ótip jatyr. Ýmiti jinishkergen shaqta Qaraghashta túratyn qaryndasy Bijamaldan habar keldi.

Jazushy Qajyghúmar Shabdanúlynyng ýiine kelse, әieli:

-Sýiinshi! – dedi kýlimsirey aldynan shyghyp.

-Qalaghanynyz bolsyn! – dedi Tәken quanyp.

-Ýiinnen hat keldi! Suret joldapty.

Hatty oqyp, balalarynyng suretin kórgende kózinen jas toqtamay qoydy. Qaryndasy Bijamal: «Agha, ýi-ishi tegis aman, tәtem seni tosyp jýr» depti.

Qajyghúmar men júbayy Tәkenning әieli Qanymjangha riza boldy.

-Jiyrma jyl erin kýtken jar osynday-aq bolsyn! - dedi.

Shәueshekte de júpyny tirshilik. Últtar arasyndaghy alaauyzdyq órship túr. Túrghylyqty hansular ejelden qazaq mekendegen qúnarly jerding jaqsysyn iyemdenip alghan. Qazaqtardyng mal jayylymy taryla bastapty. Jandayshap, súrqiya daghúr, dýngen últtarynyng jaghdayy tәuir. Qyzba minezdi Tәken, kópe-kórineu әdiletsizdikke shydamay, bir shataq iske ilinbey túrghanda elimdi tezirek tabayyn dep tas-týiin bekindi.

Erteninde aua-rayy búzylyp, aspan túnjyray bastady. Ebiden jel túrdy. Týs aua jolgha shyqty. Jol sómkege azdaghan azyq-týlik saldy. Soltýstik-batysty betke alyp, jýrip ketti. Sәl jýrgen song qalyng kýnbaghys alqabyna kezikti. Boy jasyrugha qolayly jer. Azdan song qara jolgha týsti. At-arba men mashina ersili-qarsyly kóp jýrgen jol taqtayday sayrap jatyr. Shәueshek qalasynan shekaragha deyin on segiz shaqyrym. Osy qarqynnan tanbasa, eki-ýsh saghatta jetip-aq barar.

-Ua, Rabbym!.. Jolymdy ongharta gór! – dedi jigerlenip.

Aynala-tónirek qarabarqyndanyp, qatty soqqan jelmen qabattasa janbyr jaudy. Ýsti-basy malmanday su. Jýrisi auyrlady. «Janbyrdyng jaughany – Allanyng núry!..» dep júbatty óz-ózin. Tisi-tisine tiymey jauray bastaghanda, ótkinshi janbyr pyshaq kesti tiyldy. Su kiyimderin syghyp, jýrisin jalghastyrdy. Qas qaraydy. Shamalauynsha, shekara jaqyn. Baqty tauynyng tóbesindegi shekara beketining projektory samaladay jaryq shashady. Qytay jaqtaghy projektor da shyr ainalady. Ayqysh-úiqysh tartylghan symtemirding astynan óldim-taldym degende amaldap ótip, jer bauyrlay algha jyljydy. Tandayy keuip, su ishpek edi, jol qapshyghy joq. Bir jerde qalghan-au, shamasy.

Jyljy berdi-jyljy berdi enbektep. Baghyty – Baqty tauy. Bir kezde soqamen jyrtylghan topyraqqa ilikti! Shekaradan ótti!

-Uh! – dep tynys aldy.

Boyyna kýsh-quat engendey, týngi salqyn auany qúshyrlana jútty...

Abai.kz