(حيكايات)

بوتەن ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول!

قازاق  ماتەلى.

 

***

قوڭىر تۇسكە بويالعان ەمەن تاياعىن قولىنان بىرەلى تاستامايتىن، جاسى جەتپىستى جەلكەلەگەن شۇيكەدەي قارا كەمپىر قانىمجاننىڭ ادەتى; ءدايىم كالوشىن ىزدەپ، بايبالام سالىپ جۇرگەنى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار; كەي-كەيدە نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى اجەسىنىڭ كەڭ كالوشىن اياعىنا ىلە سالىپ، تىرپ-تىرپ سۇيرەتە  باسىپ ويىن قۋىپ ۇيدەن ۇزاپ كەتەدى. اسىرەسە ايبولات. ءوزى سونداي ۇمىتشاق، قوجاناسىر مىنەزى قارشادايىنان قالماي كەلەدى.

- ءاي، قۋانبەك!.. يبراھيم!.. رەكەتاي!.. ءۇمىتاي!.. كالوشىم قايدا، كالوشىم!.. سەندەردەن كورەتىن بولدىم كورەسىندى... ي-ي، ءادىرا قالعىر-اي!.. كىمنىڭ كوزىنە ءتۇستى قۇرعىر-ر!.. ءوزىم ءبىر جەرگە قويىپ، جادىمنان جاڭىلدىم با؟!. اۋ، ايتساڭدارشى، جارقىندارىم؟!. وتاعاسىنان سۇرايىن دەسەم، ول بايعۇس توسەك تارتىپ جاتىر... ءاي، ايبولات!.. يبراھيم!.. قايسىڭ بارسىڭ؟!.

بىردە ايبولاتتىڭ اق كۇشىگى الىپسوق اجەلەرىنىڭ كالوشىن تىستەپ الىپ كەتىپ، ۇيشىگىنە اپارىپ تاستاپتى. ءۇي ءىشى بولىپ ال كەپ ىزدەسىن! جەر جۇتقانداي جىم-جىلاس. قاراماعان جەر قالمادى. بىرىمەن-ءبىرى ىركەس-تىركەس سالىنعان مال قورالاردى دا، جەمىس-جيدەك اعاشتارى قالىڭ وسكەن باقشا ءىشىن دە، كورشى ۇيلەردىڭ اۋلاسىن دا تەگىس ءتىنتىپ شىقتى. اقىرى تابىلماعان سوڭ شارشاپ، ەسىك الدىنداعى اعاش ورىندىقتا قاتار-قاتار تىزە بۇگىپ وتىرعان. سۇيكىمدى كۇشىك بالالاردىڭ قاسىنا كەلدى دە، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قارا دومالاقتاردىڭ ارقايسىسىنا كەزەك-كەزەك نازار تاستاپ ارتىنشا ۇيشىگىنە كىرىپ كەتتى دە، تاباندارىنان تاۋسىلا ىزدەگەن كالوشتى الىپ شىقتى.

- ءوي، سۋماقاي... ۇرى! – دەپ تاپ بەردى اشۋلى ايبولات.

- قوي... ول دا بالا ەمەس پە... كىشكەنتاي عوي! - دەدى جاسى ۇلكەندەۋ قۋانبەك ارا ءتۇسىپ.

ەركە كۇشىك كىناسىن سەزدى مە ەكەن، جۇگىرىپ ۇيشىگىنە زىپ بەردى.

قانىمجان اپا مۇنداي قۋانباس!

- ال، بالاپاندارىم وقۋ جىلى اياقتالدى. سىنىپتان سىنىپقا كوشتىڭدەر! مەكتەپتەگى اتا-انالار جينالىسىنا قاتىسقان كەلىنىم قۋانىپ كەلدى. يبراھيم-جان سەگىزىنشى سىنىپقا، ايبولاتىم بەسىنشىگە جاقسى باعامەن كوشكەن ەكەن! كوللەدجدەگى قۋانبەگىمنىڭ دە ۇلگەرىمى جاقسى! جيەندەرىم رەكەتاي مەن ءۇمىتايدىڭ ۇزدىك وقيتىندارىن ەستىگەم... وركەندەرىڭ ءوسسىن!.. تەڭ قۇربىلارىڭنىڭ الدى بولىڭدار!.. «وقىعاننىڭ الدى جارىق، وقىماعاننىڭ بەتى كون شارىق» دەپ وتىرۋشى ەدى اكەم جارىقتىق... ءجا، كانيكۋلعا شىقتىق دەپ ويىن قۋىپ، كوشە كەزىپ كەتپەڭدەر! مال بار، جان بار، باقشا بار دەگەندەي... اكە-شەشەلەرىڭ اق تاڭنان قارا كەشكە دەيىن جۇمىستا. ونى  بىر دەپ قويىڭدار...

- اجەمنىڭ اڭگىمەسى، اقىل ايتۋدان تۇرادى... – كەنجە بولعاسىن شولجىڭ، ەركە وسكەن ايبولاتتىڭ ءۋاجىن اعاسى ايبولات ءبولدى:

- سەن سياقتى اقپاقۇلاققا، وسىلاي شەگەلەپ ايتۋ كەرەك!..

مىنەزى جايلى بولعانىمەن، اشۋلانعاندا كىم-كىمدى بولماسىن قۋىرىپ، اياقتارىن ءبىر ەتىككە تىعاتىن اجەلەرى الا كوزبەن قاراپ ەدى، سوزشەڭ ايبولات كۇلكىسىن تيا قويدى.

- ءبىر مەزگىل اتالارىڭا قاراڭدار، – دەدى قانىمجان اپا. – سۇراعان زاتىن اپەرىپ، تۇرعىسى كەلسە قولتىعىنان دەمەپ، الىپ شىعىڭدار  ەسىك الدىنا، ماقۇل ما؟!.

- ماقۇل، – دەدى قۋانبەك ەستيارلىق تانىتىپ.

- قاقساتا بەرمەڭدەر، قايتا-قايتا!.. تاياققا سۇيەنسەم دە ءوز اياعىممەن ءجۇرمىن... اتالارىڭنىڭ كوڭىلىن تابىڭدار!.. كەلىستىك پە؟!.

- كەلىستىك اپا، – دەدى قۋانبەك. – تىڭداماسا، ءبىر شىبىقپەن ايدايمىن بۇلاردى!..

 

ححح

 

ءوڭى وڭعان شۇبەرەكتەي توزعان  قارا شال قاسىنداعى ايبولاتتىڭ وڭ قولىن ەتى قاشقان ءالسىز ساۋساقتارىمەن قىسا ۇستاپ:

-شۇكىر، اللاعا! – دەدى ءۇزىپ-ءۇزىپ. – اكەم-م!.. اكەم-م، شاقىرىپ جاتىر... قۇداي-اۋ قۇددى وڭىمدەگىدەي... قاراما-قارسى، بەتپە-بەت قارا-اپ وتىردى-اي كوز الماي... سونداي دا بولادى ەكەن-اۋ!..

- اتا-ا!.. نە ايتىپ كەتتىڭىز؟!.

- التىندارىم-م!.. جارىق دۇنيەگە كەلۋ قانداي حاق بولسا، ومىردەن وزۋ دا ءداپ سولاي!.. ءفاني جالعان قاس پەن كوزدى جۇمعانشا عانا!.. جالعىز جاراتۋشىدان تۋعان جەرىمە جەتۋدى، توپىراق بۇيىرۋىن تىلەپ ەدىم... تاۋبە-تاۋبە، قازىر السا دا...

- اتا-اۋ، ولاي دەمەڭىزشى؟!.

قارشىعا كوز كاريا اياق-قولدارى بالعاداي ساۋ كەزدەگى داعدىسىمەن ۇستىندەگى قالىڭ كورپەنى سەرپە ورنىنان تۇرەگەلدى.

- اتا-اۋ، بايقاڭىز.

- تالاي جىلدان ەش ادامعا ءتىس جارماعان، باسىمنان وتكەن تار جول، تايعاق كەشۋ وقيعانى بايان ەتەيىن. قىتاي شەكاراسىنان قالاي وتكەنىمدى...  قۇلاق قويىپ تىڭداڭدار...

 

ححح

 

- وڭباعان، سۇمىراي!.. ۇلى قىتاي ەلى نە جاماندىق جاسادى؟!. ءما، ساعان-ن!.. ءما-ءا!.. ال جازاڭدى!.. تارت سازايىڭدى!..

قويعان سۇراققا جاۋاپ بەرىپ تۇرعان تاكەندى شىلتيگەن حانسۋ جەندەتى قولىنداعى جۇمىر تاياقپەن قاق باستان اياماي تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. زىڭ-ڭ ەتكەن قاتتى سوققىدان كوزدەرى جارق ەتكەن پالۋان تۇلعالى، قارا تورى جىگىت اعاسى كەسكەن تەرەكتەي قۇلاپ بارا جاتتى. وعان قارايتىن، اياۋشىلىق بىلدىرەتىن حانسۋ ما؟!. ىڭىرسي سۇلاعان جىگىتتى كوكالا قويداي ساباپ-شىقپىرتىپ، تەكپىنىڭ استىنا الدى. اۋزىنان قارا قان اققان تاكەننىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەك مۇزداي سۋ قۇيىپ، تار قاپاستاعى تۇتقىندار اراسىنا، سىز، ساسىق بولمەگە سۇيرەتىپ اكەپ تاستاي سالدى. ودان ارعىسى جادىندا جوق، تاڭ راۋانداپ كەلە جاتقان شاقتا ەسىن جيىپ، بۇرىشتاعى اعاش بوشكەدەن سۋىق سۋدى تامسانا، راحاتتانا ءىشتى كەلىپ.

ارادا جارتى اي وتكەن. تاكەننىڭ جاعدايى ءتاۋىر. ىلعي سولاي. شاقالاق ءسابي شاعىندا اناسى تۇزدى سۋعا ءجيى-ءجيى شومىلدىرىپ، سارمايمەن دەنەسىن كوپ سىلاعان ەكەن. سودان بولۋى كەرەك، قانشا تاياق جەسە دە جاراسى كوپ ۇزاماي جازىلىپ كەتەدى.

وسىناۋ كۇندەردە عاني، احمەت، راحمەتوللا، كامالباي، ءابىلماجىن، شەكەي قاتارلى ون جەتى قازاق ءولىپتى. ءبارىنىڭ باستارى كونەكتەي ءىسىپ كەتكەن. اباقتى اكىمشىلىگى «قانشا ەم-دوم جاساساق تا، شارا بولمادى، ءوز اجالدارى جەتىپ ءولدى» دەپ قۇجات تولتىرىپتى. ازاپتى اۋىر جۇمىستان، بۇرالعان اشتىقتان، حانسۋ اسكەرلەرىنىڭ كۇندەگى تەپكىسىنەن كوز جۇمعانىن بۇتىندەي جاسىرعان.

تاكەننىڭ سوڭىنان جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى اباقتىدان قاشقان ەكەن. ونى دا ۇستاپ اكەلىپ، تاس قاراڭعى بولمەگە جالعىز ءوزىن قاماپ، اياعىنا زىلقاراتاس كىسەن سالىپتى.

قاجىعۇمار تارىم دارياسىن جاعالاپ، قىزىل سۋداعى قىرعىزدارعا جەتكەندە، تۇندە جۇرۋگە كوزدەرى كەمدىك قىلىپ، كەسە كولدەنەڭدەپ جول توسىپ جۇرگەن حانسۋ اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپتى. ونە بويىنان ساۋ تامتىق جوق، اسا قاتتى جارالى دەدى قايسار جازۋشىنى كورگەن اباقتى تۇتقىندارى.

- نە دەگەن ايۋاندىق؟!.

تاكەننىڭ اشۋى كەلدى. اتارعا وعى جوق. كىجىنگەننەن، جۇدىرىق تۇيگەننەن وزگە قولىنان نە كەلسىن؟!. قانىشەر اباقتى باسشىلارىنا ادامداردىڭ ءولىمى شىبىننان بەتەر.  اباقتى جەندەتتەرى جازالانعانداردى سوعىپ-تەپكىلەگەنگە ايىزدارى قانىپ، ءلاززات الاتىن سياقتى. تۇتقىنداردىڭ ازايعانى كەرەك ولارعا.

تاكەنمەن قاتار تەمىر كەرەۋەتتە قالياكبار دەگەن جىگىت  جاتىر. قاتتى اۋرۋ، تۇلا بويى ىسىك، جارا-جارا بەت-اۋزىنداعى قان قاتىپ قالعان. كەشە ونىڭ ۇيىنەن حات كەلدى. جاقىن تۋىسى قاسەن جولداپتى. «سەنىڭ ءۇي-ءىشىڭنىڭ قال-جاعدايىن ايتقالى وتىرمىن، – دەپ باستالىپتى حات. – ايەلىڭ ءبىر جىلدان ارتىق ۋاقىت اۋىرىپ، جاقىندا قايتىس بولدى. كەنجە بالاڭ ءابۋتالىپ تە دەرتتى. ۇلكەن ۇلىڭ عالىمعا دۇشپاننىڭ بالاسى دەپ «قالپاق كيگىزدى» (1). عالىمنىڭ قىزى بەسىكتە. ونىڭ بەسىگىنە دە «دۇشپاننىڭ بالاسى» دەگەن جازۋ ءىلىندى. ال قالعان ەكى بالاڭ كوپ بولدى جوق. ىزدەدىك، سۇراستىردىق، اياق جەتكەن جەرگە دەيىن باردىق، ەش دەرەك شىقپادى.

بۇلاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي نەگە ايتىپ وتىرمىن؟!. ادام بالاسى نەگە بولسا دا كونەدى، ەستىسىن، ءبىلسىن دەپ شەشەي قوياردا-قويماي جازدىردى.

اۋىلدا كۇندە تەكسەرۋ! كۇندە ءتىنتۋ! مەنىڭ دە «قالپاعىم» بار...

اللا، اماندىقپەن جولىعۋدى جازسىن. ساۋ بول!..»

 

**********

قالپاق كيگىزۋ -   ساياسي قىلمىسكەرلەردى حالىققا وڭباعان، جاعىمسىز، ماسقارا ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن قاعازدان ۇزىن قالپاق كيگىزىپ، شولاق بەلسەندىلەر ءۇي-ءۇيدى ارالاتىپ، ايداپ جۇرەدى.

قالياكبار تىلدەن ايرىلعانداي ءۇنسىز. كوزىنەن پورا-پورا جاس اقسا دا تىستەنىپ وتىرعانىن كوردى. قولىنان باسقا نە كەلسىن؟!.

تاكەننىڭ جۇرەگى ءبىز سۇققانداي شانشىدى. ءوزىنىڭ دە كوكىرەگى شەرگە تولى. ءتۇن بالاسى باستىعىرىلىپ، شوشىپ شىعادى. كوزىن اشايىن دەسە اشا المايدى.  سالماعى ءزىلباتپان بىرەۋ كەۋدەسىنە قوناقتاپ، قىلقىندىرىپ اكەتىپ بارا جاتادى. ايقايلايىن دەسە دىبىسى شىقپايدى! وي، اللا-اي! بۇل نە عاجاپ؟!. نە جۇمباق؟!. القىنعاننان جۇرەگى اۋزىنا تىعىلادى. ءتىلىن كاليماعا ارەڭ كەلتىرىپ، ءوزى بىلەتىن دۇعا-اياتتى ىشىنەن قايىرا-قايىرا قايتالاعاندا كوزگە كورىنبەيتىن الگى دۇلەي سۇلبا كەرى سەرپىلگەندەي، بويى جەڭىلدەپ وزىنە-ءوزى كەلىپ مەڭزىعىر كۇيدە نەداۋىر مەزەت جاتادى قوزعالماي. بۇل نارسەنىڭ نە پالە ەكەندىگىن بىلمەي، تۇسىنە الماي باسى اڭكى-تاڭكى.

سول قاپتالداعى كەرەۋەتتەگى عينايات دەگەن جىگىت تە قاتتى ناۋقاس. بۇل جىگىت «ءۇش ايماققا» (1) اسكەر بولعان. ونىڭ دا مازاسى جوق. ارى-بەرى دوڭبەكشىپ، اۋناپ، ساندىراقتايدى. شىم-شىتىرىق، تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى ايتادى. كەيدە ساق-ساق كۇلەدى. سانجىڭقى دەگەن اسپازدا ەكى بولكە نانىم بار، سونى الىپ ءبىر تويا جەڭدەر دەيدى. بىرەسە ۇيىندە قالعان ۇلى مۇراتتىڭ اتىن اتاپ: «قارعام، سەن ءالى جاسسىڭ عوي؟!. ەر جەتىپ، مەنى قاشان ىزدەر ەكەنسىڭ؟! - دەيدى. –   مەن ايدالىپ بارا جاتقاندا ەگىلگەننەن ەتەگىڭ جاسقا تولىپ ەدى، ءالى جىلاپ ءجۇرمىسىڭ؟!.» - دەيدى ايەلى قاتىشپەن كادىمگىدەي «سويلەسىپ». ساندىراقتاپ، اۋزىنان شىققان سوزدەرى قيىسپاي، پىشىرايدى: «شيحۋ سوعىسىندا گوميندان (جانحايشى) حانسۋلاردى قويداي قىردىق» - دەيدى الاقايلاپ. قايتا-قايتا «قابانبايلاپ» جاتىپ كوز جۇمدى...

نۇرى سونگەن قوس جانارىندا كەكتى ارمان قالدى!..

- جانىڭ ءجانناتتا بولسىن! – دەدى تاكەن عيناياتتىڭ كوزدەرىن جاۋىپ جاتىپ.

وتريادتا كۇندە جينالىس. اياداي جەرگە ءجۇز قارالى كىسى ازار سيادى. جەر كەپەنىڭ توبەسى تاپال. توردە بيىكتىگى كىسى بويىنداي  ماو تسزەدۋننىڭ (2) سۋرەتى سۇيەۋلى تۇر.

قاراما-قارسى كولبەۋ بورەنەگە الا ارقان بايلانعان. وعان ەڭبەككۇن ورىنداماعاندار، اباقتىدان قاشۋعا ارەكەت جاساعاندار جانە ماونىڭ ءسوزىن جاقتاماعاندار مەن ساياساتقا قارسى شىققان كىسىلەردى تۇتقىنداردىڭ كوز الدىندا اسپاققا اسىپ قويادى.  

لاگەردە كارىم-ءجاميلا دەگەن ەرلى-زايىپتىلار بولدى. ءجاميلانىڭ اياعى اۋىر، ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىن. ەڭبەك نورماسىن ورىنداي المايدى. قازىر سول ايەلدىڭ ماسەلەسىن قاراعالى جاتىر.

تۇتقىندار اراسىنداعى جاعىمپاز، ساتقىن، ەكىجۇزدى جىگىتتەردى ءبىر ساعات

بۇرىن اباقتى اكىمشىلىگى كەڭسەگە شاقىرعان. سولاردىڭ بىرەۋى، مامىربەك ەسىمدى بادىراق كوز، تارامىس قارا جىگىت:

-قازىر جينالىس بولادى، ءجاميلانى تالقىلايمىز،– دەدى قۇددى اسا

---

ءۇش ايماق – التاي، ىلە، تارباعاتايدىڭ بىرلەسكەن اسكەرىن وسىلاي  اتاعان.

ماو تسزەدۋن – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى.

 

ماڭىزدى ءىس تىندىراتىنداي اكىرەڭدەپ. – سول ءۇشىن ول جاۋىزدى سوگە-جامانداپ، كورگەن-بىلگەندەرىڭدى ايتىڭدار! كۇنالارىڭ جەڭىلدەيدى، – دەدى ايقايلاي سويلەپ.

بەت-ءجۇزى سۇپ-سۇر، بادىراق كوز سەمىز مامىربەكتىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيدى. اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. اقجەمدەنە توزىعى جەتكەن الاباجاق كيىمدى تۇتقىندار مامىربەكتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى. قازىر دە ىشتەرىنەن سىباپ تۇر. بەتىنە ەشتەڭە ايتا المايدى. ولاي ىستەسە، اباقتى باستىعىنا جامانداپ، الگى ادامنىڭ جون ارقاسىن جالاڭاشتاپ دۇرە سوقتىرادى. ونىڭ قاسىندا وزگە دە سۇمپايىلار جەتەرلىك. بىراق، ەڭ ايارى، ەڭ قاۋىپتىسى – وسى مامىربەك.

تاكەن باستاعان جىگىتتەر قابات-قابات، قالىڭ كيىنىپ جاتىر. ويتكەنى جينالىستا تاقىلداپ ءسوز سويلەپ، تالقىعا تۇسكەن كىسىگە جالا جاپپاساڭ الا ارقاننىڭ استىنا اپارىپ تۇرعىزادى. اياماي سابايدى.

-بولىڭدار، جىلدام! – دەگەن وكتەم شىققان داۋىس ەستىلدى.

تۇتقىندار الاسا اعاش ورىندىقتارىن، ماونىڭ سۋرەتى مەن كىتابىن ۇستاپ، اياقتارىنداعى كىسەندەرى شىلدىرلاپ ءبىرىن-ءبىرى يتەرمەلەي جەر ۇيگە كىرىپ جاتتى.  

اۋەلدە ماوعا ارنالىپ بايانداما وقىلدى. تۇتقىندار باستارىن سالبىراتىپ جالاڭباس تۇر. ۇرەيدەن كوزدەرى باقىرايىپ كەتكەن. كيىمدەرى جۇقا، جەرتولە ءىشى سۋىق، سىز. بايانداما وقىلىپ بولعان سوڭ ءبىر بەلسەندى توپ الدىنا شىعىپ، ماونىڭ سۋرەتىنە تاعزىم ەتە سويلەپ كەتتى:

- اسا مارتەبەلى، ۇلى كوسەم! – دەدى بارىنشا ءيىلىپ. – سىزگە ايتارىمىز، قاساقانا ەڭبەك نورماسىن ورىندامايتىن ءجاميلانى كۇرەس قىلماقشىمىز!.. جازاسىن بەرمەكشىمىز!.. سول ءۇشىن دە وزىڭىزدەن رۇقسات سۇرايمىز!..

بويى ءبىر تۇتام شىلتيگەن تۇرمە باسشىلارىنىڭ ءبىرى:

- وتىرىڭدار! – دەپ ايقاي سالدى. – ەندى، ەڭبەك نورماسىن ورىنداماعان ءجاميلانىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايىق. نە دەپ قۇيقىلجىر ەكەن؟!.

ەكى-ءۇش جاندايشاپ ءجاميلانى سۇيرەپ الدىعا شىعارىپ، الا ارقاننىڭ استىنا اپارىپ تۇرعىزدى. ءجاميلا:

- مەنى سوتتاردا اياعىم اۋىر بولاتىن، – دەي بەرىپ ەدى، باسشى حانسۋ:

- وتىرىك سوعىپ تۇر! – دەپ جەكىردى. شىلتيگەن نەمەنىڭ داۋىسى مۇنداي اششى بولار ما؟!.

- ىشتەگى ءسابيىم التى ايلىق... جۇمىس ىستەۋگە شامام جوق... – ارى قاراي ايتقىزبادى. بەلسەندىلەر جەتىپ بارىپ:

- مىنا كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ايتىپ تۇرعانىن قارا! ماونىڭ سوزىنەن ءۇزىندى وقىمادى!.. وقىعىسى دا كەلمەيدى!.. دانىشپان كوسەمدى اۋزىنا دا العان جوق،– دەپ ەكى جاقتان كەرگىلەپ اكەتتى. بىرنەشە تۇتقىن ءجاميلانى قولدارىمەن  نۇسقاپ، ەڭبەك نورماڭدى ورىنداماعانىڭ دۇرىس ەمەس دەپ جاعىمپازدانا سويلەپ تۇر.

شىلتيگەن باستىق جاندايشاپ بىرەۋدى شاقىرىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ ەدى، قالعان بەلسەندىلەر الا ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ەكىقابات ايەلدىڭ موينىنا بايلاپ، ەكىنشى ۇشىنان قاتتى تارتىپ جوعارى كوتەردى دە، تومەن تاستاپ جىبەردى.

قارا تەرگە ءتۇسىپ قينالعان ايەل:

- جوعالسىن فاشيست! – دەۋگە ءتىلى ازار كەلىپ، تالىقسىپ قيسايا بەردى.

- ءولدى-اۋ! – دەگەن داۋىستار جامىراي شىقتى.

كارىم ورنىنان اتىپ تۇرىپ:

- جوعالسىن جاۋىز ماو يدەياسى! – دەپ اياقتارىنداعى كىسەنى شىلدىرلاي قارعىپ بارىپ كەلىنشەگىنىڭ باسىن سۇيەدى.  

شولاق بەلسەندىلەر جان-جاقتان انتالاي تۇرا جۇگىرگەندە، سىعىرايعان بىلتە شامدار جالپ-جالپ ءسونىپ، جەر ءۇي ءىشىن ءاپ-ساتتە قاراڭعىلىق باستى. بىرەۋدى-بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى. شىلدىر-شىلدىر كىسەندەر... «جويىلسىن!.. جوعالسىن!..» دەگەن داۋىستار قاتتى-قاتتى ەستىلەدى. شىلتيگەن باستىق حانسۋ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، ارتىنشا قولدارىنا اسپالى شام ۇستاعان 15-20 اسكەر كىرىپ، تۇتقىنداردى شەتىنەن ۇرىپ-سوعا باستادى. دالادا بىرنەشە دۇركىن مىلتىق اتىلدى. تاعى دا اباجاداي 5-6 شام اكەلىندى. جەر ءۇيدىڭ ىشىنە ساۋلە شاشىرادى. باستىق حانسۋعا ەرىپ 4-5 اسكەري شەندىلەر كىردى. ءجاميلا سۇلىق جاتىر، باسىن كوتەرەر ەمەس. اسكەريلەر كارىمدى اياماي ۇرىپ، سوڭىندا اسپاققا استى. تاياق جەپ قۇلاعان 7-8 تۇتقىندى زەمبىلگە سالىپ الىپ كەتتى. اسكەري باستىق:

- شامدى ءسوندىرىپ، بەلسەندىلەردى ۇرعان كىم؟ تاۋىپ بەرىڭدەر؟ – دەدى ايقايلاپ.

تۇتقىندار ءۇنسىز. باستىق حانسۋدىڭ تۇكىرىگى شاشىراپ، اعاش ۇستەلدى ۇرعىلادى.  اقىرى تۇتقىنداردان جاۋاپ بولماعان سوڭ، ويلانۋلارىڭا ەكى ساعات بەرەمىن دەپ، شولاق بەلسەندىلەردى ەرتىپ شىعىپ كەتتى.

ەكى ساعات وتەر-وتپەستە قۇلاق جارعان ىسقىرىق ەستىلدى. تۇتقىندار تىكەسىنەن تىك تۇر. مۇنداي ۇرىپ-سوعۋلاردىڭ نەشە ءتۇرىن باستارىنان وتكەرىپ جۇرسە دە جۇرەكتەرى ابدەن شايلىققاندىقتان، قورىققاندارىنان ءدىر-ءدىر ەتەدى. سىڭىرلەرى شىققان اش-ارىق بايعۇستاردىڭ كورمەگەن قۇقايلارى قالدى ما؟!. باستارى سالبىراپ، نەگە دە بولسا كونگەن. كونبەگەندە، توزبەگەندە نە ىستەيدى؟!.

اسكەري شەندىلەر شولاق بەلسەندىلەردىڭ ايتۋىمەن تاكەن باستاعان 13 ادامنىڭ اتى-ءجونىن وقىپ، بولەك الىپ كەتتى. شەتكى بوس بولمەگە اپارىپ، تىر-جالاڭاش شەشىندىرىپ، اياق-قولدارىن بايلاپ شىبىقپەن ۇرا باستادى.

باستاپقىدا تاكەننىڭ ەش جەرى اۋىرماپ ەدى، از وتكەن سوڭ جون ارقادان  شىپ-شىپ تيگەن اششى سوققىنى كوتەرە الماي قۇلاپ ءتۇستى. ەرتەڭىنە كوزىن ارەڭ اشتى. دەنەسى كوكپەڭبەك. قاسىندا دۇيسەكە وتىر. ونىڭ دا تۇلا بويى ىسىك.

سول كۇنى ءجاميلانىڭ كۇيەۋى كارىمگە 15 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرعان بۇيرىق شىقتى. بۇرىنعى  مەرزىمى 10 جىل ەدى، ەندى 25 جىل وتىراتىن بولدى.

«ءبارى تاعدىر جازۋى!.. ودان قۇتىلا المايسىڭ!.. قاسىمداعىلاردان ارتىق ەمەسپىن!.. –   دەپ ءتۇيدى تاكەن. – قاماقتان قۇتىلار كۇن بولسا، شىركىن!..»

 

ححح

 

بىرەر كۇننەن سوڭ اباقتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى جينالىس اشىپ:

- تاياۋدا ۇرىمجىدەن ماونىڭ وكىلى كەلەدى. سەندەرگە جاقسى جاڭالىق اكەلە جاتىر. سول قۋانىشتى حاباردى جەتكىزۋگە اسىقتىم. ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك، بىلەسىڭدەر مە؟ – دەپ ءۇنسىز تۇرعان تۇتقىندارعا جاعالاي قاراپ شىقتى.

-دايىندىق كەرەك،– دەدى ەشكىم ءۇن قاتپاعان سوڭ. – لاگەردىڭ ءىشى-سىرتىنا دانىشپان ماونىڭ سوزدەرى جازىلسىن! ءاربىر تۇتقىننىڭ كەرەۋەتىنىڭ باسىنا قانشا جىلعا سوتتالعانى جازىلىپ ءىلىنۋى ءتيىس. كامەرالاردا ايشىقتى، ۇلكەن جازۋلارمەن «قارنىمىز توق! ماوعا كوپ راحمەت!..» دەگەن ماعىناداعى پلاكاتتار جازىلىپ ءىلىنسىن!..

«ۇلى كوسەم مىڭ جاساسىن! ماونىڭ «قۇڭ ي بەڭ مەن قۇڭ شاۋ بەڭدەرى» (1) جاساسىن!»  دەگەن جازۋلار جازىلىپ، ءاربىر تۇتقىن كوتەرىپ تۇرسىن! لاگەردىڭ ءىشى-سىرتى ايناداي تازارتىلسىن! باسى ارتىق بىردە-ءبىر ءشيدى، ءشوپ-شالامدى كورمەيتىن بولايىن! وكىل جۇرەتىن جولعا 200 كىسى شىعىپ، جول شاڭ بولماۋ ءۇشىن سۋ شاشىپ  تۇرسىن! وكىل كەلگەندە ارتىق-اۋىس ءسوز بولماسىن! باستارىڭدى تومەن سالماي، ەڭكەيمەي، ەڭسەلەرىڭدى تىك ۇستاڭدار!

قاباقتارىڭ اشىق بولسىن! جۇزدەرىڭنەن قۋانىش بەلگىسىن – كۇلكى  كورەتىن بولايىن! قال-جاعدايلارىڭدى سۇراسا، تۇرمىسىمىز جاقسى، قارنىمىز توق دەپ ايتىڭدار! جامان ءسوز ەستىسەم، مەنەن جاقسىلىق كۇتپەڭدەر؟!. ۇقتىڭدار ما؟!.

ححح

قاريا ەنتىكتى. اسەرلى اڭگىمەگە ۇيىپ وتىرعان نەمەرەلەرىنىڭ زارەسى ۇشتى.

- اتا-ا، ءبىر جەرىڭىز اۋىردى ما؟ شولدەدىڭىز بە، الدە ءدارى ىشەسىز بە؟ – دەدى ورنىنان ۇشىپ تۇرعان قۋانبەك.

- ازداپ ايران جۇتايىن... شىركىن كوڭىل نەتكەن جۇيرىك دەسەيشى؟!. الاساپىرانعا تولى سول ءبىر جىلدار كوكىرەگىمدە سايراپ تۇرسا دا ەسكە الۋ قيىن... اۋىر...

قۋانبەك اتاسىنا ايران اكەپ بەردى. كاريا سۋسىن ىشكەن سوڭ ەركىن تىنىس الا باستادى.

- سۇمدىق قوي!.. – ءيبراھيمنىڭ كوز الدىنا اتاسى ايتقان وقيعالار ەلەستەپ مۇڭايىپ وتىر.

- ە-ە، بوتالارىم!.. مەنىڭ باسىمنان وتكەن مەحناتتى ەشكىم كورمەي-اق قويسىن...

اتالارى اڭگىمەسىن جالعادى.

 

ححح

 

ءبىر جۇما وتكەن سوڭ تۇرمە الدىنا ءۇش «ۋازيك» ماشيناسى كەپ توقتادى. سول كۇنى كەشكە اباقتى عيماراتىنداعى بيىك قورشاۋ شارباقتىڭ بىرنەشە جەرىنە قوسىمشا كۇزەت قويىلىپ، بەس-التى جەرگە پۋلەمەت ورناتىلدى.

----------------------------------------

1.قۇڭ ي بەڭ، قۇڭ شاۋ بەڭ – بىلەكتەرىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان شولاق بەلسەندىلەر.

ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ شولاق بەلسەندىلەردى شاقىرىپ اكەتتى. جارتى ساعاتتان سوڭ تۇتقىنداردى قاتار-قاتار ساپقا تۇرعىزدى. جينالىس بارىسىندا ءتارتىپ بۇزادى دەگەن 10-15 تۇتقىندى الىس تۇكپىردەگى كامەراعا قاماپ تاستادى.

جينالىس باستالدى. قارا كوزىلدىرىك كيگەن، سۇر جىلان سەكىلدى ىلميگەن، ەكى كوزى قىپ-قىزىل، ارىق، ورساق ءتىس حانسۋ اعاش تاقتايدان جاسالعان بيىكتەۋ ساحنا تورىنە شىعىپ، تۇتقىنداردى جانارىمەن شولىپ ءوتتى دە، جوتكىرىنىپ، قىزىل كىتاپتى وقي جونەلدى:

- ەي، كەرى توڭكەرىسشىلەر! ميلارىڭا مىقتاپ توقىڭدار! بارلىق دۇشپان اتاۋلى ءبىزدىڭ قاس جاۋىمىز! ولاردىڭ كوزىن جويماساڭ جوعالمايدى! كۇن سايىن ءۇي ءىشىن قالاي سىپىرساڭىز، ولاردى دا ءدال سولاي سىپىرىپ، تازالاپ تۇرۋ كەرەك!

وكىل وسىلاي دەپ از كىدىردى. ونداعىسى، تۇتقىندار ءسوزىن قوستاپ، قول سوعا ما دەگەن دامە ەدى. بىراق ەشكىم قول سوققان جوق. ىلاجسىز ءسوزىن ارى جالعاستىردى:

-مەن ورتالىقتان ارنايى كەلىپ وتىرمىن. سەندەر دۇشپان بولساڭدار دا، جاي-جاپساردى ءتۇسىندىرۋدى ءجون سانادىم.

ودان سوڭ وكىل مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ عاجاپ ەكەندىگىن، وعان ۇلى كوسەم ماو  تسزەدۋن تىكەلەي باسشىلىق جاساپ وتىرعاندىعىن، مادەنيەت توڭكەرىسى

كۇللى الەمدە ءالى ىسكە اسپاعان يگىلىك ەكەندىگىن، سول ارقىلى ادام بالاسى وزگەشە وي-ساناعا يە بولاتىندىعىن ايتتى.

-شىن ايتاسىز با؟!. راس بولاتىن بولسا... بۇل بارىپ تۇرعان جاۋىزدىق ەندەشە! – دەگەن ايقاي ەستىلدى.

اشۋ-ىزادان تۇكىرىگىنە شاشالعان وكىل تىعىلىپ،  سويلەي الماي قالدى.

-نە دەگەن باسسىزدىق؟!. ايقايلاعان ادامدى دەرەۋ تابىڭدار! جونىنان تاسپا تىلەيىن! – دەدى دىرىلدەي قالشىلداپ.

اسكەريلەر ىعى-جىعى ءيىن تىرەسكەن ادامدار اراسىنان داۋىستاعان كىسىنى تابا المادى. قاباقتارى قاتۋلى، سازارعان، جۇدەۋ تۇتقىندار مەلشيىپ، ءمىز باعار ەمەس. قاپىرىق  اۋامەن ارالاسقان ساقاۋ سارىننىڭ مىسى باسىم; دەلبەنى ءسال بوساتساڭ باسىپ-جانشيتىن ءتۇرى بايقالادى.

وكىل زىركىلدەي سويلەپ تۇر:

- سەندەردى ادام بولسىن دەپ ويلايمىن! جانىم اشىپ ايتىپ تۇرمىن. بۇل توڭكەرىستى جەك كورەتىندەرىڭدى بىلەمىن. سەندەردى اتۋ وڭاي! ولە قالاسىڭدار! سەندەردى ءبىر جاپىراق نانعا زار قىلىپ، اشتىقتان بۇرالتىپ، قيناپ، ماساعا تالاتىپ ءولتىرۋ كەرەك! سەندەرگە سول ساۋاپ! ۇقتىڭدار ما؟!. جاڭاعى ايقايلاعان ادامدى تاۋىپ بەرىڭدەر! ول ادام – بارىپ تۇرعان وڭباعان! سەندەردىڭ، ءدال قازىر ۇندەمەي تۇرعاندارىڭ – وعان جاقتاسقاندارىڭ!..

قانشا تاربيە بەرسە دە تۇسىنبەيسىڭدەر! وڭباعان وڭكەي بۇزىقتار! كوزدەرىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن، – دەپ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى.

سول ساتتە وكىلدىڭ قۇلاعىنا حانسۋ باسشىلاردىڭ ءبىرى سىبىرلاپ بىردەمە ايتىپ ەدى، وكىل بوقتىعىن قويىپ ءسوزىن ارى جالعاستىردى.

-قاي جەرگە كەلىپ ەدىم... ادامدى قاراپتان-قاراپ جىندى قىلدىڭدار!.. قارا باسىپ، سوزىمنەن جاڭىلىپ... وندايىم جوق ەدى... ەندى ەسىمە ءتۇستى... ۇلى مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى عاجاپ! قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان! كۇننەن-كۇنگە قارقىن الىپ دامۋ ۇستىندە. بارلىق زاۆود-فابريكالار جۇمىس ىرعاعىن ارتتىرىپ، مادەنيەت توڭكەرىسىنە كىرىستى. بارشا باستاۋىش، ورتا، جوعارى مەكتەپتەرگە كوزى اشىق وقىعان ماماندار كەلىپ، باسشىلىق جاساپ، ءدارىس بەرەتىن بولدى. مەكتەپتەردە ءپان ساباقتارىن توقتاتىپ، ورنىنا ماو يدەياسىن وقىتۋدا. ۇلى كوسەم يدەياسى ارقىلى اسپانداعى ايعا، كوكتەگى جۇلدىزدارعا جەتۋگە بولادى!.. – وكىل وسىلايشا ءبىراز لەپىرىپ-لەپىرىپ، از-كەم تىنىس الدى دا: - مەن ورتالىقتان انشەيىن تەككە كەلگەنىم جوق. ەستۋىمشە، سەندەردىڭ ەت جەمەگەندەرىڭە ءتورت جىل بولىپتى. بۇل جاعدايدى اسىل تەكتى ماو تسزەدۋن ەستىپ، سەندەرگە قايىرىم جاسادى. مەيىرىمى ءتۇستى. ەكى ءجۇز گرامم ەت بەرىلسىن دەپ وكىم شىعاردى. ۇلى كوسەمنىڭ وسى قامقورلىعىنا العىس-راحمەت ايتىڭدار، – دەپ كوزدەرى جىلتىڭداپ، نەگە قول سوقپايسىڭدار دەگەندەي تۇتقىندارعا قارادى. ەش جاۋاپ بولماعان سوڭ، قاسىنداعى تۇرمە باسشىلارى مەن اسكەريلەرگە بۇرىلا قاراپ ەدى، ولار قۇلىقسىزداۋ شاپالاق سوقتى.

وسى كەزدە تۇتقىندار اراسىنان ءبىر حانسۋ ءسوز سۇرادى. وكىل العىس ايتادى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك، رۇقسات ەتتى.

حانسۋ تۇتقىن:

-جاقسىلىعىڭىز، شىنىندا كەرەمەت ەكەن! سوندا ەت كۇندە بەرىلە مە؟ –دەدى.

وكىلدىڭ تابان استىندا ءتۇرى بۇزىلىپ، تۇتىعىپ:

-ەكى ءجۇز گرامم دەدىم عوي، ەكى ءجۇز گرامم!.. بۇلاي كەسىرلىك تانىتساڭدار، سەندەرگە ەكى ءجۇز گرامم ەت تۇگىل ەكى ءتۇيىر ەت تە بەرىلمەيدى! بىلە بىلسەڭدەر، بۇكىل جۇڭحۋا (1) حالقىنا دا كۇن سايىن ەكى ءجۇز گرامم ەت بەرىلمەيدى! ونداي ماي شەلپەكتەن ءبىرجولاتا ءۇمىت ۇزىڭدەر!

بۇدان سوڭ تۇتقىندار وكىلدەن تومەندەگى اڭگىمەنى ەستىپ ءبىلدى. جاڭادان تۇتقىن بولىپ شاۋەشەك، قۇلجا، التاي ايماقتارىنان ۇيعىرلار مەن قازاقتار كەلىپتى. ولاردان ەل تۇرمىسىن، مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ قالاي قارقىن الىپ جاتقانىن سۇراعاندا، باسشى بولىپ قىتاي وكىمەتىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ اراسىنان شاۋەشەكتىڭ ورىنباسار ءۋاليى (2), ۇلتى موڭعول وشىرجاپ تاياق جەپ، اقىرى ءوز قارنىن ءوزى جارىپ  ولگەنىن، ايدارحان، قابىلعازى قاتارلى كوپتەگەن قازاقتاردىڭ اششى تاياقتان قايتىس بولعانىن، سۇلتان، ءايىپ، تەمىرعالي قايىڭباەۆ سياقتى كىسىلەردىڭ ەش سەبەپسىز تۇرمەگە الىنعانىن، ەل ىشىندە قانشاما ادامداردىڭ وزدەرىن-وزدەرى باۋىزداپ، اسىلىپ ولگەنىن، شاۋەشەكتىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن شاۋەشەكتەن قۋالاپ، جەر اۋدارىپ، سۋانعا، اسكەري اۋداننىڭ قاراۋىنا بەرگەنىن، مادەنيەت توڭكەرىسى از ساندى ۇلتتار  ىشىنە جىك سالىپ، داعۇر ۇلتىن «سەندەر سەنىمدىسىڭدەر» دەپ قازاق پەن ۇيعىرلاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ەتىپ قويعانىن ەستىدى.

 

-------------------------------------------

1.جۇڭحۋا – قىتايلىق ۇلت دەگەن ماعىنا.

2.ورىنباسار ءۋالي – التى-جەتى كىشى اۋدان قارايتىن ايماقتىڭ اكىمىن – ءۋالي دەيدى.

 

ححح

1976 جىل. قاڭتار ايى. دالادا سۇيەك قابار قارا سۋىق. تاكلا-ماكانعا قار جاۋمايدى. سىرتتاعى سۋىق ونسىز دا سالقىن، سىز كامەرالار ءىشىن كەرنەپ العان. تاكەن قىتاي توبىندا. ءۇش كۇننەن سوڭ كورگە دە ۇيرەنەسىڭ دەگەندەي، مەحناتقا تولى ازاپتى ومىرگە ىلاجسىز مويىنۇسىنعان، كونگەن. كەيىنگى كۇندەرى جاقسى تۇستەر كورەدى; ىلعي كەڭ دالادا نەمەسە بيىك تاۋدىڭ باسىندا جۇرەدى. ويانىپ كەتىپ، ءتۇس ەكەندىگىن ءبىلىپ وكىنگەنىمەن، ادەمى ءتۇستىڭ اسەرىنەن جانى جادىراپ، قۋانىپ بىرازعا دەيىن كىرپىگى ايقاسپايدى. نازىك ءۇمىت ساۋلەسى جەتەلەپ، كوڭىل شىركىن سامعاپ، قيالمەن تۋعان جەرىنە بارىپ قايتادى. ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەنىن اڭداماي قالادى.

ءبىر كۇنى ازانعى ءشايدان سوڭ حانسۋ باستىقتىڭ ايەلى كەلىپ:

-وسىندا ءبىر قازاق بار دەپ ەستىدىم، سول ادام سيىر ساۋا ما ەكەن؟ – دەپ سۇرادى.

تاكەننىڭ جۇرەگى جارىلارداي قۋاندى.

-ساۋعاندا قانداي، ساۋامىن!.. سيىر ساۋعان بىزدەن قالعان!.. اساۋ بولسا ۇيرەتەمىن، ءسۇتتى دە كوپ الامىن! – دەدى قولدى-اياققا تۇرماي. كىسەنى شىلدىرلاپ ايەلدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.

جاس ايەل تۇتقىن قازاقتىڭ لەپىرمە سوزدەرىنە سەنىڭكىرەمەسە دە، وزىمەن ىلەستىرىپ الىپ شىقتى. «ەندى كوپ ماقتانبايىن، ايتقانىنان اينىپ قالار» دەپ ايەلدىڭ سوڭىنان ءۇنسىز ەرە بەردى. ساۋاتىن سيىرى الدىنا بارساڭ سۇزەتىن، ارتىنا بارساڭ تەبەتىن قاراسان ەكەن. تاكەن سيىردىڭ باسىن قوس مۇيىزدەن شالىپ،  الداعى وتتىق اعاشقا مىقتاپ بايلاپ، ارتقى اياقتارىن قوزعالمايتىن ەتىپ ونى دا بايلاپ اقىرىن ساۋا باستادى. سيىردان جارتى شەلەكتەي ءسۇت شىقتى. كەلىنشەك ريزا بولدى.

تاكەن سيىردى كۇنىنە ەكى رەت ساۋادى. تۇرمە قاقپاسىندا تۇرعان كەزەكشى اسكەرلەردىڭ دە كوزدەرى ۇيرەندى، ارى-بەرى شىعۋىنا توسقاۋىل قويعان جوق. ايەل اشىق-جارقىن، اقكوڭىل جان ەكەن. بۇنى تۇتقىنسىڭ دەپ جاتسىنباي،  ىش تارتا باستادى. وتاعاسى جوق كەزدە داستارحانعا شاقىرىپ، تاماقتاندىرىپ قويادى. ايەلدىڭ جاس شاماسى 24-25-تە. ال باستىق حانسۋ الپىستىڭ ىشىندە. بەلى بۇكىرەيگەن، بەت-اۋزى شالبار-شالبار كارى قىتايدىڭ جاس كەلىنشەككە قالاي ۇيلەنگەنىن سۇراپ ءبىلدى. بەس-التى جىل بۇرىن پەكين قالاسىنداعى قىزدار ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن قىز ەكەن. ينستيتۋتتا ازاتتىق ارمياسىن قايتا-قايتا ماقتاپ، ءبىر جىل بويىنا ستۋدەنت قىزداردىڭ باسىن ابدەن قاتىرىپتى. ويتكەنى قىتاي ارمياسىندا جاستايىنان اسكەرگە شاقىرىلىپ، ۇيلەنبەگەن ەركەكتەر كوپ.  سول «سۇربويداقتار» ماوعا، «ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز ارمياعا ءسىڭدى، ومىردەن ۇرپاقسىز وتەمىز بە؟» دەپ ارىز-شاعىم ايتىپتى. ۇلى كوسەم پەكيندەگى قىزدار ينستيتۋتىنا ارنايى ۇگىت-ناسيحات توبىن جىبەرىپ، اقىر سوڭىندا قىزداردى كوندىرىپ، ءار قىزدىڭ قولىنا ءنومىر بەرىپ (ۇيلەنەتىن ەركەكتەرگە دە ءنومىر ۇستاتىپ) سول ارقىلى ومىرىندە بەت-ءجۇزىن كورمەگەن، تانىمايتىن وسى شالعا تۇرمىسقا شىعىپتى.

تاكەن جاس كەلىنشەكتىڭ جاۋتاڭداعان جانارىنان مۇڭ كوردى. ءوز تەڭىنە شىقپاي، اكەسىندەي ادامعا جار بولعانىنا كوڭىلى تولمايتىنى سەزىلەدى.

تاكەننىڭ سيىر ساۋعانىنا ەكى ايدان استى. باستىق حانسۋ دا، كەزەكشى اسكەرلەر دە بۇنىڭ ەشقايدا قاشپايتىندىعىنا كوزدەرى جەتكەندەي. تەمىردى قىزعان كەزدە سوعۋىم كەرەك دەپ ويلادى تاكەن. مۇنداي مۇمكىندىك كەزدەسە مە، جوق پا؟!. اباقتىدا بىرگە جاتقان حانسۋ دوسى قىتاي تىلىندە «جولحات» جازىپ بەردى. ويتكەنى، جولحاتتىڭ قىتاي تىلىندە جازىلعانى سەنىمدى. جول تورىپ جۇرگەن حانسۋ ۇلتىنان وزگە اسكەريلەر قىتايشا جازۋدى كورگەندە، باستارىن شۇلعىپ، كوپ تەكسەرە قويمايدى. باسقا تىلدە جازىلسا اكىرەڭدەپ، قوينى-قونشىن ءتىنتىپ اۋرە قىلادى. كىسەن بۇزۋعا دا ابدەن جاتتىققان. ۋ سارىمساق ارقىلى اشادى (1).

اباقتىدا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر باسشى حانسۋدىڭ ۇلى ۇيلەنىپ، تاۋىق، ۇيرەك سويىپ، توي جاسادى. ول تويعا ۇلكەن باستىقتىڭ ايەلى دە باراتىن بولدى. تاكەنگە سيىر ساۋاتىن شەلەگىن قالدىرىپ، ءسۇتتى ۇيگە كىرگىزىپ قويىڭىز دەدى. ەكى ايدان بەرى ەشتەڭە بەرە المادىم دەپ ون سوم اقشا ۇستاتتى. تۇتقىندارعا ايىنا ءبىر سوم بەرەدى. سول اقشادان ۇنەمدەگەنى، نان ساتقانى بار تاكەن سەگىز سوم جيناعان. ەندى ون سەگىز سوم بولدى.

باستىقتىڭ ايەلى تويعا كەتكەن سوڭ سيىردى تەزدەتە ساۋىپ، جان-جاعىنا قاراسا ەشكىم كورىنبەيدى. كۇن كوكجيەككە قۇلادى.  كوپ ۇزاماي ىمىرت جابىلادى. تاكەنگە كەرەگى سول. لاگەردىڭ باتىس جاعى قالىڭ قامىس. ار جاعى بارىپ-بارىپ قۇمعا ۇلاسادى. سوعان جەتسە بولعانى.

مۇنارا باسىنداعى كۇزەتشى حانسۋ اسكەرى، تومەنگە قاراپ ەكى قىزبەن سويلەسىپ تۇر. ەشكىمگە نازار اۋدارار ەمەس. تاكەن قۋاندى. وتىرا قالىپ اياعىنداعى كىسەندى جۇلىپ تاستاپ، ءۇي قاسىنداعى سۋاعار ارىققا جاسىردى. مۇنارا جاققا تاعى نازار تاستادى. كۇزەتشى جەرگە ءتۇسىپ، مىلتىعىن سۇيەپ ەكى قىزدىڭ ورتاسىندا ارى قاراپ سويلەسىپ وتىر.

-تاۋەكەل! – دەدى شيرىعىپ.

باستاپقىدا بيىك قورشاۋ-دۋالدى جاعالاي باسباعىپ كەلدى دە، جۇگىرىپ قالىڭ قامىسقا قويىپ كەتتى. اتشا تۋلاعان جۇرەگى القىمعا كەپ تىعىلدى. ءسال ايالدادى. قامىس اراسىنان مۇنارا جاققا قارادى. ەشكىم بايقاماعان سياقتى. كوز بايلاندى. قالىڭ قامىستان ءوتىپ، شاعىل قۇممەن ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءجۇردى. جول باسشىسى – جەتى قاراقشى جۇلدىز. جوبالاۋىنشا، سولتۇستىك-باتىسقا تارتىپ كەلەدى. قارنى اشىپ، قاتتى شارشاسا دا ءبىر ەلدى-مەكەن كەزىگەر دەپ توقتاعان جوق. تاڭ اتىپ كەلەدى. كەلە جاتقان مولشەرى دۇرىس سياقتى. ءشول قىسىپ بارادى. ءبىر توبەدەن اسقاندا الداعى سايدان جىلتىراپ بۇلاق كورىنگەندەي بولدى. جان-جاعى سازداۋىت ەكەن. جۇرەلەي وتىرا قالىپ قولىمەن قازىپ ەدى، لاي بولسا دا سۋ شىقتى. سالدەن سوڭ لاي تازارىپ، بۇلاق كوزى اشىلدى. قاتالاپ قاتتى شولدەگەن ەكەن، جاتا قالىپ ءىشتى كەلىپ. بىلايىراق بارىپ، كوگال ۇستىنە قيسايدى. قالجىراعان ۇلى دەنەسى تىنىشتىق تىلەپ، كوزدەرى كىلەگەيلەندى. ۇيىقتاپ كەتكەنىن بىلگەن جوق. نەداۋىر ۋاقىت وتسە كەرەك، سەلك ەتىپ ورنىنان تۇردى. ءدال توبەسىندە بوزتورعاي شىرىلدايدى. ايدالادا جاپادان-جالعىز. تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن كۇمىس كۇن شەكەسىن قىزدىردى. جان قالتاسىنداعى مالتامەن جۇرەگىن جالعاپ، العا ءجۇردى.

---------------------------

1.ۋ پيازدى ارشىپ، كىسەنگە وراپ، سىرتىنان شۇبەرەكپەن تاڭىپ تاستاسا، ەكى اپتادان سوڭ بىلقىلداپ، ۇزىلۋگە دايىن تۇرادى.  

 

- اباقتىداعى ازاپتى كۇندەردەن وسىنىم ارتىق!.. شاۋەشەك قالاسىنا قالاي جەتەم؟!. توقتاي قال، تاكەن؟!. و-وي، شاۋەشەك قايدا، بىرەۋ قايدا؟!. اجالىم جەتسە ولەرمىن؟!.  تاعدىردىڭ باسقا سالعانىنا كوندىم!.. وزگە تاڭداۋ، وزگە جول بار ما، ءوزى؟!. نار-تاۋەكەل!..

وزىنە-ءوزى سەرت بەرگەندەي، داۋىسى شىعىپ شيرىققان تاكەن سول كۇنى توقتاماستان ءجۇرىپ، كەش باتا تاكلا-ماكان قۇمىنىڭ قيىر شەتىندەگى ۇيعىردىڭ شاعىن قورجاسىنا (1) جاقىندادى. ەلدى-مەكەنگە بىردەن كىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى بارلىق جەردە وكىمەت قۇتىرتىپ، ەلىرتىپ قويعان «قۇڭ ي بەڭدەر مەن قۇڭ  شاۋ بەندەر» بار. ولار اباقتىدان قاشقان تۇتقىندى بىلاي قويىپ، ارى-بەرى جۇرگەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزىن تەكسەرىپ، قان قاقساتىپ جاتقانىن ەستىگەن.

كۇن ۇياسىنا قوندى، ىمىرت جابىلىپ كەلەدى. قورجانىڭ شەتىندە وقشاۋلاۋ تۇرعان ءبىر ۇيگە كەلىپ، ەسىك سىرتىنان تىڭ تىڭدادى. ەرلى-زايىپتىلار بولۋى كەرەك، ەركەك پەن ايەلدىڭ داۋىسى شىعادى. توقتى ەسىمدى «قۇڭ ي بەڭ» ءبىر اقساقالدى جازىقسىزدان-جازىقسىز اياماي ۇرعاندىعىن، ونىڭ ەڭكىلدەپ جىلاعانىن ايەل ايتىپ جاتىر. جانى اشىعاندارى عوي. ايانىش بىلدىرگەندەرى ادامشىلىق ەمەس پە؟!. جامان ادام بولماۋلارى كەرەك.

تاكەن ەسىك قاعىپ، سالەم بەرە ىشكە ەندى. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە قاراپ اڭ-تاڭ. ءوڭى جۇدەۋ، كيىمدەرى ەسكى مىنا بەيتانىس  كىسى اسپاننان ءتۇستى مە؟!. وتاعاسى از كىدىرىپ بارىپ:

-قازاقسىز با؟!. – دەدى جىلىۇشىراپ. – جوعارى شىعىڭىز.

-قازاقپىن.

-لاگەردەن كەلەسىز بە؟!.

-ءيا... ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟!

-ءتۇر-سىقپىتىڭ ايتىپ تۇر...

بۇل جەردە تۇرمەدەگى كەسىمدى كۇندەرى ءبىتىپ، جۇمىسشى دەگەن اتپەن تىڭشىلىق جاساۋعا قويعان قازاقتار تۇرادى. بۇل ۇيەلمەندى كاپيتاليزم جولىنا تۇسكەن دەپ «قالپاق» كيگىزىپ، جىگىتتىڭ اكەسىن اباقتىعا جاۋىپ، وزدەرىن باقىلاۋعا الىپتى. قورجادان ۇزاپ شىعۋلارىنا بولمايدى. ولاردىڭ قازىر ءبىر سيىر، بەس قوي، وتىز تاۋىعى بار ەكەن. تاكەن جۇگەرىدەن پىسىرىلگەن ون بولكە نان ساتىپ الدى. سول ۇيدە تۇنەپ، تاڭ قىلاڭ بەرگەندە قاپتاعى نانىن ارقالاپ، ءۇي ىشىنە العىس ايتىپ ءجۇرىپ كەتتى.

كەشكە تامان شايار قالاسىنىڭ باتىس جاعىمەن كەلە جاتىپ، كۇشارعا باراتىن تاس جولعا بۇرىلعاندا توقتاپ تۇرعان ماشيناعا جولىقتى. جۇرگىزۋشى حانسۋ ماشينا استىندا ءبىر جەرىن جوندەپ جاتىر. داۋىستاپ سالەم بەرگەن سوڭ ماشينا استىنان شىعىپ سالەمىن الدى. تەمەكى تۇتاتىپ، بىر تالىن بۇعان ۇسىندى.

-شىلىم شەكپەيمىن،– دەدى تاكەن.

جۇرگىزۋشى ۇندەگەن جوق. تاكەن بوسقا تۇرا بەرۋدىڭ رەتىن تاپپاي، قولىنا شۇبەرەك الىپ، ماشينانىڭ شاڭ باسقان اينەگىن سۇرتە باستادى.

------------------------------------------------------------

2.قورجا – بىرىڭعاي الاسا تام ۇيلەر.

 

-اناۋ جەردەگى بۇلاقتان ەكى شەلەك سۋ اكەلسەڭ قايتەدى؟ – دەدى شوفەر.

تاكەن ءتۇسى سۋىق، بەيتانىس حانسۋدىڭ سۋعا جۇمساعانىنا قۋانىپ، ءوتىنىشىن جىلدام ورىندادى. جۇرگىزۋشى ماشيناسىن وت الدىرىپ:

-قايدا باراسىڭ؟ – دەدى ءوڭىن جىلىتىپ.

-قاراشارىگە.

-وتىر، جۇرەيىك.

ماشينا ءجۇرىپ كەلەدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. ءوزى سۇراق قويماسا، قانداي تاقىرىپقا اڭگىمە ايتۋعا بولادى. اقىرىن شوفەرعا قاراپ قويدى، ول جۇمعان اۋزىن اشار ەمەس. كۇدىكتەنە باستادى. قانشا دەگەنمەن حانسۋ. بۇنىڭ اباقتىدان قاشقانىن ءبىلىپ وتىر-اۋ، شاماسى. ۇستاپ بەرىپ سورىم قايناي ما دەپ ۋايىمدادى. ءبىر كەزدە شوفەر:

-تۇرمەدەن قاشىپ كەلەسىڭ بە؟ – دەدى مويىن بۇرىپ.

تاكەن باسىن يزەدى.

كۇشار قالاسىنا جەتكەن سوڭ اسحانادان اس ءىشتى. تاكەن ەسەپ ايرىسپاق ەدى، شوفەر اقشا تولەدى. ەكەۋى تاعى جولعا شىقتى. ماشينا جارىعى ءتۇن تۇنەگىن ءتىلىپ كەلەدى. ىزىڭداعان موتور ۇنىنەن وزگە دىبىس جوق. جول بويىندا كولىك از. قاراڭعى ءتۇن مۇڭعا جەتەلەيدى. الداعى كۇنى بەيمالىم. شەكارادان ءوتىپ، تۋعان جەرىنە جەتسە! اتا-مەكەننەن ارتىق نە بار!

قالىڭ وي جەتەگىندە وزىمەن-ءوزى وتىرعان تاكەن سەلك ەتتى. كولىك جۇرگىزۋشى حانسۋدىڭ ۇنسىزدىكتەن ءىشى پىسسا كەرەك، اڭگىمە باستادى.

-تۇرمەدەن قاشۋ وڭاي ەمەس! مەنىڭ اعام دا مادەنيەت توڭكەرىسىندە ۇلى كوسەم ماو يدەياسىنا قارسى شىعىپ، قۋدالاۋعا ءتۇستى. قازىر شانحاي تۇرمەسىندە. ماو ابدەن قارتايدى، ءوزى سىرقات. ويىنا كەلگەندى ىستەپ جاتىر. جۇرتتىڭ بەرەكەسى قاشىپ، ىڭىرشاعى شىقتى. سوڭى نە بولار ەكەن؟!.

-اجالى جەتپەي تاقتان كەتە مە؟!. ماڭگىلىك كىم بار جالعاندا؟!.

-دۇرىس ايتاسىڭ؟!.

بۇدان ارى ەكەۋدىڭ اڭگىمەلەرى ءۇزىلدى. قايتا-قايتا ەسىنەپ مازالارى قاشقان سوڭ، حانسۋ ماشيناسىن تاس جولدان الىستاۋ بۇرىپ، كابينا ىشىندە وتىرىپ ەكەۋى ۇيىقتادى. تاڭ اتا قوزعالىپ، كوپ ۇزاماي قاراشارىگە كەلىپ جەتتى.

-وسى جەردە قالاسىڭ با؟ – دەدى حانسۋ.

-ۇرىمشىگە بارۋشى ەدىم،– دەدى تاكەن.

-مەن تاقياعا (1) بارامىن، سول جەردەن ۇرىمشىگە پويىزبەن جەتۋگە بولادى.

قاس قارايىپ، جۇلدىزدار كورىنە باستاعاندا تاقيا ستانتسياسىنا جەتتى. تەمىر جول ۆوكزالى باسىندا كىسىلەر قارا-قۇرىم. شىڭجاڭدا جاعداي جاقسى دەگەندى ەستىپ، ىشكى ولكەدەن اعىلعان قالىڭ ەل. كوپشىلىگى بالا كوتەرگەن ايەلدەر. اش-ارىق، جۇدەۋ كەيىپ-كەسپىرلەرىنەن كىسى شوشيدى. قارىندارى اشىپ، تاماق سۇراپ جىلاعان سابيلەر. اۋىرىپ، ىڭىرسىعان كارىلەر. اسحانا

-----------------------------------

1.تاقيا – قالاشىق.

 

تولى ادام. قالتالارىندا تاماق ىشۋگە اقشالارى جوق جولاۋشىلار جاۋتاڭداپ، ۇستەل ۇستىندەگى نان قالدىقتارىن تالاسا-تارماسا جەپ جاتىر. بيلەت ساتاتىن الاكولەڭكەلەۋ زالدا ەكى شيەتتەي بالا مەن بەس-التى ادامنىڭ تەڭكيىپ، ءولىپ جاتقانىن كورىپ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى.

بىلەكتەرىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان، جولاۋشىلار پويىزىن شىعارىپ سالاتىن ون شاقتى بەلسەندىلەر جۇرگىنشىلەردى كەزەككە تۇرعىزىپ، ءتارتىپ ساقتالۋىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. وڭكەي حانسۋلاردىڭ اراسىندا قازاقتان جالعىز تاكەن عانا. انا شولاق بەلسەندىلەر كەلىپ تەكسەرسە، قۇجاتىن سۇراسا شارۋاسىنىڭ بىتكەنى عوي. كۇنى بۇرىن ۇرەيىم ۇشقاننان، قورىققاننان نە قايىر؟!. بولار ءىس بولدى...

ءبىر كەزدە قالىڭ حانسۋ ىشىنەن وڭ بىلەگىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان ءبىر جاس جىگىت تاقاۋ كەلىپ:

-ءسىز قازاقسىز با؟ – دەدى ءىش تارتا.

-ءيا، قازاقپىن...

تۋعان ءىنىسىن كورگەندەي قۋانىپ، جاي-جاپسارىن ايتىپ جاتىر.

-تاكلا-ماكاننان كەلەمىن... حالىق جاۋى رەتىندە قىلمىستى بولىپ سوتتالىپ ەدىم، مەرزىمىم ءبىتىپ قايتىپ كەلە جاتىرمىن.

جىگىتتىڭ ەسىمى ايتىكەن ەكەن. سۇيەگى بايجىگىتتىڭ ىشىندە شوتاي ەكەنىن ءبىلىپ، ءتىپتى قۋاندى.

-ءۇي ءىشىن ءدوربىلجىڭ اۋدانىنان كوشىرىپ اكەلىپ ەدىم، كەلىنشەگىم مەن بالالارىم قازاقتى قاتتى ساعىنىپ ءجۇر،– دەدى ايتىكەن.

-شىركىن، قاندى قويساڭشى؟!. وي، اينالايىن!.. – كوزىنە كەلگەن جاستى تەجەپ، جۇرەگى ەلجىرەدى.

-اعا، ءبىزدىڭ ۇيگە قونىپ، ءدام تاتىپ كەتىڭىز. قاي پويىزعا بولسا دا، ەرتەڭ  وزىم وتىرعىزىپ جىبەرەم.

-ماقۇل،– دەدى تاكەن.

ايتىكەننىڭ ءۇيى ءبىر بولمەلى ەكەن. سالەم بەرىپ ۇيگە ەنگەندە ورتا بويلى اققۇباشا كەلىنشەك:

-قۇداي-اۋ، قازاقتى كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! – دەپ جىلاپ قويا بەردى.

ءشاي قايناپ تۇر ەكەن. ءاپ-ساتتە داستارحان جايىپ، 9-10 جاستارداعى تەتە ەكى ۇلدى ۇيىقتاپ جاتقان جەرلەرىنەن وياتتى.

-قايرات، قايسار تۇرىڭدار! اعالارىڭ كەلدى!..

تاكەن ەكى بالانى قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىپ، بەتتەرىنەن ءسۇيدى.

كەلىنشەك سىرتقا شىعىپ تەز ورالدى. ءبىر تەگەنە ەت اكەلىپ قازانعا سالدى. ءشاي ءىشىپ بولعان سوڭ ايتىكەن:

-اعا، قازاق كورمەگەلى ءبىراز بولدى. اسىرەسە كەلىنىڭىز، شىركىن ءبىر قازاق كورسەم دەپ ارمانداۋشى ەدى! اللاعا شۇكىر! اڭگىمە تيەگىن اعىتىڭىز!.. ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق!.. شىرقاتا ءان سالىڭىز!.. قازاق اندەرىن ساعىندىق!..

-ايتام اينالايىن، ايتام!.. قازاعىمنىڭ ءانىن ساعىنعان جۇرەكتەرىڭنەن اينالدىم!..

-اباقتىدا قانشا وتىردىڭىز، سوندا؟!.

-1962 جىلدان ەسەپتەي بەر. قازىر 1976 جىل.

-وي، اعا!.. ءسىزدىڭ سوندا ون ءتورت جىلىڭىز تۇرمەدە ءوتتى مە؟!.

-سولاي...

-نە دەگەن جانسەبىل، جانى ءسىرى ادامسىز؟!.

-باسقا تۇسكەن باسپاقشىل...

-ءيا، «كورەسىندى كورمەي كورگە كىرمەيسىڭ»، دەۋشى ەدى اتام جارىقتىق.

-ايتقانىڭ راس.

-تورعايداي توز-توزى شىققان قايران قازاق نە كورمەدى؟!. كەرالاڭ زامان ارتتا قالار!..

اققۇباشا ءوڭدى كوركەم كەلىنشەكتىڭ كوڭىلى بوس ەكەن. كوز جاسىن تاعى كول ەتتى.

-سەن ەندى ءبۇيتىپ جىلاي بەرمە، – دەدى ايتىكەن ايەلىنە. – اعانى دا، ءبىزدى دە جاسىتپا!.. تىك ۇستا ەڭسەڭدى!.. ءمىن قايراتقا!.. اڭگىمە تىڭدالىق.

-اينالايىن، ءجۇزدىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل دەگەن. كەلىننىڭ ەسىمى كىم؟

-ايىپ ەتپەڭىز!.. قورىققانمەن قۋانعان بىردەي دەپ... ەسىمى سالتانات كەلىنىڭىزدىڭ.

-سالتاناتتارىڭ كەلىسسىن، اينالايىن!..

تاكەن باسىنان كەشكەندەرىن، 1962 جىلى  كارى اكەسى مەن بالالارى، ايەلى مەن اعا-ىنىلەرى، قارىنداستارى قازاقستانعا وتكەندە اباقتىدا وتىرۋى سەبەپتى جات جۇرتتا ىلاجسىز قالىپ قويعانىن، بۇدان بۇرىن تۋعان ەلگە ءۇش رەت قاشۋعا ارەكەت جاساعانىن، زىنداندا جاتقاندا شىعارعان «ساعىنىش» دەپ اتاعان ولەڭىن وقىعاندا كەلىنشەك سولقىلداپ تاعى ەگىلدى.

تۇتقىنمىن، كىسەندەۋلى مەن ءبىر جاتقان،

ازاپتان ءبىر تال قىلداي سەمىپ، قاتقان.

تار زىندان – دومبىراداي كۇمبىر قاعىپ،

تارتامىن حالىق زارىن جانعا باتقان...

كوكتەمنىڭ ءيىسى كەلدى قارسى بەتتەن،

قۇستاردىڭ تامىلجىعان داۋسى جەتكەن.

بوران، جاڭبىر، سۇراپىل داۋىل، قۇيىن.

شەرۋ تارتىپ، ۇستىمنەن باسىپ وتكەن.

 

شاشىم وسكەن، ساقالىم بەلگە تۇسكەن،

اشتىق جەڭىپ، سۋسىراپ، ەسىم كەتكەن.

بىردە قايتا ءتىرىلىپ، بۋىرقانىپ،

تۇيىلگەن جۇدىرىعىم ماڭگى كەكتەن!

 

جەگىدەي جەپ جانىمدى وسى تۇرمىس،

ساعىنامىن كۇنمەنەن، نۇرلى جۇلدىز...

ينەنىڭ جاسۋىنداي جارىق تاپسام.

تار قۇدىقتان قارايمىن الىپ تىنىس.

 

ماجنۇندەي ءوڭىم قاشقان جانتالاسىپ،

ەتبەتتەپ قارا جەرگە باۋىر باسىپ.

مەن ءۇشىن بار باقىتتان اسقاق تۇرعان.

ازاتتىق، بولدىم، مىنە، ساعان عاشىق!..

 

جوق جاۋىم، ايارلىعىڭ تۇپكە جەتكەن،

بالادان، جاردان ءبولىپ تەنتىرەتكەن.

تۇرەگەپ ءان-ۇراندى ايتام جالعىز،

قانىما، جۇرەگىمە جالىن ەككەن!..

سالتاناتتىڭ بۇلايشا ەگىلۋىندە سىر بار ەكەن. 1962 جىلى اكە-شەشەسى مەن ەكى اعاسى قازاقستانعا وتكەننەن حات-حابارسىز كورىنەدى.

تاكەن ءتۇن ورتاسى اۋعانشا اڭگىمە ايتىپ، ءوزى بىلەتىن حالىق اندەرىن شىرقاپ، شەرىن ءبىر تارقاتتى.

تاڭەرتەڭ ايتىكەن:

-مىنا كيىمىڭىزبەن ءجۇرۋ جۇرتتان ۇيات. ءارى كۇمان تۋعىزاسىز،– دەپ ءوزىنىڭ ءبىر قابات  تازا كيىمدەرىن قوياردا-قويماي كيگىزىپ جىبەردى.

سالتانات قوشتاساردا:

-اعا، شاۋەشەككە امان-ەسەن جەتسەڭىز، قازاقستانعا ءوتۋدىڭ قامىن جاساڭىز!.. ۇشارعا قاناتىمىز جوق، اتتەڭ!.. تۋعان ەلگە ءتۇبى ءبىر جەتەرمىز،– دەدى كوڭىلى بوساپ.

ايتىكەن تاكەندى پويىزعا وتىرعىزىپ جىبەردى. پويىزعا جول الىس پا،  ۇش ساعاتتا جەتتى. تۇسكەن بەتتە جول حاتىن كورسەتىپ، دوربىلجىڭگە باراتىن اۆتوبۋسقا بيلەت الدى.

اۆتوبۋس ىشىندە وتىز شاقتى ادام. كوپشىلىگى حانسۋ. وقۋشىلار بولۋى كەرەك، ءبىر-ەكى قازاق قىزدارىن كوردى. ءۇش-ءتورت جەردەن تەكسەرۋدەن ءوتىپ، جولدا ءبىر تۇنەپ دوربىلجىڭگە جەتتى.

كوكتەم كۇشىنە ەنىپ، قار ەري باستاعان. تاكەن اۆتوبۋستان تۇسكەن سوڭ قايدا بارارىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. اكەسىنىڭ مالشى ءىنىسى تۇراتىن. سۇراستىرا كەلسە ءالى قىستاۋدان كوشپەپتى. ەندى قايتسە بولادى؟ ەسىنە ايەلىنىڭ استىق مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەيتىن نەمەرە اعاسى ءتۇستى. ەسىمى اسقار بولاتىن. قارسى جولىققان ءبىر كىسىدەن سۇراپ ەدى، قاي كوشەدە تۇراتىنىن ايتىپ بەردى. ۇيگە كەلسە ەكى جىگىت پەن ءبىر بويجەتكەن قىز وتىر. سالەمدەسىپ تورگە وزدى. سالدەن سوڭ 7-8 جاستاعى قىز بالا ەسىكتەن سىعالاپ، كەلگەن كىم دەپ سۇرادى. ۇيدەگىلەر بىلمەيمىز دەدى. كىشكەنتاي قىز جۇگىرىپ كەتتى دە، ءسال وتپەي التىنسارى جەڭگەسىنىڭ تەرەزە الدىنان وتكەنىن كوردى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ كورىستى.

بالالار اڭ-تاڭ.

-ناقاقتان ناقاق سوتتالىپ ەدىڭ!.. اياق-قولىڭ ساۋ، امان-ەسەن ورالعانىڭا شۇكىر،– دەپ قويادى كوز جاسىن سۇرتكەن التىنسارى. – بۇل كىسى، ءبىز ءدايىم ايتىپ جۇرەتىن اعالارىڭ تاكەن.

-جاس ءوسىپ، جارلى بايىماي ما؟!. وي، اللا-اي!.. ءبارى ۇلكەيىپتى...

تاكەن ورنىنان تۇرىپ بالالاردىڭ بەتتەرىنەن ءسۇيدى.

-اناۋ وتىرعان حاميت، ودان كەيىن ساعيت، مىناۋ ءوزىڭ بىلەتىن ۇلكەن قىزىم قايشا،– دەپ تانىستىردى جەڭگەسى.

بالالار ماناعىداي ەمەس، جىلى شىراي تانىتىپ، تاكەننىڭ جۇدەۋ تۇرىنە قاراپ اياپ وتىر. ءشاي ۇستىندە اسقار قايىناعاسى كەلدى. امانداسقان سوڭ قولىن جۋىپ قاتار كەلىپ جايعاستى.

-مەرزىمىڭ ءبىتىپ، ءبىرجولاتا بوساپ شىققانىڭ راس پا؟ – دەدى سەنبەگەن ءتۇر تانىتىپ.

-شىن-ن...

-بۇل جاقتا تۇرۋ ءۇشىن ايەل الۋىڭ كەرەك!.. ايتپەسە بولمايدى!..

-ول قيىن شارۋا عوي!.. انا جاقتا وتباسىم، بالا-شاعام بار.

قايىناعاسىنىڭ اڭگىمە اۋانىن جاقتىرماي قالعانىن سەزگەن تاكەن ۇندەمەي قۇتىلدى.

-ول اڭگىمەنى قويا تۇر... ءوزىڭنىڭ جولحاتىڭ بار ما؟!. بار بولسا ماعان بەر، ساقشىعا (1) مالىمدەپ كەلەيىن.

اسقار شاپشاڭداتا ءشاي ءىشىپ، تاكەننىڭ جول حاتىن الىپ، كەڭسەگە كەتتى.

- قايىناعاڭ مادەنيەت توڭكەرىسى كەسىرىنەن، التى اي تۇرمەدە جاتىپ قاتتى سوققى جەگەننەن اۋرۋ،  ميى شايقالعان. بۇلتتى كۇندەرى «باسىم-باسىم» دەپ جاتىپ قالادى. سودان بەرى اسىرە ساق جانە قويانداي قورقاق، – دەدى جەڭگەسى مۇڭايىپ.

تاكەن ول سوزگە اسا  مان بەرە قويعان جوق. جاماندىققا قيماس، ساتپايتىن شىعار دەپ ەسەپتەدى. كەشكە ۇيگە ورالعان قايىناعاسى:

-حانسۋ باسشىلار جوق ەكەن، قازاق بەلسەندىلەرىنە كورسەتتىم. ولار جول حاتتى  انىق اجىراتا تانىمادى. سەن كەپىل بولساڭ سەنەمىز عوي،– دەدى.

-راحمەت،– دەدى تاكەن.

-بۇتاعا قورعالاعان تورعايداي ءبىزدى قارا تارتىپ كەلدىڭ عوي، الاڭسىز جاتا بەر...

تاكەننىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيمادى. «باسە-باسە!.. وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن تۋىس ەمەسپىز بە؟!.»

وسىناۋ جىلدار ىشىندە كورگەن-بىلگەندەرىن، تۇرمەدەگى اشارشىلىقتان، اششى تاياقتان ولگەن تۇتقىنداردى، باستان وتكەرگەن ازاپتارىن اڭگىمەلەدى.

قايىناعاسى كەيبىر مالىمەتتى قايتالاپ سۇراپ، ولگەن كىسىلەردىڭ سانىن تاپتىشتەي ءبىلىپ الدى. اقكوڭىل تاكەن ءبىرىن قالدىرماي ايتىپ شىقتى. اسقاردىڭ ۇيىندە بەس كۇن قوندى.

كەلەسى كۇنى اكەسىنىڭ ءىنىسى بۇنىڭ كەلگەنىن ەستىپ، ۇلكەن بالاسىنان ات جەتەكتەتىپ جىبەرىپتى. ەكىنتى مەزگىلىندە اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. اعا-جەڭگەسىمەن جىلاپ كورىستى. كورشى-قولاڭ قاپتاپ كەتتى. اۋلا ءىشى ۋ-شۋ، مارە-سارە. ءبارىنىڭ نازارى قاپساعاي دەنەلى، قارشىعا كوز جىگىت اعاسىندا. بەتىنە پىشاق جانىعانداي جۇدەۋ بولعانىمەن كوزدەرىندە وت بار، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسارلىعى  بىلىنەدى.

قۋانىشى قوينىنا سىيماعان اعاسى ابدىراپ ءجۇر. ءبىر سەمىز قويدى اكەپ سويىپ، باس-سيراقتارىن ىلپىلداتىپ ءۇيتىپ تاستادى. انە ءبىر قازان ەت قازاندا قايناپ جاتىر. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اعىل-تەگىل اڭگىمە ايتىلدى. سويلەۋشى – تاكەن، سۇراق قويۋشىلار ۇيگە جينالعان قوناقتار.

تاڭەرتەڭ تۇرىپ جاتقاندا ساقشى فورماسىنداعى ەكى قازاق جىگىتى ۇيگە كىرىپ كەلدى. تۇستەرى ءورت سوندىرگەندەي، قاباقتارىنان قار جاۋادى. سالەم بەرىپ، وتىرار-وتىرماستا تاكەنگە قاراپ:

-------------------------------------------------

1.ساقشى – ميليتسيا.

 

-ءسىزدى كەڭسەگە شاقىرىپ جاتىر،– دەدى.

-تىنىشتىق پا، باۋىرلار؟!.

-بارعان سوڭ بىلەسىز جاي-جاپساردى.

-ولاي بولسا، ءىنىمنىڭ ورنىنا مەن بارايىن... مەنىڭ قوناعىم عوي ول،– دەدى اعاسى ورنىنان تۇرىپ.

-ول نە دەگەنىڭىز؟!. ءىنىڭىزدىڭ كورىنە ءسىز تۇسپەيسىز عوي؟! – ساقشىنىڭ بىرەۋى داۋىس كوتەردى. – بارىپ قايتادى... جاعداي سولاي... قالاساڭىز، ءسىز دە ەرىپ ءجۇرىڭىز.

ەكىنشى ساقشى:

-اسقار كىمىڭىز بولۋشى ەدى؟ – دەدى تاكەنگە تەسىلە قاراپ.

-قايىناعام.

-تۇسىنىكتى...

ءسوزىنىڭ مانىسىنە قاراعاندا، بۇل شۇعىل شاقىرتۋعا قايىناعاڭ سەبەپشى دەپ تۇرعان سياقتى. ەشنارسەنى جاسىرماي، بۇكپەي، تۇرمەدەگى كورگەن-بىلگەندەرىن جىپكە تىزگەندەي اقتارىپ ەدى-اۋ!.. «اڭقاۋ باسىم!.. ۇستالدى دەگەن وسى!.. قوش، بوستاندىق؟!. سونشالىق ءشۇيىلىپ، سۇراپ ەدى-اۋ قايىناعاسى... ايار، ەكىجۇزدى نەمە؟!.»

اعاسى ەكەۋى ەكى اتقا ءمىنىپ، ساقشىلارعا ىلەسىپ ءجۇرىپ كەتتى. شاھار ورتاسىندا سۇرقاي، ەڭسەلى ەكى قاباتتى عيماراتپەن جاپسارلاس تۇرمە ءۇيى بار ەكەن. سوعان اكەلدى دە، بىرنەشە قۇلپى بار تەمىر ەسىكتى شىلدىرلاتا اشىپ ىشىنە كىرگىزىپ جىبەردى. قاراڭعىلاۋ كامەرادا التى-جەتى قازاق وتىر. قۇددى تۋىستارى كەلگەندەي ارقا-جارقا امانداسىپ، شۇرقىراسىپ سىرتتىڭ جاڭالىعىن سۇراپ-ءبىلىپ جاتىر. بۇلارعا جابىلعان جالا، قىلمىس دەيتىن ەمەس،  بولار-بولماس دۇنيە. كەڭەس ەلىمەن نيەتتەسسىڭدەر، تۋىستارىڭ سول جاقتا، ءساتى كەلسە قاشۋعا دايىنسىڭدار دەپ ايىپ تاعىپتى. ارالارىندا ءدوربىلجىڭ اۋدانىنىڭ سوت باسشىسى عابيتحان دا بار. كەڭەس وداعىمەن ەش بايلانىسىم جوق دەسە دە، سەنبەي، وسىندا اكەپ قاماعان. قالعاندارى جاس جىگىتتەر. ولاردىڭ بار ايىبى – كەڭەس راديوسىن قالت جىبەرمەي تىڭدايدى ەكەن.

تاكەندى ءتۇن ىشىندە تەرگەۋگە الىپ كەلدى. قايىناعاسىنىڭ ۇيىندە ايتقان اڭگىمەلەرىن سۇرادى.

-ايەل المايمىن، ۇيلەنبەيمىن دەپسىڭ؟!. بۇل قالاي؟!.

-ايەل الاتىن، توي جاسايتىن اقشام جوق... ءارى دايىن تۇرعان قالىڭدىق بار ما؟!.

-ءسوزىن قارا مىنا نەمەنىڭ؟!. قاتىن الۋ قيىن با سوندا؟!.

-تاۋىپ بەرسەڭىزدەر ۇيلەنەيىن...

-تاكلا-ماكاندا قانشا ادام ءولدى؟ قانداي تاماق ىشتىڭدەر؟ مۇنىڭ ءبارىن نەگە جاريا قىلاسىڭ، ا؟!. جەرگە قاعىپ جىبەرەيىن بە، الدە جونىڭنان تاسپا تىلەيىن بە؟!. مەرزىمدى كۇنىڭ بىتپەي، اباقتىدان قاشىپ شىققانىڭدى بىلەسىڭ بە، سەن قاشقىن؟!.

-ءسوز شىعىنداپ قايتەسىڭ بۇعان؟!. كامەراعا بار سىلىمتىك!.. سەنىڭ مويىنداعان-مويىنداماعانىڭ بىزگە كوك تيىنعا كەرەك ەمەس؟!.

تاكەندى بۇدان سوڭ سۇراق الۋعا شاقىرعان جوق. ءبىر جۇمادان سوڭ تۇرمەدەن قاشقانى انىقتالىپ، قايىرا اباقتىعا جۇرەتىن بولىپ ۇيعارىلدى.

بۇرىنعى سوت باستىعى عابيتحان:

-تاكلا-ماكانعا تاعى باراتىن بولدىڭ. ءبىز دە جەتەرمىز سوڭىڭنان. ەستەلىك جازىپ قالدىر،– دەپ قارىنداش پەن اق قاعاز ۇسىندى. تاكەن ويلانىپ، تومەندەگى ولەڭ جولدارىن جازدى:

كوكتەن ءبىر جاسىن ءتۇسىپ، ءورت كەتسە ەگەر،

ارتىنشا جەردىڭ ءجۇزى دۋ كوگەرەر.

بولعاندا، سول ۋاقىت ورالارمىن،

كوتەرىپ، ىرىزدىعىم ءدام تارتسا ەگەر...

تار قاپاستاعى تاعدىرلاس جاندار ءتوس ءتۇيىستىرىپ، قۇشاقتاسىپ قوشتاستى.

كوزدەرىن ورامالمەن تاڭىپ، اياعىنا تەمىر كىسەن سالىپ، ەكى قولىن ارتقا قايىرىپ ارقانمەن بايلادى. ارقاننىڭ ءبىر جاق ۇشىن حانسۋ اسكەرى ۇستادى. تاعى ەكى ساقشى قوسىلىپ، جەتەكتەپ اۆتوبۋسقا اكەلىپ وتىرعىزدى. جەتى كۇننەن سوڭ لاگەرگە جەتىپ، تۇتقىندار اراسىنا اكەپ قوستى. اياعىنا كىسەن سالىندى.

 

ححح

 

اسەرلى اڭگىمەگە ەلىتىپ، ءۇنسىز وتىرعان ۇلدار جامىراپ قويا بەردى.

-كورمەگەنىڭىز جوق ەكەن-اۋ!.. سۇمدىق!..  - دەدى كوڭىلى بوس قۋانبەكتىڭ كوزدەرى بوتالاپ.

-بوەۆيك كينوداعىداي! – اسەرشىل يبراھيم تولقىعاننان ورنىنان تۇرىپ كەتتى.

-ىزعارلى تۇرمە كامەرالارى كوز الدىما كەلدى!..

عالامتوردان اتىس-شابىسقا تولى كينو كورۋدەن جالىقپايتىن ايبولاتتىڭ اۋزى اشىلىپ، تاڭ-توسىن:

-اتام، بۇگىنگى كۇننىڭ ناعىز باتىرى ەكەن!.. نە دەگەن پاتريوت!.. باسىنان وتكەرگەن وسىناۋ بۇرالاڭ جول شىتىرمان كينوفيلم ەمەس دەپ كىم ايتار؟!.

-ە-ەي، قۇلىندارىم!.. قايداعى فيلم؟!. قايداعى كينو؟!.

-ەندى نە دەيسىز؟!.

-تاعدىر!.. جازمىش!..

-تاعدىر دەگەن نە اتا؟!. – ايبولات توسىن ساۋال قويدى.

-تاعدىر دەگەنىمىز، شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەندە، اللانىڭ بۇيرىعىمەن ماڭدايعا جازىلعان ادامنىڭ عۇمىرى.

-قىزىق!

-ەستىمەگەن اڭگىمە،– دەپ كاريانىڭ نەمەرەلەرى ىنتىعا ءتۇستى.

-شۋلاماڭدار،– دەدى قۋانبەك ۇلكەندىگىن تانىتىپ. – تاعدىر تۋرالى ايتىڭىزشى، اتا!

-تاعدىر دەگەنىمىز، اركىمنىڭ باسىنان وتەتىن جاقسىلىق پەن جاماندىق، بايلىق پەن كەدەيلىك، باق پەن داۋلەت، قىزمەت ىسپەتتى ىستەردى اللانىڭ الدىن-الا بەلگىلەپ قويۋى.

-سوندا ءبىز روبوت بولعانىمىز با؟! – دەدى ايبولات. – قالايشا-ا؟!.

-جوق،– دەدى كاريا – اللا تاعدىرىمدى الدىن الا بەلگىلەپ قويعان، جاقسى-جامان، كاپىر-مۇسىلمان بولۋىم اللادان دەپ، تاعدىردان كورۋ دۇرىس ەمەس. تاعدىردا كورسەتىلگەن باق-داۋلەتتى ادام ۇستاپ تۇرا الماي، ۋىسىنان شىعارىپ الۋى مۇمكىن. تاعدىردا يماندى-يمانسىز بولۋ دا جازىلماعان. تەك ەركىندە ەمەسى – دەنە ءپىشىمى، باق-داۋلەتى، اتاق-قىزمەتى جانە اجال.

ادام بالاسى قاشان دا جاقسىلىققا ۇمتىلۋى كەرەك. ماسەلەن، مەن تاعدىر ءىسى دەپ قىتاي ەلىندە جۇرە بەرسەم بولا ما؟!. تۋعان جەرىمە جەتۋدى اڭسادىم! ءتاڭىرى تىلەگىمدى قابىل ەتتى! اللادان مەدەت تىلەدىم! قولىمنان كەلگەنشە ارەكەت ەتتىم!..

 

ححح

قىركۇيەك ايى باستالعاننان اۋا رايى كۇرت بۇزىلىپ،  كۇن سالقىندادى. اسپان الەمىن الاشاربى بۇلتتار تورلاپ، ىلكىدە جاڭبىر جاۋىپ وتكەن. تۇنەرگەن اسپان، جۇدەۋ كۇز ادام ەڭسەسىن باسىپ كوڭىلسىزدىككە جەتەلەيدى.

جامانشىلىق حابار جاتا ما؟!. ماونىڭ قاتتى سىرقات ەكەندىگى ەستىلە باستادى. ءبىر كۇنى اسكەرلەر مەن اباقتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرگەنى، ءبىر نارسەگە قاتتى ابىرجىعانى ءبىلىندى. دالادا جۇمىس ىستەيتىن تۇتقىنداردى دەرەۋ ىشكە ايداپ كىرگىزدى. ءبىر تۇتقىن تاكەننىڭ قۇلاعىنا ۇلى كوسەم ماو قايتىس بولدى دەدى سىبىرلاپ.

ەرتەڭىندە اباقتى اكىمشىلىگى ماونىڭ قايتىس بولعانىن حابارلادى. ءتارتىپ ماسەلەسىن تاپتىشتەدى.

-سەندەر قىلمىسكەر بولساڭدار دا، مىنا جاعدايدى قاتتى ەسكەرتەمىز،– دەدى شىلتيگەن حانسۋ باستىق. – حالقىمىزدىڭ ۇلى كوسەمى قايتىس بولدى! سەندەر دۇشپان بولساڭدار دا، ادامسىڭدار!.. قايعىرىڭدار!.. جىلاڭدار!.. قىرىق كۇن بويىنا كۇلۋگە بولمايدى!.. كارتا، دويبى ويناۋ سياقتى كوڭىل كوتەرەتىن ىسپەن شۇعىلدانبايسىڭدار! كىمدە-كىم تارتىپسىزدىك تانىتىپ، باعىنباسا زاڭ شەڭبەرىندە جاۋاپقا تارتىلادى!

قۇلاقتارىڭا قۇيىپ الىڭدار! ەرتەڭ تاڭەرتەڭگى ساعات 10-دا ازا تۇتىپ، ماونىڭ سۋرەتى الدىندا بەس مينۋت ءۇنسىز تۇرامىز.

 

ححح

 

قولدارىنا ءبىر-ءبىر شىبىق ۇستاعان حانسۋ اسكەرلەرى، ساعات توعىزدان اسا تۇتقىنداردى كامەرادان شىقپىرتا ايداپ شىعىپ، جۇرە المايتىنداردى سۇيرەپ، قاتار-قاتار ساپقا تۇرعىزدى.

تۇتقىندار بەس مينۋت ازا تۇتىپ، ءۇنسىز تۇردى. ون توعىز ادامعا كۇلدى دەگەن ايىپ تاعىپ، دەنەلەرىن جالاڭاشتاپ، ءولىمشى ەتىپ سابادى.

ءتۇس اۋا لاگەرگە ۇيعىر مەن قازاق تۇتقىندارىن اكەلدى. كوپشىلىگى ماو قايتىس بولعان كۇنى اراق ءىشىپ ماس بولعان، كۇلگەن جانە ءان ايتقاندار. ياعني، ۇلى كوسەمنىڭ قايتىس بولعانىنا قۋاندى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سوتتالعاندار.  

قىتاي وكىمەتى بۇعان دەيىنگى ورەسكەل ءىس-ارەكەتتەرىن، سوراقى قىلىقتارىن جاڭ-شىڭ باستاعان بيلىك باسىنداعى ءتورت ادامعا اۋدارىپ، حالىق الدىندا بارىنشا اقتالماقشى بولدى. گازەت-جۋرنالدار مەن راديو كۇندىز-ءتۇنى امەريكا قۇراما شتاتىن ماقتاپ باقتى. ولاردىڭ وزىق مادەنيەتى مەن قارىشتاپ العا دامۋىن ناسيحاتتاپ، كينو فيلمدەرىن ءجيى-ءجيى كورسەتتى. امەريكاعا ارقا سۇيەپ، سوتسياليستىك ۆەتنامدى باسىپ الۋ سوعىسىنا شۇعىل كىرىستى.

تۇتقىنداردى سىرتتاعى جۇمىسقا ايداپ اپاراتىن حانسۋ اسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى كەيبىر دەلقۇلى، اۋمەسەرلەرى ماقتانعاندارى سونداي:

-ۆەتنامدى ءبىر اپتادا باسىپ الامىز!.. جەرمەن-جەكسەن ەتەمىز!.. – دەپ كەۋدەلەرىن سوقتى. ساپ تۇزەپ كەلە جاتقاندا، قاتارعا ىلەسە الماي ءسۇرىنىپ، جۇرە الماعان جارىمجان كارى-قۇرتاڭداردى جازىقسىزدان-جازىقسىز تەپكىلەيدى. ولاردىڭ شەكتەن شىققان بۇل وسپادارلىعىنا ەشكىم تيىم سالمادى. ءتىپتى كەيدە:

-ۆەتنامعا جويقىن سوققى بەرىپ، حانويعا جاقىن قالدىق! – دەپ تە داۋرىقتى.

حانسۋ اسكەرلەرىنىڭ بۇلايشا لەپىرىپ-ماقتانۋلارى ەكى ايدان اسا ۋاقىتقا سوزىلىپ، ءبىر كەزدە باسەڭسىپ، بۇرىنعى ەكپىندەرىنەن ايرىلىپ، قاباقتارى ءتۇسىپ، كوڭىلسىز جۇرەتىن بولدى. سوعان قاراعاندا، ءبىر شيكىلىك بار-اۋ دەپ ويلادى تاكەن.

ۇلى كوسەم قايتىپ، ماونىڭ جۇبايى باستاعان تورتەۋ قولعا تۇسكەننەن كەيىن بۇرىن كوپ اتالمايتىن دىڭ شاۋپىڭنىڭ ەسىمى ەستىلە باستادى. بۇل كىسى بۇرىن «وڭشىل» ەسەپتەلىپ، ءۇش رەت بيلىكتەن الاستاتىلعان بولاتىن.

دىڭ شاۋپىڭ سىندى باسشىنىڭ قايتادان بيلىككە كەلۋى تاكەن سياقتى ۇلتشىل، وڭشىلدارعا پايداسى ءتيىپ، جەڭىلدىك جاسالدى. ونداي تۇتقىندارعا راقىمشىلق بەرىلسىن دەگەن ورتالىقتىڭ قارارىن گازەتتەردەن وقىعانىمەن،  بۇل ساياسي قۇجات تاكلا-ماكانعا ءالى جەتكەن جوق.

-ءبىزدى بوساتىڭدار، ىزدەنەيىك، ورتالىقتىڭ بۇيرىعى شىعىپتى،– دەگەن ادامدارعا تۇرمە باسشىلارى:

-ول سەندەرگە ارنالماعان، - دەپ سوزدەرىن جۇرە تىڭدادى.

وڭشىل، ۇلتشىل دەگەن ايىپپەن سوتتالعان تۇتقىنداردىڭ سوڭىنان ىزدەپ كەلگەن اعايىندارى اباقتىدان بوساتىپ اكەتىپ جاتتى. تاكەندى ىزدەيتىن ەشكىم جوق. شاۋەشەك، ءدوربىلجىڭ، قوبىق اۋدانىندا تۇراتىن تۋىستارىنا حات جازدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەن: «كەلسە بولادى» دەگەن سەنىم حات الىپ، ماعان جولداڭدار دەپ ءوتىنىش ايتتى. اقىرى 1980 جىلدىڭ اقپان ايىندا قوبىق اۋدانىنداعى توقتاربايدان، ءدوربىلجىڭ اۋدانىنداعى نەمەرە اعاسى سەرعازىدان، ساقشى ءبولىمى بەرگەن كەپىلدەمە قاعازى كەلدى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا اباقتىدان ءبىرجولاتا بوساپ شىقتى.

تالاي جىل تار قاپستا بىرگە وتىرعان تاعدىرلاس دۇيسەنبەك، مەكە، ابدىكارىم، جۇنىستەر قوش ايتىپ، شىعارىپ سالدى.

دۇيسەنبەك تاكەننىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ:

-ءدام تارتىپ، قازاقستانعا امان-ەسەن جەتسەڭ، ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ مەنىڭ ءتىرى ەكەندىگىمدى جەتكىز. بۇل ساعان امانات! – دەدى كوزدەرى جاساۋراي.

تاكەننىڭ جول حاتى قوبىق پەن ءدوربىلجىڭ اۋداندارىنا عانا جازىلعان بولاتىن. الدىمەن دوربىلجىڭگە كەلۋدى ءجون كورىپ، ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا جايىر تاۋىنىڭ ەتەگىندە قوي باعىپ وتىرعان تۋىسى بەردىعاپاردىڭ ۇيىنە جەتتى. اعا-جەڭگەسى شەريزات پەن اقان قۋانىپ، تاكەننىڭ كەلگەنىن حابارلاعان جىگىتكە سۇيىنشىگە اقشا ۇستاتتى.

اعايىن-تۋىستارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قوناققا شاقىرادى. ۇستىندەگى ەسكى كيىمدەرىن شەشكىزىپ، دۇكەننەن سۋداي جاڭا كيىم الىپ بەردى. ەرتەڭىندە سەرعازى اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. ولار توي جاساپ، ماڭايداعى كورشى-قولاڭنىڭ ءبىرىن قالدىرماي شاقىردى.

جاماعايىننىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن مەيىرىمىنە  سۋسىنداپ، كوڭىلى اسپانداسا دا، كوڭىلى الاڭ ەدى. تۋىستاردىڭ ايالى الاقانىندا ۇزاق جۇرە المايتىنىن سەزگەن تاكەن تەرەڭ ويعا باتتى. بۇلاردىڭ دا شەكەلەرى شىلقىپ وتىرعانى شامالى. شاۋەشەك اۋدانىنداعى قۇلىستاي سەلوسىنا بارىپ، ەسكى بەيىتتە جاتقان اناسىنىڭ باسىنا قۇران وقىدى. ءۇنسىز ءبىراز ۋاقىت وتىردى. اياقتارى ۇيىپ قالعانداي، ورنىنان ارەڭ تۇردى. ولگەندەر مەكەنى – تاس قورىمنان ۇزاي بەردى. جان-دۇنيەسى استاڭ-كەستەڭ. ءبىر قاراسا، كوزدەرىنەن پورا-پورا جاس اعىپ كەلەدى.

 

ححح

 

ۇيگە  حات جازايىن دەپ ويلادى تاكەن.  قازىر قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا حات-حابار ءجۇرىپ جاتقانىن، ايەلى مەن بالا-شاعاسىنىڭ اياگوز اۋدانى، تارباعاتاي كەڭشارىندا تۇراتىنىن ەستىگەن.

سودان بەرى نەشە رەت حات جولدادى. ءالى جاۋاپ جوق. «بالكىم، تارباعاتايدان باسقا جەرگە قونىس اۋدارعان بولار»،– دەپ تە ۋايىمدادى. ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتىر. ءۇمىتى جىڭىشكەرگەن شاقتا قاراعاشتا تۇراتىن قارىنداسى بيجامالدان حابار كەلدى.

جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ۇيىنە كەلسە، ايەلى:

-ءسۇيىنشى! – دەدى كۇلىمسىرەي الدىنان شىعىپ.

-قالاعانىڭىز بولسىن! – دەدى تاكەن قۋانىپ.

-ۇيىڭنەن حات كەلدى! سۋرەت جولداپتى.

حاتتى وقىپ، بالالارىنىڭ سۋرەتىن كورگەندە كوزىنەن جاس توقتاماي قويدى. قارىنداسى بيجامال: «اعا، ءۇي-ءىشى تەگىس امان، تاتەم سەنى توسىپ ءجۇر» دەپتى.

قاجىعۇمار مەن جۇبايى تاكەننىڭ ايەلى قانىمجانعا ريزا بولدى.

-جيىرما جىل ەرىن كۇتكەن جار وسىنداي-اق بولسىن! - دەدى.

شاۋەشەكتە دە جۇپىنى تىرشىلىك. ۇلتتار اراسىنداعى الااۋىزدىق ءورشىپ تۇر. تۇرعىلىقتى حانسۋلار ەجەلدەن قازاق مەكەندەگەن قۇنارلى جەردىڭ جاقسىسىن يەمدەنىپ العان. قازاقتاردىڭ مال جايىلىمى تارىلا باستاپتى. جاندايشاپ، سۇرقيا داعۇر، دۇنگەن ۇلتتارىنىڭ جاعدايى ءتاۋىر. قىزبا مىنەزدى تاكەن، كوپە-كورىنەۋ ادىلەتسىزدىككە شىداماي، ءبىر شاتاق ىسكە ىلىنبەي تۇرعاندا ەلىمدى تەزىرەك تابايىن دەپ تاس-ءتۇيىن بەكىندى.

ەرتەڭىندە اۋا-رايى بۇزىلىپ، اسپان تۇنجىراي باستادى. ەبىدەن جەل تۇردى. ءتۇس اۋا جولعا شىقتى. جول سومكەگە ازداعان ازىق-تۇلىك سالدى. سولتۇستىك-باتىستى بەتكە الىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ءسال جۇرگەن سوڭ قالىڭ كۇنباعىس القابىنا كەزىكتى. بوي جاسىرۋعا قولايلى جەر. ازدان سوڭ قارا جولعا ءتۇستى. ات-اربا مەن ماشينا ەرسىلى-قارسىلى كوپ جۇرگەن جول تاقتايداي سايراپ جاتىر. شاۋەشەك قالاسىنان شەكاراعا دەيىن ون سەگىز شاقىرىم. وسى قارقىننان تانباسا، ەكى-ءۇش ساعاتتا جەتىپ-اق بارار.

-ۋا، راببىم!.. جولىمدى وڭعارتا گور! – دەدى جىگەرلەنىپ.

اينالا-توڭىرەك قارابارقىندانىپ، قاتتى سوققان جەلمەن قاباتتاسا جاڭبىر جاۋدى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. ءجۇرىسى اۋىرلادى. «جاڭبىردىڭ جاۋعانى – اللانىڭ نۇرى!..» دەپ جۇباتتى ءوز-ءوزىن. ءتىسى-تىسىنە تيمەي جاۋراي باستاعاندا، وتكىنشى جاڭبىر پىشاق كەستى تيىلدى. سۋ كيىمدەرىن سىعىپ، ءجۇرىسىن جالعاستىردى. قاس قارايدى. شامالاۋىنشا، شەكارا جاقىن. باقتى تاۋىنىڭ توبەسىندەگى شەكارا بەكەتىنىڭ پروجەكتورى سامالاداي جارىق شاشادى. قىتاي جاقتاعى پروجەكتور دا شىر اينالادى. ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان سىمتەمىردىڭ استىنان ءولدىم-تالدىم دەگەندە امالداپ ءوتىپ، جەر باۋىرلاي العا جىلجىدى. تاڭدايى كەۋىپ، سۋ ىشپەك ەدى، جول قاپشىعى جوق. ءبىر جەردە قالعان-اۋ، شاماسى.

جىلجي بەردى-جىلجي بەردى ەڭبەكتەپ. باعىتى – باقتى تاۋى. ءبىر كەزدە سوقامەن جىرتىلعان توپىراققا ىلىكتى! شەكارادان ءوتتى!

-ۋھ! – دەپ تىنىس الدى.

بويىنا كۇش-قۋات ەنگەندەي، تۇنگى سالقىن اۋانى قۇشىرلانا جۇتتى...

Abai.kz