Jaqynda Almaty qalasynda Ishki ister ministrligining Kóshi-qon polisiyasy komiyteti men Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng úiymdastyruymen kóshi-qongha qatysty býkil ministrlikter men qúzyrly organdardyng oralmandar ókilderimen jýzdesken dóngelek ýstel bolyp ótti. Búl - kóshi-qon Enbek ministrliginen Ishki ister ministrligining qaramaghyna ótkennen bergi alghashqy jiyn. Byltyrghy qarasha aiynda Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining qaramaghyndaghy Kóshi-qon komiyteti taratylyp, Ishki ister ministrligining Kóshi-qon polisiyasy komiytetining departamenti bolyp qayta qúrylghan bolatyn.

Jaqynda Almaty qalasynda Ishki ister ministrligining Kóshi-qon polisiyasy komiyteti men Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng úiymdastyruymen kóshi-qongha qatysty býkil ministrlikter men qúzyrly organdardyng oralmandar ókilderimen jýzdesken dóngelek ýstel bolyp ótti. Búl - kóshi-qon Enbek ministrliginen Ishki ister ministrligining qaramaghyna ótkennen bergi alghashqy jiyn. Byltyrghy qarasha aiynda Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining qaramaghyndaghy Kóshi-qon komiyteti taratylyp, Ishki ister ministrligining Kóshi-qon polisiyasy komiytetining departamenti bolyp qayta qúrylghan bolatyn.

Búl ózgeristen keyin kóshi-qon prosesining erteni jayynda kýmәndi oilar kóbirek aitylghany mәlim. 1991 jyly dýbirmen bastalghan kósh býginde sayabyr tapty. Osy uaqyt aralyghynda kóshting tizgini jeke Agenttik dengeyinen ministrlik qúramyndaghy komiytet jәne departament dengeyine deyin ótti. Kóshting eng qarqyndy sipat alghan kezeni 1991-1993 jyldar bolsa, bir jýiege týsip, stihiyaly týrde emes, memlekettik kóshi-qon kvotasy negizinde 1996 jyldan býginge deyin jýzege asyrylyp keldi. Biraq songhy jyldary osy kósh kerueni tabandap túr.
Atalghan jiynda býginde kóshi-qon salasynda qordalanyp túrghan problemalardyng barlyghy sarapqa salyndy. Sonday-aq, kóshi-qongha qatysy bar ministrlikter men Parlament Mәjilisindegi "Halyqtyng kóshi-qony turaly" zang jobasynyng júmys tobynyng mýshesi, deputat Bekbolat Tileuhan, oblystyq Kóshi-qon polisiyasy basqarmasynyng basshylarynyng birazy kelipti. Jinalysty Kóshi-qon polisiyasy komiytetining tóraghasy Hibratolla Dosqaliyev jýrgizip otyrdy. Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng әrbir ministrlikke qatysty aldyn ala jibergen saualdaryna sol ministrlik ókilderi jauap beruge tyrysty. Bastan-ayaq tek qazaq tilinde ótkizilgen jiyngha qatysqan әrtýrli memleketterden kelgen oralmandar ókilderi sol elderden keletin kóshi-qon týitkilderin ortagha saldy.

QYTAYDAGhY QAZAQ KELE ALMAY JÝR

Jiyngha qatysqan tarih ghylymdarynyng doktory, professor Nәbijan Múqamethanúly 1993 jyly Qytaydan oralghan. Ol Qytaydan keletin kósh keruenning toqtap túrghandyghynyng sebep-saldaryn ashugha tyrysty.
- Qytayda resmy mәlimet boyynsha 1,5 million qazaq ómir sýredi. Solardyng ishinde sanaly týrde Qazaqstangha kóship kelgisi keletinder kóp. Biraq olardyng aldynan kezdesetin kedergiler az emes. Birinshi mәsele - Ýrimjidegi Qazaqstannyng pasport-vizalyq bóliminen viza aludyng qiyndyghy. Zang boyynsha osy bólim Qytaydaghy últy qazaq azamattargha kýnine 150-200 adamgha viza beruge tiyis bolsa, shyn mәnisinde onyng sany kýnine 70-ten aspaydy. Sondyqtan viza aludyng kezegi birneshe aigha sozyluda. Endeshe búl tyghyryqtan shyghudyng joly qalay? Áueli vizany birden alty aigha nemese bir jylgha ýsh mәrte ya kóp mәrtege ashatyn bolsa, ekinshi, songhy tórt jyldan beri Qytaydan Qazaqstangha otbasymen kóship kelu vizasy berilmeydi. Bizding zertteuimizshe, Qazaqstannyng qúzyrly organdar tarapynan otbasymen kóship keluge tyiym salynatyn zang qabyldanbaghan. Endeshe Qytaydan Qazaqstangha otbasymen kóship keluge beriletin vizany qayta qalpyna keltirip, olardyng kóshindegi mýlikterin, mashina-traktor jәne basqa da tehnikalaryn kedendik alymdardan bosatu qajet. Búrynghy zannamalarda búl qúqyq bar. Qazir búl oryndalmaydy. Jaqynda maghan bir oralman shaghym aitty. Ol bir traktor alyp ótpek bolghan eken, kedendik rәsimdeui 3000 myng dollargha deyin jetipti. Ózi Qytayda 3 myng dollar túratyn tehnikanyng óz baghasy shyghypty. Ýshinshi, songhy jyldary oralman studentterding kelui tym azayyp ketti. Onyng da basty sebebi - oqu vizasyn alu qiyndyghy. 1977 jyldan bergi oqu bitirgen kuәligi bar adamdardyng barlyghy diplomdaryn Astanagha aparyp, Bilim jәne ghylym ministrliginen nostrifikasiyadan ótkizedi, tipti oqyghan oqu ornynyng liysenziyasy talap etiledi. Búl - óte orynsyz talap. Sonday-aq olargha joghary oqu oryndarynan jataqhana jetpeydi. Bizding búl rettegi úsynysymyz, Syrtqy ister ministrligining Qytaydaghy Ýrimji qalasyndaghy pasport jәne vizalyq bólimi student jastargha birden ýsh aigha viza ashyp, nostrifikasiya jәne oqu ornynyng liysenziyasyn talap etudi toqtatu.
Qytaydaghy qazaq kóshining jaghdayynyng qiyn ekendigin Syrtqy ister ministrligi Vizalyq-konsuldyq departamentining ýshinshi hatshysy Qarlyghash Qoshaeva da moyyndap otyr:
- Qytaydyng 5 qalasynda Qazaqstannyng bas konsuldyqtary jәne pasporttyq-vizalyq bólim júmys isteydi. Olar - Beyjin, Gonkong, Shanhay qalalarynda bas konsuldyq, Ýrimjide pasporttyq vizalyq resimdeu bólimi. Ýrimji qalasynda viza alugha ótinish bildirushilerding sany óte kóp jәne qyzmetkerlerding sany jetkiliksiz. Sol sebepten viza beru uaqyty birazgha sozylyp ketedi. 2009 jyly Ýrimjide Qytaydyng últy qazaq 24 myng azamatyna, 2010 jyly 22 myng adamgha viza berildi.
Qazir Shynjanda qytay últynyng kóbengi, últtyq mektepterding jabyluy siyaqty sebepter olardyng Qazaqstangha kóshuge degen yntasyn oyatuda. Biraq ol sheshimin tappay otyr. Oghan sebep - shetelge shyghugha niyettilerding shetelge shyghuyn memlekettik organdarmen kelisu qajet. Onyng ýstine shetelge shyghatyn tólqújat alu ýlken mәsele. Qolyna tólqújat tiygennen keyin ghana olar shetelge shyghu qújattaryn dayyndaydy. Ári kәmeletke tolmaghan balalargha tólqújat berilmeydi. Elshilik búl mәseleni Qytaydyng qúzyrly organdary aldynda talay ret kótergeni mәlim. Biraq onaylyqpen sheshimin tabar emes.
Búrynghy Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi Kóshi-qon komiytetining tóraghasy, qazir Parlamentting Bas prokuraturadaghy ókili Qabylsayat Ábishev "Qytaydaghy qazaqtardy kóshirip әkelu ýshin Qazaqstan memleket tarapynan shaqyru jibere almaydy" deydi. Óitkeni búl halyqaralyq zandylyqtargha qayshy eken. Olardy tek qoghamdyq úiymdar ghana shaqyra alatyn kórinedi.
- Halyqaralyq qúqyqta, memleketaralyq qarym-qatynasta bir memleketting ekinshi memleketting tәuelsizdigine qol súqpaushylyq degen tәjiriybe bar. Álemde memleket óz tarapynan ózge elding azamattaryn "maghan ótip ket, kóship kel" dep shaqyru joq. Sondyqtan shaqyrudyng ýsh týri ghana bar. Tuysqandyq shaqyru, oqugha shaqyru, bir úiymdar atynan júmys babymen enbek kýshi esebinde shaqyru. Al memleket kóshi-qon shaqyruy degendi jasamaydy. Al osydan birneshe jyl búryn Qazaqstanda onday shaqyrudyng bolghany belgili. Sol arqyly Qytaydan biraz qazaqtyng qonys audarghany da mәlim. 2000 jyldardyng basynda Syrtqy ister ministrligining biraz qyzmetkeri, olardyng ishinde Qonyrbaev Uәlihan bar kóshi-qon shaqyruyn úiymdastyryp, oghan memlekettik mórdi basatyn bolghan eken. Biraq búl eshqanday qújatpen rettelmegen. Tek patriottyq sezimning jeteginen tuyndaghan. Ol kelisim arqyly bireu Qytaydan tuysqanyn shaqyrsa, memleket oghan kelisimin beremiz degen mór basyp berip otyrghan. Búl halyqaralyq sayasatqa say bolmaghandyqtan ózinen-ózi toqtaghan.
Sondyqtan memleket kóshi-qon shaqyruyn bere almaydy. Al tuysqandyq jolymen nemese basqa da joldarmen shaqyrtu mýmkindigi bar. Songhy eki jylda Ýrimjidegi Qazaqstannyng pasport-vizalyq bólimi 46 myng adamgha viza ashyp bergen. Biraq olardyng tek 5-6 myny ghana oralman kuәligin alghan shyghar. Qalghandary ózderine tiyimdi bolu ýshin yqtiyar hat alady, osynda júmys isteydi, biznes jasaydy. Biraq azamattyq alugha asyqpaydy.
- Byltyr siz "Núrly kósh" arqyly shaqyru mýmkindigin qarastyryp jatyrmyz dep ediniz?..
- Biz osy mәselege oray halyqaralyq sayasatkerler men zangerlermen aqyldasqan edik. Sonda olar tek qoghamdyq úiym atynan shaqyrasyz dedi. Men osy arada ózim eksperiyment jasap, Qytaydan kelgen qazaq jigitterin tauyp alyp, olardy ýiime tirkep, artynda qalghan tuysqandaryn shaqyrttyq. Sóitip 7-8 adamgha shaqyru jiberdik. Olargha Qytay kedergi jasaghan joq.

BYLTYR 14 MYNG JALGhAN ORALMAN KELGEN

Qabylsayat Ábishev jalpy memlekettik kóshi-qon kvotasynyng oryndalghan kezi bolghan joq deydi. Búghan deyingi mәlimetterding kóbi sheneunikterding barmaq basty, kóz qysty saldarynan memleket qarjysynyng talan-tarajgha týsip, talanghanynyng nәtiyjesinde jasalyp kelgen. Byltyr kóshi-qon kvotasy 20 myng otbasygha josparlansa, ol 10 myng otbasyna oryndalyp, 43 myng adam keldi degen mәlimet berilgen.
- Biraq sonyng 29 myny ghana shekaradan ótkeni aiqyn bolyp otyr. 14 myng adam taghy joq. Qazir osyghan oray Jambyl, Qyzylorda, Shymkent kóshi-qon basqarmasynyng búrynghy basshylarynyng isi tekserilip jatyr. Ózbekstanda, Mongholiyada jalghan qújat jasau qatty etek alyp ketken.
Biyl da 20 myng otbasygha kvota taghayyndalyp otyr. Búl - budjettik kórsetkish. Eger shetelden 20 qazaq otbasy kelse, biz olargha memlekettik jәrdemaqy bere alamyz. Al odan asyp ketse budjetting mýmkindigi bolmaydy. Búl - tek norma. Keybir jurnalister kvota oryndalmady, qarjy iygerilmedi dep, baybalam salyp jatady. Ol dúrys emes.
Jiyngha qatysqan Mongholiya, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrkiya, Iran jәne Aughanstan qazaqtarynyng ókilderi kóshi-qondaghy týitkilderding sheshilu joly jayynda óz úsynystaryn ortagha saldy. Aughanstannan 1991 jyly oralghan Qambar Óztemir aughanstandyq 19 adamnan túratyn bir otbasynyng 2007 jyldan beri azamattyq ala almay jýrgenin qúzyrly organdargha eskertse, Mongholiyadaghy qazaqtardyng kóshi jayynda PhD doktory Dosan Baymolda óz úsynystaryn bildirdi. Ol Mongholiya qazaqtary Resey territoriyasyn ainalyp keletindikten jolda kóp qiynshylyqqa úshyraytyndyghyn jetkizdi. Ári Resey territoriyasymen jýrgeni ýshin viza ashtyru kerek, ol vizanyng baghasy býginde 85 dollargha jetken. Búny otbasynda on shaqty adam bolatyn bayanólgiylik qazaqtardyng qaltasy kótere bermeydi. Sondyqtan osydan 20 jyl búryn Mongholiyadan arnayy úshaqpen, KAMAZ-ben kóshirip alu arqyly jýz myngha juyq adam Qazaqstangha qonystanghan edi. Sol ýrdisti qayta janghyrtsa degen tilek bildirdi.
P.S. Qazaqstannyng Parlamenti mәjilisinde byltyrdan beri sýrlenip jatqan "Halyqtyng kóshi-qony turaly" zannyng jobasy bar. Biyl osy zang jobasyn qarau qayta qolgha alynyp jatyr eken. Onyng júmys tobynyng jetekshisi - Jarasbay Sýleymenov, mýsheleri - Bekbolat Tileuhan, Uәlihan Qalijan. Jiyngha qatysqan Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhan barlyq úsynys-tilekterdi jazyp aldy. Bekbolat Tileuhan qazirgi zang jobasyn barynsha halyqtyng kónilinen shyghatynday dayyndaugha atsalysyp jatqandyghyn aita otyryp, oralmandardy Qazaqstan azamattyghyn alghannan keyin 5 jyl kәsip isteuine mýmkindik jasau ýshin salyqtan azat etu, balalaryn ýsh jylgha deyin әskerge jibermeu jәne oralman mәrtebesin ýsh jyl boyy saqtau mәselelerin qarastyryp jatqandyghyn aitty.

Esengýl Kәpqyzy

«Týrkistan» gazeti

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Kósh qarqyn ala ma?»