Jarkentten tabylghan qúpiya jazuda ne syr bar?
Yrghayly saydaghy qúpiya jazu
…IYә, astymyzdaghy jol tandamaytyn jenil kólik (UAZ) bar dauysymen yshqyna gýrildep, soltýstik jaqty nysanagha alyp bar jyldamdyqpen zymyrap keledi. Basty baghytymyz tamyry terenge jayylghan, tarihy talaydy tamsandyrghan Jarkent ónirinin Jetisu Alatauy. Issaparymyzdyn negizgi maqsaty әzirge bizge belgisiz atalmysh tau qoynauyndaghy jartasta jazylghan «Beymәlim jazudy» kózben kórip, suretke týsirip qaytu. Jol bastaushymyz jasy jetpisten assa da jýrisi shiraq, kókiregi tolghan shejire, kórgenderin kónilge týie bilgen – Atubaev Ómirzaq (Torghay) aghamyz. Qazynaly qartymyzdyn tughan el men jerdin, obalar men tastaghy suret, jazular siyaqty tarihi eskertkishter turaly aitqan әngimeleri jandýniyendi baurap, ertegidey elitedi. Osynday bir kezekti әngime barysynda osy «Yrghayly saydaghy kóne jazular...» turaly aitpasy bar ma?! Sodan sol bir belgisiz «qúpiya jazu men tanbalardy izdep baru, óz kózimmen kórip qaytu» turaly oi miyma maza bermedi. Áueli kýndegi kýibeng tirlikpen jýrip birshama uaqytta ótip ketipti, mine «Sabaqty iyne sәtimen» - degendey býgin osy bir isting ynghayy kelip túrghan siyaqty.
Jarkentten shyqqannan toqtamaghan qalpy Lesnovka, Enbekshi auyldaryn kóktey tilip ótken kóligimiz kiyeli Kiytinge kelip biraq ayaldady. Tek qana Enbekshi men Kiytinning arasyndaghy joldyng oily – qyrly jaysyzdyghy bolmasa, jalpy qarqynymyz jaman emes. Sarqyraghan tau ózeninin jogharghy jaqtaghy ótkelinen óte sala beytanys adamdargha jolyghyp, jón súradyq. Dittegen jerimiz Qayshynyn beline baratyn joldy bilip alyp kónilimiz jaylanghan son, týski astyn qamyna kiristik. Jol boyy Torghay aghamyz sózge aralaspay, tek qysqa ghana jauap qayyryp, tomagha túiyq otyryp keldi. Ózen jaghasynda rahattanyp otyryp týstendik, arasynda aghamyzdy sózge tartyp edim, onsha әser etpedi, sol búiyghy kýiinde, qalyn oi qúshaghynda qala berdi. Nege kónilsiz?... «Qinap qoydyq pa, jasy kelgen adamdy» degen, oi da kele berdi... Syrtqa bildirmegenmen aghamyzdyn kózinen «ishki jandýniyesinin alay – týley kýy keship, mazasyzdanyp» otyrghanyn anghardym. Ári qaray mazalaudy jón kórmedim, «ne de bolsa bara kórermiz...» dep sheshtim. Al, jiyenim Bekbolattyng – beymәlim jazu men suretke degen qúshtarlyghy sonday erekshe kónildi, myna qalpynda ottan da, sudan da tayynatyn týri joq. Jýrgizushi balamyz Rayymbek pen Aybekting oilarynda týk joq, olar ýshin bәri qyzyq, bәri tansyq. Ekeui zyr jýgirip aghalaryna barynsha qyzmet kórsetip jatyr óte izetti, tәrbiyeli jastar ekeni kórinip – aq túr, qarap túryp rizalyqtan janyn sýisinedi. Ózen jaghasyndaghy kók maysada әzildesip otyryp asymyzdy ishken son, Aqshaghyldyn sayymen batys jaqty betke alyp, Qayshygha qaray tartyp kettik. Jolay men de oigha berildim: ...qanday jazu eken ә...? ..kimderdin qoltanbasy ? Qashan tasqa basyldy eken? Jazu... tanba... Toqta! Men osy jazular tarihy turaly ne bilemin? Ózime – ózim súraq qoydym, oidy – oi jetelep túnghiyqqa batyp baramyn...
Jazular tarihy jayly oqyghandarym eske týsip, beynetaspanyn lentasyndaghy kadrlar tәrizdi tizbektelip sana arqyly ótip jatyr. Jazu – qysqasha aitsaq, adamnyng oiyn, qorshaghan ortagha kózqarasyn bildirip, solar jayly habar beretin tanbalar jýiesi ghoy. Al, tasqa bederlengen beynelik belgiler ghylymda petroglif nemese piktografiya dep atalady. Sonymen adamzat tarihyndaghy alghashqy jazu tanbalarynyng ómirge kelui osydan 5000 jyl búrynghy Tayau Shyghystaghy Shumer elinen bastau alghan-dy. Odan keyingi 22 dauyssyz dybysy bar túnghysh әlipbiydin iyeleri – finikiyalyqtar ekenin de bilemiz. Qysqasha qayyrsaq myna ghalamshardaghy adam ómirinde jazudyng alatyn orny erekshe. Sebebi, kez kelgen qoghamnyn sayasi, mәdeny jәne ekonomikalyq әleuetinin kórsetkishi jazusyz jýzege asuy mýmkin emes, әueli deseniz әlemdik órkeniyettin damuy da osy jazu – syzudyng payda boluymen tyghyz baylanysty. Aytqanday, amerikan etnologi L.G.Morgannyng adamzat tarihyn jabayylyq, taghylyq, órkeniyettik dep ýsh kezenge bólip qarastyrghany, odan órkeniyettik kezenning jazu – syzu shyqqannan keyin bastalatyndyghyn jazyp ketkeni esterinizde bolar. Yaghni, jazudyn payda boluy adamzat qoghamy tarihynda ýlken betbúrys jasaghan tendessiz janalyq! Demek, әr jazudyn ózindik tarihy men órkeniyetter shejiresinde aishyqty orny, ózgege úqsamaytyn taghdyr tәleyi bar degen sóz. Mysalgha, Egiypet jazularyna «iyerogliyf» - yaghniy, «qasiyetti tanba» dep atau bergen K. Aleksandriyskiy bolsa, osynau siqyrly jazudyn syryn ashu fransuz ghalymy - Jan – Fransua Shampolionnyn mandayyna búiyrypty. Jәne de HVIII – HIH ghasyrlarda kóne jazulardyn kóptep tabylyp oqyluy kózi ashyq, kókiregi oyau ziyaly qauym ókilderinin әngimelerinin negizgi ózegine ainalghan kezen bolatyn. Oghan dәlel retinde Siriya, Vavilon, Parsy syna jazularynyn oqyluynyn qúpiyasyn ashqan talantty oqymystylar – G. Grotefend, G. Roulinson, E. Hinks t.b. ghalymdar sol kezendegi ziyalylar arasynda barynsha madaqtalyp, ýlken qoshemetke iye bolghan edi. Búndaghy toqtala ketetin bir erekshelik, Parsy jeri men Mesopatamiyadan (Tigr men Efrat ózenderi arasy) tabylghan syna jazulardyn bir – birine óte úqsastyghy. Onyn ishinde úzyndyghy – 20m, biyiktigi – 7m jerdi alyp jatqan 400 joldan túratyn Behustun jazuy talaydy tanday qaqtyrdy. Sonymen qatar, Het elinin tarihyn zerttep, hetologiya – ghylymynyn negizinin qalanuyna sebepshi bolghan, het jazuynyn syryn ashqan cheh ghalymy - B. Groznyi esimi ghalymdar ortasynda ýlken qúrmetke iye bolyp, tarihta mәngi qaldy. Odan basqa Saq jazuyn alghash oqyghan Otandyq ghalym, týrki tilinin mamany A. Amanjolov aghamyz ben Shumer jazuy men Týrki runikasynyng aitylu ýndestigi men maghynalyq baylanysyn naqty mysaldar keltire otyryp zerttep jýrgen O. Sýleymenov aghalarymyz da bar. Soghdy jazuynyn tarihy men qoldanyluy óz aldyna bir bólek dýniye.
Al, kóne Týrki syna jazuynyn bizdin últtyq tarihymyzdaghy alatyn orny óte joghary. Nege deseniz búl b.z. VII- VIII ghasyrlaryna jatatyn qúndy jәdigerler kóne Týrkilerding ru - taypalarynyng tanbalary negizinde jasalghandyqtan tól mәdeniyetimiz ben ruhaniyatymyzdyn berik irgetasy ispetti. Kóne týrki runikasy turaly mәlimetti alghash jariyalaghan S. Remezov edi. Osynau qúndy tarihi eskertkishtin shejiresi 1718 – 1727 jyldary Sibirdi zertteushi ghalym Messershmidtin Eniysey ózeninin bas jaghynan tauyp alghan týrli tanbalargha, jazugha toly eki balbal tastan bastau alady. Keyinderi dәl osynday jazu tanbalary bar tastar Minusinsk oipaty men Orhon ózenderi boyynan tabyldy. Arheologiyalyq zertteuler nәtiyjesi búl aimaqtyn kóne Týrki mәdeniyetimen tyghyz baylanysty ekendigin aiqyndap berdi. Atalmysh qúpiya jazu kóptegen ghalymdardyn qyzyghushylyghyn oyatyp, nazaryn audarghanmen olardyn enbekteri esh nәtiyje bermedi. Biraq, adamnyn aqyl – oiynyn mýmkindigi sheksiz emes pe?! Dat ghalymy V. Tomsennin jankeshti enbegi men izdenisinin arqasynda búl qúpiya jazudyn da syry sheshildi. Nәtiyjesinde, osynau tarihi jәdiger býkil Týrki júrtynyn onyn ishinde qazaq halqynyn mәdeniyetinin mәngilik ruhani qazynasynyn Temirqazyghyna ainaldy. Úly babalardyng mәrmәr tasqa qashap jazghan úlaghatty sózderi bizder ýshin ónegeli ósiyet, mәngilik múra bolyp qala bermek.
...Ózimmen ózim bolyp, túnghiyq oidyn týbinde otyrghan meni «Izdegenimiz osy jer, keldik!» dep, «sanq!» etken Torghay aghamyzdyn dauysy selt etkizdi. Bókterdi qiyalay jolsyzben jýiitkigen kóligimiz, jerdin oy – shúnqyryna qaramay shoqyraqtaghan kýii bir kiyiz ýidin aldyna kelip biraq toqtady. Jamyrap kólikten týse bastadyq, bәrimizdin kózimiz tau jaqta, tas bitkenning bәri jazu siyaqty elesteydi. Sóitkenshe kiyiz ýiden bet – auzyn uqalap, kózin syghyraytqan bir jigit aghasy shyqty, jón súrastyq. Ol «búl jer Kýldiqora, ary jaqtarynyz Kóktasty» dedi, qolyn batysqa sermep. Bәrimiz eshnәrsege týsinbey bir sәt abdyrap qaldyq, sonda qalay bolghany...? Torghay aghanyng ainalagha tandana qarap «Áy, onda Yrghayly say qayda?» degen súraghyna, «arttarynyzda qaldy ghoy» dep shyghys jaqtaghy birshama aralyqta túrghan biyikteu jartasty núsqady. Aghamyz ainalany kózben sholyp «Sonda qalay adastym ba?» dep, jan – jaghyn anyryp qaraghan kýii túryp qaldy. Tez esin jiya qoyyp sәlden son әlgi malshy jigitke «Jaqyn manda jazu – syzuy bar tastar kórmedin be?» qayta súraq qoydy. Malshy «joq» dep qysqa qayyrdy da, toqtap baryp esine týsti – au deyim, «Tek myna tóbenin ar jaghynda arabsha jazuy bar bir tasty ghana kórdim» dep sózin ayaqtady. Oghan jauap retinde Torghay agha: «E ony bilemiz, ol bir baydyng qyzyna qoyylghan tas qoy, odan basqa she? Mal qaraghanda osy mandy san sharlasa da jan – jaqtaryna kishkene bir zer salmaydy eken ә búlar...» dep, renjigen keyip tanytty. Sonymen keri búrylyp tóbeni bókterley jýrip otyryp, izdegen Yrghayly sayymyzgha da jettik – au. Endi búl jerde jol azabyn jenildetken jenil kóligimiz ben onyn jýrgizushisi Rayymbekke sheksiz riza boldyq. Bara sala sol ekpinimizben toqtamaghan kýii saydy boylap joghary órledik, esil – dertimiz tezirek kóne jazudy kóru. Shamamen 150m jýrgennen son alghashqy jartasqa jolyqtyq, ondaghy jazudy menen basqa eshkim bayqamady, bәri jyldamdata ilgeri ketti. Alghashqy jazu jandýniyemdi jaghymdy әserge bóledi, jaylap fotoaparatymdy qolgha alyp suretke týsirdim. Qytay iyerogliyfine úqsaytyn siyaqty ma, qalay ózi? Joq, emes – au, emes. Sodan saydy órlep taghy 400m jýrgende saydyn eki jaghyn ala ornalasqan ýlken jaqpar tastar birden kózge týsti. Solar shyghar dep shamaladym, izinshe menen búryn jetken Bekbolattyn quanghannan mәz bolyp aighaylaghan dauysyn estidim. Eki qolyn aspangha kóterip alyp quanyshtan jarylayyn dep túr, «Mine jazu, mine suret!» dep әr tasty bir kórsetedi. Jalpy jartas dogha tәrizdi ýlken ýsh bólikten túrady eken. Eki bóligi batys jaghynda qatarlasqan, al bir bóligi shyghys jaghynda jeke ornalasypty. Ortadaghy ashyqtan su aqqan boluy kerek, biraq osy ashyq bólikti, aldynghy jaqty jergilikti malshylar jartastyn synghan kishkene bólikterimen qorshap qora jasap alypty. Shyghar esiktin sol jaghynda úzyn qúryq túr, soghan qaraghanda jylqy malyn qamaytyn sekildi.
Jartasta beynelengen tәueshki, atty adam, búghylar men arqardyn suretteri keremet! Al, jazulardy kórip tang – tamasha boldyq, tipti esimiz shyghyp qaldy. Osynshama ghajayyp tarihy eskertkishterdin tabyluy, meni ayaq astynan beyne bir altyn kómbege jolyqqanday kýige týsirip, anyryp túryp qaldym. Qytaydyn, arabtyn, parsynyn, kóne týrkinin syna jazularyna mýldem úqsamaydy. Kim, qashan jazdy eken? Qay dәuirge tәn? Qanshama ghasyrlardy artqa tastady eken búl jәdiger? Átten, tastar da sóileytin bolsa ghoy... Sóileydi olar, sóileydi, biraq oghan bizdin óremiz jetpey túr – au...!? Ózimmen ózim kýbirlep sóilesip jýrmin, suretke de týsirudemin. Oiymnyn san – saqqa bólingeni sonday, oisha әr nәrsenin basyn bir shalamyn... Taghy bir bayqalghan erekshelik jabayy jәne ýi januarlary jartastyn jogharghy bóliginde surettelipti de, tómengi jaq bóligi biz sóz etip otyrghan qúpiya jazularmen kómkerilgen.
Menin óz joramalym boyynsha Saq, Ýisin dәuirine jatatyn siyaqty. IYә, sol! Dәl ózi, jabayy januarlar Saq zamany bolsa, atty adam Ýisinderdiki! Esime әr saydyn janaghy Kýldiqora, Yrghaylynyn auzyndaghy biyik tepsende jatqan tas obalar sap ete týsti. Sebebi, Ýisinder ólgen adamdardy mýrdeni su shaymaytyn biyik tóbeler men tau bókterlerine jerlegeni tarihta bar. Kele jatyp sol obalardyn birnesheuin suretke de týsirip alghan edim. Taghy bir bayqaghan nәrsem tastaghy suretter arasynan qolyna qús ústaghan atty adam, yaghni qúsbegi! Mal baghyp sayatshylyq qúru bizdin ata kәsibimiz ekenin bәrimiz de bilemiz, sol suret astyndaghy jazu sayatshylyq, anshylyq nemese mal baghu turaly jazylghan derekter boluy da mýmkin ghoy. B.z.b. I – II ghasyrlarda soltýstigi Balqashtan bizdin ónirdi qosa alghanda ontýstigi Ystyqkólge deyingi aimaqty ýisin eli mekendegen edi ghoy. Sol kezendegi Qytay sayahatshylarynyn tarihi mәlimetteri boyynsha: «...Ýisinderdin memleket basshysy – Kýnby (Gunimo), astanasy – Shyghu qalasy (Chigucheni) qazaqsha Qyzylanghar, týtin sany – 120000, adam sany – 630000, әskeri - 188800». Demek, búl eldin ózindik memleketi, tili, ordasy, jazuy boldy degen sóz, ol búl mәlimetterdin bәrin atalmysh memleket ordasyndaghy arnayy qújattardan alghan. Nege deseniz býkil ýisin jerin aralap mal – janyn sanap shyghugha qytay jihankezinin ómirinin jetpesin bәrimiz de týsinip otyrmyz. Sonday-aq, 70 myn iyerogliften túratyn Qytay jazuynyng túnghysh ret qoldanysqa týsui qazaq elimen shekaralas aumaqta iske asqanyn tarihtan bilemiz. Demek, búl salada bizdin kóshpendi babalarymyzdyn yqpalynyn bolghanyn jasyryp qalu mýmkin emes jәne de búl jaghday kóshpelilerdin ózindik jazu belgileri bolghandyghynan da habar berip túr emes pe.
Qoryta aitqanda osylardyn bәrin oi eleginen ótkize otyryp, búl kóne jazu «Ýisin jazuy boluy da mýmkin ghoy» degen joramalgha toqtadym. Oghan qosa qúrmetti oqyrman, qazaq jerin mekendegen taypalardyn tól jazuynyng payda bolu merzimi b.z.d. I mynjyldyq ekenin úmytpaghan bolarsyz. Áriyne, búl tek óz oiym, biraq tolyqtay zertteudi qajet etetin dýnie ekendigine shýbәm joq. Jartastaghy jazu tanbalary men januarlar beynesin suretke týsirudi ayaqtap, taghy bir ret әrqaysysyn jeke – jeke múqiyat qarap shyqtym. Tamasha janalyq, alghan әserimdi sózben jetkizu mýmkin emes! Aynalagha riza kónilmen qarap biraz túrdym da demalugha tize býgip otyrghanymyz sol edi, búlttan shyqqan kýndey bolyp «jarq!» etip Torghay aghamyz keldi, jýzi janyp túr, óte kónildi. Baghana bizder japa tarmaghay say boyymen órlep ketkende, ol kisi sharshaghandyqtan artta qalyp qoyypty. Sodan biraz demin alyp, aptyghyn basyp kelgen beti osy. Quanyshtan jýzi bal – búl janghan aghamyz: «Osy ghoy bizdin izdegenimiz, mana jol boyy jas bolsa kelip qaldy, búl jaqqa kelmegenime de kóp jyldar boldy(20 jyldan asyp ketti), taba almay qalsam balalardan úyat bolatyn boldy – au» – dep, qatty uayymdap edim. «Jazuly jartasty tapqanymyz qanday jaqsy boldy» – dep, eki qolymen jartasty núsqap jas baladay mәz bolyp túr. Ou, bәse, bәse, endi bәri týsinikti boldy, jol boyghy aghanyn «túiyqtalyp otyruy, ishtey mazasyzdanuynyn» sebepteri osy eken ghoy. Eh, shirkin peyili darhan daladay, aqkónil jas baladay, qazaghymnyn qayran qariyalary – ai! Qartymyzdyng didarynan tógilgen riyasyz sәby kýlki, quanyshqa toly kóz janary mening jadymda kópke deyin saqtalyp qaldy. Átten, ózinizdey qazynalardyn qatary siyrep barady – au degen ókinish ózegimdi órtep ótti. Estelik ýshin dep suretke týstik, biraz әngimelesip tylsym syryn bauyryna býkken, beymәlim jazuy bar jartasqa qimastyqpen qaray – qaray keri qayttyq.
Bәrimiz kónildimiz, dabyr – dúbyrmen kólik qasyna da keldik, qalghan azyq – týligimizdi ortagha salyp, dastarhan jayyp jýrek jalghadyq. Shәi ýstinde aghamyz alysqa kózdi qadaghan qalpy: «...Dolanqara, erte túryp atynnyn, jalyn qara!» dedi de shyghys jaqtaghy keruennin shashylghan tenindey sozylyp jatqan qarataudy qolymen kórsetip, ózi biletin tarihy oqighalargha toqtaldy. Erte kezenderden osy aumaqty mekendep kele jatqan Suan taypasynyn Aqsha, Qaramende rularynyn arasynda bolghan jer dauy jayynda biraz әngimenin tiyegin aghytumen qatar, Kenes zamanynda búl aimaqtyng egis alqaby bolghandyghynan da habardar etip ótti. Ary qaray tómendegi kóz úshynda nýktedey kóringen qos beyitti núsqap, «Jaryqtyq Shyny – Shynghys beyiti, Shyny әieli de, Shynghys eri dedi» búl kesenelerdin sonau ýrkinshilikten búryn túrghyzylghandyghyn aitty. Shamasy 1931 -1933 jyldardaghy asharshylyq jyldarynan búryndary, shamamen ótken HH ghasyrdyng basy bolsa kerek. Odan әri osy mandaghy jer – su attaryna baylanysty biraz shejire tarqatqan aghagha ishtey riza boldym. Súnghyla qarttyn әngimesi ótken HH ghasyrdyn 70 jyldary qaytys bolghan atam Ramazandy esime týsirdi. Sebebi, men es bilgeli «atamnyn balasy» bolyp óstim, atammen erip jýrip auyl aqsaqaldarynyn, manpan, zәngilerding әngimesin, aqalaqshylardyng ózderin kórmesemde olar turaly nebir anyz – estelikterdi tyndap ósken edim. Olardyn әrqaysysy birin – biri qaytalamaytyn «... dariya shalqar, tau mýsinder» erekshe túlghalar edi ghoy, jaryqtyqtar!
Uaqyttyng qalay ótkenin de bayqamay qalyptyq, kýn de keshkiripti ýige jinala bastadyq. Kelgendegidey emes jer jaghdayyn bilip alghan jýrgizuishi bala joldy – jolsyzben tóteley tartyp kózdi ashyp - júmghansha kelgen jolymyzgha qayta týsip alyp jýiitki jóneldi. Árkim óz oiymen otyr, bәrinin de sharshaghany bilinip túr. Tek Bekbolat qana әli aryny basylmaghan sekildi, ainaladaghy kózge týsken әrnәrsege týrli teneuler aityp, tili jetpegen jerlerin týrli qimyldarmen kórsetip bәrimizdi kýldirip, kónildendirip keledi...
Birde shoqyraqtap, birde jayly qalpy zulap kele jatqan kólik terezesinen - zengir kókke, manaurap mýlgigen alyp taugha qarap kele jatyp qaytadan eriksiz oigha shomdym: Oipyrmay, «Kónil jýirik pe, kók dónen jýirik pe?» degen ras – au sirә, ishtey oidy – oi qozghap beymәlim beyneler men tanbagha toly jartas qayta kóz aldyma elestedi. Ártýrli saualdar sanamda myn qúbylady, búl jazular erte orta ghasyrda da jazyluy mýmkin – au degen «súraq» ta qylan berdi. Esime endi týsti, b.z. VIII ghasyryndaghy Qarlúqtar zamanynda Jetisu jerine kelgen tiybettikter tau – tasqa ózderinin buddalyq dúghalaryn oiyp jazyp qaldyrghandary turaly derekter bar ghoy, tarihta. Týrkinin Taspar, Yshpara qaghandary óz biyligi túsynda Budda dinine boy úrdy emes pe...?! Sóitip, Tiybetten lamalardy alghyzyp, Buddanyn qasiyetti jazbalaryn týrki tiline audartyp keninen nasihattaghan edi. Búl jazu sol budda monahtarynyn qoltanbasy shyghar...?! Endi búghan sol Tiybet lamalary jazbalarynyng búdan búryndary Ile ózeninin ong jaq jaghalauynan tabylghany turaly derekti qosynyz. Iә ol da mýmkin, әriyne búl teren zerttep, zerdeleudi qajet etetin dýniyeler, bizdiki tek joba, boljam ghana. Tughan eldin, jerdin tarihy bizder men keleshek úrpaq ýshin bagha jetpes qazyna ghoy. Sol qúndy jәdigerlerdi qasterleu әr qazaqtyn azamattyq paryzy bolmaq. Árqashan paryzymyzgha adal bolyp, «Eli ýshin enbek etkennin ensesi biyik» degen halyq naqylyn tu etip, elimiz ýshin ayanbay enbek eteyik aghayyn. Tәuelsizdigimiz túghyrly, memlekettigimiz mәngilik bolsyn!
Derekkózi: mezgil.kz
Qaly Ibrayymjanov
Tarih ghylymdarynyng magistri
Abai.kz