جاركەنتتەن تابىلعان قۇپيا جازۋدا نە سىر بار؟
ىرعايلى سايداعى قۇپيا جازۋ
ء…يا، استىمىزداعى جول تاڭدامايتىن جەڭىل كولىك (ۋاز) بار داۋىسىمەن ىشقىنا گۇرىلدەپ، سولتۇستىك جاقتى نىساناعا الىپ بار جىلدامدىقپەن زىمىراپ كەلەدى. باستى باعىتىمىز تامىرى تەرەڭگە جايىلعان، تاريحى تالايدى تامساندىرعان جاركەنت ءوڭىرىنىڭ جەتىسۋ الاتاۋى. ءىسساپارىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى ازىرگە بىزگە بەلگىسىز اتالمىش تاۋ قويناۋىنداعى جارتاستا جازىلعان «بەيمالىم جازۋدى» كوزبەن كورىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ قايتۋ. جول باستاۋشىمىز جاسى جەتپىستەن اسسا دا ءجۇرىسى شيراق، كوكىرەگى تولعان شەجىرە، كورگەندەرىن كوڭىلگە تۇيە بىلگەن – اتۋباەۆ ومىرزاق (تورعاي) اعامىز. قازىنالى قارتىمىزدىڭ تۋعان ەل مەن جەردىڭ، وبالار مەن تاستاعى سۋرەت، جازۋلار سياقتى تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرى جاندۇنيەڭدى باۋراپ، ەرتەگىدەي ەلىتەدى. وسىنداي ءبىر كەزەكتى اڭگىمە بارىسىندا وسى «ىرعايلى سايداعى كونە جازۋلار...» تۋرالى ايتپاسى بار ما؟! سودان سول ءبىر بەلگىسىز «قۇپيا جازۋ مەن تاڭبالاردى ىزدەپ بارۋ، ءوز كوزىممەن كورىپ قايتۋ» تۋرالى وي ميىما مازا بەرمەدى. اۋەلى كۇندەگى كۇيبەڭ تىرلىكپەن ءجۇرىپ ءبىرشاما ۋاقىتتا ءوتىپ كەتىپتى، مىنە «ساباقتى ينە ساتىمەن» - دەگەندەي بۇگىن وسى ءبىر ءىستىڭ ىڭعايى كەلىپ تۇرعان سياقتى.
جاركەنتتەن شىققاننان توقتاماعان قالپى لەسنوۆكا، ەڭبەكشى اۋىلدارىن كوكتەي ءتىلىپ وتكەن كولىگىمىز كيەلى كيتىڭگە كەلىپ بىراق ايالدادى. تەك قانا ەڭبەكشى مەن كيتىڭنىڭ اراسىنداعى جولدىڭ ويلى – قىرلى جايسىزدىعى بولماسا، جالپى قارقىنىمىز جامان ەمەس. سارقىراعان تاۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاقتاعى وتكەلىنەن وتە سالا بەيتانىس ادامدارعا جولىعىپ، ءجون سۇرادىق. دىتتەگەن جەرىمىز قايشىنىڭ بەلىنە باراتىن جولدى ءبىلىپ الىپ كوڭىلىمىز جايلانعان سوڭ، تۇسكى استىڭ قامىنا كىرىستىك. جول بويى تورعاي اعامىز سوزگە ارالاسپاي، تەك قىسقا عانا جاۋاپ قايىرىپ، توماعا تۇيىق وتىرىپ كەلدى. وزەن جاعاسىندا راحاتتانىپ وتىرىپ تۇستەندىك، اراسىندا اعامىزدى سوزگە تارتىپ ەدىم، ونشا اسەر ەتپەدى، سول بۇيىعى كۇيىندە، قالىڭ وي قۇشاعىندا قالا بەردى. نەگە كوڭىلسىز؟... «قيناپ قويدىق پا، جاسى كەلگەن ادامدى» دەگەن، وي دا كەلە بەردى... سىرتقا بىلدىرمەگەنمەن اعامىزدىڭ كوزىنەن «ىشكى جاندۇنيەسىنىڭ الاي – تۇلەي كۇي كەشىپ، مازاسىزدانىپ» وتىرعانىن اڭعاردىم. ءارى قاراي مازالاۋدى ءجون كورمەدىم، «نە دە بولسا بارا كورەرمىز...» دەپ شەشتىم. ال، جيەنىم بەكبولاتتىڭ – بەيمالىم جازۋ مەن سۋرەتكە دەگەن قۇشتارلىعى سونداي ەرەكشە كوڭىلدى، مىنا قالپىندا وتتان دا، سۋدان دا تايىناتىن ءتۇرى جوق. جۇرگىزۋشى بالامىز رايىمبەك پەن ايبەكتىڭ ويلارىندا تۇك جوق، ولار ءۇشىن ءبارى قىزىق، ءبارى تاڭسىق. ەكەۋى زىر جۇگىرىپ اعالارىنا بارىنشا قىزمەت كورسەتىپ جاتىر وتە ىزەتتى، تاربيەلى جاستار ەكەنى كورىنىپ – اق تۇر، قاراپ تۇرىپ ريزالىقتان جانىڭ سۇيسىنەدى. وزەن جاعاسىنداعى كوك مايسادا ازىلدەسىپ وتىرىپ اسىمىزدى ىشكەن سوڭ، اقشاعىلدىڭ سايىمەن باتىس جاقتى بەتكە الىپ، قايشىعا قاراي تارتىپ كەتتىك. جولاي مەن دە ويعا بەرىلدىم: ...قانداي جازۋ ەكەن ءا...؟ ..كىمدەردىڭ قولتاڭباسى ؟ قاشان تاسقا باسىلدى ەكەن؟ جازۋ... تاڭبا... توقتا! مەن وسى جازۋلار تاريحى تۋرالى نە بىلەمىن؟ وزىمە – ءوزىم سۇراق قويدىم، ويدى – وي جەتەلەپ تۇڭعيىققا باتىپ بارامىن...
جازۋلار تاريحى جايلى وقىعاندارىم ەسكە ءتۇسىپ، بەينەتاسپانىڭ لەنتاسىنداعى كادرلار ءتارىزدى تىزبەكتەلىپ سانا ارقىلى ءوتىپ جاتىر. جازۋ – قىسقاشا ايتساق، ادامنىڭ ويىن، قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، سولار جايلى حابار بەرەتىن تاڭبالار جۇيەسى عوي. ال، تاسقا بەدەرلەنگەن بەينەلىك بەلگىلەر عىلىمدا پەتروگليف نەمەسە پيكتوگرافيا دەپ اتالادى. سونىمەن ادامزات تاريحىنداعى العاشقى جازۋ تاڭبالارىنىڭ ومىرگە كەلۋى وسىدان 5000 جىل بۇرىنعى تاياۋ شىعىستاعى شۋمەر ەلىنەن باستاۋ العان-دى. ودان كەيىنگى 22 داۋىسسىز دىبىسى بار تۇڭعىش ءالىپبيدىڭ يەلەرى – فينيكيالىقتار ەكەنىن دە بىلەمىز. قىسقاشا قايىرساق مىنا عالامشارداعى ادام ومىرىندە جازۋدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى، كەز كەلگەن قوعامنىڭ ساياسي، مادەني جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ كورسەتكىشى جازۋسىز جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس، اۋەلى دەسەڭىز الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋى دا وسى جازۋ – سىزۋدىڭ پايدا بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ايتقانداي، امەريكان ەتنولوگى ل.گ.مورگاننىڭ ادامزات تاريحىن جابايىلىق، تاعىلىق، وركەنيەتتىك دەپ ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعانى، ودان وركەنيەتتىك كەزەڭنىڭ جازۋ – سىزۋ شىققاننان كەيىن باستالاتىندىعىن جازىپ كەتكەنى ەستەرىڭىزدە بولار. ياعني، جازۋدىڭ پايدا بولۋى ادامزات قوعامى تاريحىندا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعان تەڭدەسسىز جاڭالىق! دەمەك، ءار جازۋدىڭ وزىندىك تاريحى مەن وركەنيەتتەر شەجىرەسىندە ايشىقتى ورنى، وزگەگە ۇقسامايتىن تاعدىر تالەيى بار دەگەن ءسوز. مىسالعا، ەگيپەت جازۋلارىنا «يەروگليف» - ياعني، «قاسيەتتى تاڭبا» دەپ اتاۋ بەرگەن ك. الەكساندريسكي بولسا، وسىناۋ سيقىرلى جازۋدىڭ سىرىن اشۋ فرانتسۋز عالىمى - جان – فرانسۋا شامپولوننىڭ ماڭدايىنا بۇيىرىپتى. جانە دە ءحVىىى – ءحىح عاسىرلاردا كونە جازۋلاردىڭ كوپتەپ تابىلىپ وقىلۋى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالعان كەزەڭ بولاتىن. وعان دالەل رەتىندە سيريا، ۆاۆيلون، پارسى سىنا جازۋلارىنىڭ وقىلۋىنىڭ قۇپياسىن اشقان تالانتتى وقىمىستىلار – گ. گروتەفەند، گ. روۋلينسون، ە. حينكس ت.ب. عالىمدار سول كەزەڭدەگى زيالىلار اراسىندا بارىنشا ماداقتالىپ، ۇلكەن قوشەمەتكە يە بولعان ەدى. بۇنداعى توقتالا كەتەتىن ءبىر ەرەكشەلىك، پارسى جەرى مەن مەسوپاتاميادان (تيگر مەن ەفرات وزەندەرى اراسى) تابىلعان سىنا جازۋلاردىڭ ءبىر – بىرىنە وتە ۇقساستىعى. ونىڭ ىشىندە ۇزىندىعى – 20م، بيىكتىگى – 7م جەردى الىپ جاتقان 400 جولدان تۇراتىن بەحۋستۋن جازۋى تالايدى تاڭداي قاقتىردى. سونىمەن قاتار، حەت ەلىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، حەتولوگيا – عىلىمىنىڭ نەگىزىنىڭ قالانۋىنا سەبەپشى بولعان، حەت جازۋىنىڭ سىرىن اشقان چەح عالىمى - ب. گروزنىي ەسىمى عالىمدار ورتاسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولىپ، تاريحتا ماڭگى قالدى. ودان باسقا ساق جازۋىن العاش وقىعان وتاندىق عالىم، تۇركى ءتىلىنىڭ مامانى ا. امانجولوۆ اعامىز بەن شۋمەر جازۋى مەن تۇركى رۋنيكاسىنىڭ ايتىلۋ ۇندەستىگى مەن ماعىنالىق بايلانىسىن ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ زەرتتەپ جۇرگەن و. سۇلەيمەنوۆ اعالارىمىز دا بار. سوعدى جازۋىنىڭ تاريحى مەن قولدانىلۋى ءوز الدىنا ءبىر بولەك دۇنيە.
ال، كونە تۇركى سىنا جازۋىنىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزداعى الاتىن ورنى وتە جوعارى. نەگە دەسەڭىز بۇل ب.ز. ءVىى- ءVىىى عاسىرلارىنا جاتاتىن قۇندى جادىگەرلەر كونە تۇركىلەردىڭ رۋ - تايپالارىنىڭ تاڭبالارى نەگىزىندە جاسالعاندىقتان ءتول مادەنيەتىمىز بەن رۋحانياتىمىزدىڭ بەرىك ىرگەتاسى ىسپەتتى. كونە تۇركى رۋنيكاسى تۋرالى مالىمەتتى العاش جاريالاعان س. رەمەزوۆ ەدى. وسىناۋ قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ شەجىرەسى 1718 – 1727 جىلدارى ءسىبىردى زەرتتەۋشى عالىم مەسسەرشميدتىڭ ەنيسەي وزەنىنىڭ باس جاعىنان تاۋىپ العان ءتۇرلى تاڭبالارعا، جازۋعا تولى ەكى بالبال تاستان باستاۋ الادى. كەيىندەرى ءدال وسىنداي جازۋ تاڭبالارى بار تاستار مينۋسينسك ويپاتى مەن ورحون وزەندەرى بويىنان تابىلدى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بۇل ايماقتىڭ كونە تۇركى مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن ايقىنداپ بەردى. اتالمىش قۇپيا جازۋ كوپتەگەن عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، نازارىن اۋدارعانمەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرى ەش ناتيجە بەرمەدى. بىراق، ادامنىڭ اقىل – ويىنىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز ەمەس پە؟! دات عالىمى ۆ. تومسەننىڭ جانكەشتى ەڭبەگى مەن ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا بۇل قۇپيا جازۋدىڭ دا سىرى شەشىلدى. ناتيجەسىندە، وسىناۋ تاريحي جادىگەر بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ ماڭگىلىك رۋحاني قازىناسىنىڭ تەمىرقازىعىنا اينالدى. ۇلى بابالاردىڭ ءمارمار تاسقا قاشاپ جازعان ۇلاعاتتى سوزدەرى بىزدەر ءۇشىن ونەگەلى وسيەت، ماڭگىلىك مۇرا بولىپ قالا بەرمەك.
...وزىممەن ءوزىم بولىپ، تۇڭعيىق ويدىڭ تۇبىندە وتىرعان مەنى «ىزدەگەنىمىز وسى جەر، كەلدىك!» دەپ، «ساڭق!» ەتكەن تورعاي اعامىزدىڭ داۋىسى سەلت ەتكىزدى. بوكتەردى قيالاي جولسىزبەن جۇيىتكىگەن كولىگىمىز، جەردىڭ وي – شۇڭقىرىنا قاراماي شوقىراقتاعان كۇيى ءبىر كيىز ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ بىراق توقتادى. جامىراپ كولىكتەن تۇسە باستادىق، ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز تاۋ جاقتا، تاس بىتكەننىڭ ءبارى جازۋ سياقتى ەلەستەيدى. سويتكەنشە كيىز ۇيدەن بەت – اۋزىن ۋقالاپ، كوزىن سىعىرايتقان ءبىر جىگىت اعاسى شىقتى، ءجون سۇراستىق. ول «بۇل جەر كۇلدىقورا، ارى جاقتارىڭىز كوكتاستى» دەدى، قولىن باتىسقا سەرمەپ. ءبارىمىز ەشنارسەگە تۇسىنبەي ءبىر ءسات ابدىراپ قالدىق، سوندا قالاي بولعانى...؟ تورعاي اعانىڭ اينالاعا تاڭدانا قاراپ «ءاي، وندا ىرعايلى ساي قايدا؟» دەگەن سۇراعىنا، «ارتتارىڭىزدا قالدى عوي» دەپ شىعىس جاقتاعى ءبىرشاما ارالىقتا تۇرعان بيىكتەۋ جارتاستى نۇسقادى. اعامىز اينالانى كوزبەن شولىپ «سوندا قالاي اداستىم با؟» دەپ، جان – جاعىن اڭىرىپ قاراعان كۇيى تۇرىپ قالدى. تەز ەسىن جيا قويىپ سالدەن سوڭ الگى مالشى جىگىتكە «جاقىن ماڭدا جازۋ – سىزۋى بار تاستار كورمەدىڭ بە؟» قايتا سۇراق قويدى. مالشى «جوق» دەپ قىسقا قايىردى دا، توقتاپ بارىپ ەسىنە ءتۇستى – اۋ دەيىم، «تەك مىنا توبەنىڭ ار جاعىندا ارابشا جازۋى بار ءبىر تاستى عانا كوردىم» دەپ ءسوزىن اياقتادى. وعان جاۋاپ رەتىندە تورعاي اعا: «ە ونى بىلەمىز، ول ءبىر بايدىڭ قىزىنا قويىلعان تاس قوي، ودان باسقا شە؟ مال قاراعاندا وسى ماڭدى سان شارلاسا دا جان – جاقتارىنا كىشكەنە ءبىر زەر سالمايدى ەكەن ءا بۇلار...» دەپ، رەنجىگەن كەيىپ تانىتتى. سونىمەن كەرى بۇرىلىپ توبەنى بوكتەرلەي ءجۇرىپ وتىرىپ، ىزدەگەن ىرعايلى سايىمىزعا دا جەتتىك – اۋ. ەندى بۇل جەردە جول ازابىن جەڭىلدەتكەن جەڭىل كولىگىمىز بەن ونىڭ جۇرگىزۋشىسى رايىمبەككە شەكسىز ريزا بولدىق. بارا سالا سول ەكپىنىمىزبەن توقتاماعان كۇيى سايدى بويلاپ جوعارى ورلەدىك، ەسىل – دەرتىمىز تەزىرەك كونە جازۋدى كورۋ. شامامەن 150م جۇرگەننەن سوڭ العاشقى جارتاسقا جولىقتىق، ونداعى جازۋدى مەنەن باسقا ەشكىم بايقامادى، ءبارى جىلدامداتا ىلگەرى كەتتى. العاشقى جازۋ جاندۇنيەمدى جاعىمدى اسەرگە بولەدى، جايلاپ فوتواپاراتىمدى قولعا الىپ سۋرەتكە ءتۇسىردىم. قىتاي يەروگليفىنە ۇقسايتىن سياقتى ما، قالاي ءوزى؟ جوق، ەمەس – اۋ، ەمەس. سودان سايدى ورلەپ تاعى 400م جۇرگەندە سايدىڭ ەكى جاعىن الا ورنالاسقان ۇلكەن جاقپار تاستار بىردەن كوزگە ءتۇستى. سولار شىعار دەپ شامالادىم، ىزىنشە مەنەن بۇرىن جەتكەن بەكبولاتتىڭ قۋانعاننان ءماز بولىپ ايعايلاعان داۋىسىن ەستىدىم. ەكى قولىن اسپانعا كوتەرىپ الىپ قۋانىشتان جارىلايىن دەپ تۇر، «مىنە جازۋ، مىنە سۋرەت!» دەپ ءار تاستى ءبىر كورسەتەدى. جالپى جارتاس دوعا ءتارىزدى ۇلكەن ءۇش بولىكتەن تۇرادى ەكەن. ەكى بولىگى باتىس جاعىندا قاتارلاسقان، ال ءبىر بولىگى شىعىس جاعىندا جەكە ورنالاسىپتى. ورتاداعى اشىقتان سۋ اققان بولۋى كەرەك، بىراق وسى اشىق بولىكتى، الدىڭعى جاقتى جەرگىلىكتى مالشىلار جارتاستىڭ سىنعان كىشكەنە بولىكتەرىمەن قورشاپ قورا جاساپ الىپتى. شىعار ەسىكتىڭ سول جاعىندا ۇزىن قۇرىق تۇر، سوعان قاراعاندا جىلقى مالىن قامايتىن سەكىلدى.
جارتاستا بەينەلەنگەن تاۋەشكى، اتتى ادام، بۇعىلار مەن ارقاردىڭ سۋرەتتەرى كەرەمەت! ال، جازۋلاردى كورىپ تاڭ – تاماشا بولدىق، ءتىپتى ەسىمىز شىعىپ قالدى. وسىنشاما عاجايىپ تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ تابىلۋى، مەنى اياق استىنان بەينە ءبىر التىن كومبەگە جولىققانداي كۇيگە ءتۇسىرىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. قىتايدىڭ، ارابتىڭ، پارسىنىڭ، كونە تۇركىنىڭ سىنا جازۋلارىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. كىم، قاشان جازدى ەكەن؟ قاي داۋىرگە ءتان؟ قانشاما عاسىرلاردى ارتقا تاستادى ەكەن بۇل جادىگەر؟ اتتەڭ، تاستار دا سويلەيتىن بولسا عوي... سويلەيدى ولار، سويلەيدى، بىراق وعان ءبىزدىڭ ورەمىز جەتپەي تۇر – اۋ...!؟ وزىممەن ءوزىم كۇبىرلەپ سويلەسىپ ءجۇرمىن، سۋرەتكە دە تۇسىرۋدەمىن. ويىمنىڭ سان – ساققا بولىنگەنى سونداي، ويشا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالامىن... تاعى ءبىر بايقالعان ەرەكشەلىك جابايى جانە ءۇي جانۋارلارى جارتاستىڭ جوعارعى بولىگىندە سۋرەتتەلىپتى دە، تومەنگى جاق بولىگى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قۇپيا جازۋلارمەن كومكەرىلگەن.
مەنىڭ ءوز جورامالىم بويىنشا ساق، ءۇيسىن داۋىرىنە جاتاتىن سياقتى. ءيا، سول! ءدال ءوزى، جابايى جانۋارلار ساق زامانى بولسا، اتتى ادام ۇيسىندەردىكى! ەسىمە ءار سايدىڭ جاڭاعى كۇلدىقورا، ىرعايلىنىڭ اۋزىنداعى بيىك تەپسەڭدە جاتقان تاس وبالار ساپ ەتە ءتۇستى. سەبەبى، ۇيسىندەر ولگەن ادامداردى مۇردەنى سۋ شايمايتىن بيىك توبەلەر مەن تاۋ بوكتەرلەرىنە جەرلەگەنى تاريحتا بار. كەلە جاتىپ سول وبالاردىڭ بىرنەشەۋىن سۋرەتكە دە ءتۇسىرىپ العان ەدىم. تاعى ءبىر بايقاعان نارسەم تاستاعى سۋرەتتەر اراسىنان قولىنا قۇس ۇستاعان اتتى ادام، ياعني قۇسبەگى! مال باعىپ ساياتشىلىق قۇرۋ ءبىزدىڭ اتا كاسىبىمىز ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، سول سۋرەت استىنداعى جازۋ ساياتشىلىق، اڭشىلىق نەمەسە مال باعۋ تۋرالى جازىلعان دەرەكتەر بولۋى دا مۇمكىن عوي. ب.ز.ب. ءى – ءىى عاسىرلاردا سولتۇستىگى بالقاشتان ءبىزدىڭ ءوڭىردى قوسا العاندا وڭتۇستىگى ىستىقكولگە دەيىنگى ايماقتى ءۇيسىن ەلى مەكەندەگەن ەدى عوي. سول كەزەڭدەگى قىتاي ساياحاتشىلارىنىڭ تاريحي مالىمەتتەرى بويىنشا: «...ۇيسىندەردىڭ مەملەكەت باسشىسى – كۇنبي (گۋنمو), استاناسى – شىعۋ قالاسى (چيگۋچەن) قازاقشا قىزىلاڭعار، ءتۇتىن سانى – 120000, ادام سانى – 630000, اسكەرى - 188800». دەمەك، بۇل ەلدىڭ وزىندىك مەملەكەتى، ءتىلى، ورداسى، جازۋى بولدى دەگەن ءسوز، ول بۇل مالىمەتتەردىڭ ءبارىن اتالمىش مەملەكەت ورداسىنداعى ارنايى قۇجاتتاردان العان. نەگە دەسەڭىز بۇكىل ءۇيسىن جەرىن ارالاپ مال – جانىن ساناپ شىعۋعا قىتاي جيھانكەزىنىڭ ءومىرىنىڭ جەتپەسىن ءبارىمىز دە ءتۇسىنىپ وتىرمىز. سونداي-اق، 70 مىڭ يەروگليفتەن تۇراتىن قىتاي جازۋىنىڭ تۇڭعىش رەت قولدانىسقا ءتۇسۋى قازاق ەلىمەن شەكارالاس اۋماقتا ىسكە اسقانىن تاريحتان بىلەمىز. دەمەك، بۇل سالادا ءبىزدىڭ كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ىقپالىنىڭ بولعانىن جاسىرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس جانە دە بۇل جاعداي كوشپەلىلەردىڭ وزىندىك جازۋ بەلگىلەرى بولعاندىعىنان دا حابار بەرىپ تۇر ەمەس پە.
قورىتا ايتقاندا وسىلاردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، بۇل كونە جازۋ «ءۇيسىن جازۋى بولۋى دا مۇمكىن عوي» دەگەن جورامالعا توقتادىم. وعان قوسا قۇرمەتتى وقىرمان، قازاق جەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ءتول جازۋىنىڭ پايدا بولۋ مەرزىمى ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىق ەكەنىن ۇمىتپاعان بولارسىز. ارينە، بۇل تەك ءوز ويىم، بىراق تولىقتاي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە ەكەندىگىنە ءشۇبام جوق. جارتاستاعى جازۋ تاڭبالارى مەن جانۋارلار بەينەسىن سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى اياقتاپ، تاعى ءبىر رەت ارقايسىسىن جەكە – جەكە مۇقيات قاراپ شىقتىم. تاماشا جاڭالىق، العان اسەرىمدى سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس! اينالاعا ريزا كوڭىلمەن قاراپ ءبىراز تۇردىم دا دەمالۋعا تىزە بۇگىپ وتىرعانىمىز سول ەدى، بۇلتتان شىققان كۇندەي بولىپ «جارق!» ەتىپ تورعاي اعامىز كەلدى، ءجۇزى جانىپ تۇر، وتە كوڭىلدى. باعانا بىزدەر جاپا تارماعاي ساي بويىمەن ورلەپ كەتكەندە، ول كىسى شارشاعاندىقتان ارتتا قالىپ قويىپتى. سودان ءبىراز دەمىن الىپ، اپتىعىن باسىپ كەلگەن بەتى وسى. قۋانىشتان ءجۇزى بال – بۇل جانعان اعامىز: «وسى عوي ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز، مانا جول بويى جاس بولسا كەلىپ قالدى، بۇل جاققا كەلمەگەنىمە دە كوپ جىلدار بولدى(20 جىلدان اسىپ كەتتى), تابا الماي قالسام بالالاردان ۇيات بولاتىن بولدى – اۋ» – دەپ، قاتتى ۋايىمداپ ەدىم. «جازۋلى جارتاستى تاپقانىمىز قانداي جاقسى بولدى» – دەپ، ەكى قولىمەن جارتاستى نۇسقاپ جاس بالاداي ءماز بولىپ تۇر. وۋ، باسە، باسە، ەندى ءبارى تۇسىنىكتى بولدى، جول بويعى اعانىڭ «تۇيىقتالىپ وتىرۋى، ىشتەي مازاسىزدانۋىنىڭ» سەبەپتەرى وسى ەكەن عوي. ەح، شىركىن پەيىلى دارحان دالاداي، اقكوڭىل جاس بالاداي، قازاعىمنىڭ قايران قاريالارى – اي! قارتىمىزدىڭ ديدارىنان توگىلگەن رياسىز ءسابي كۇلكى، قۋانىشقا تولى كوز جانارى مەنىڭ جادىمدا كوپكە دەيىن ساقتالىپ قالدى. اتتەڭ، وزىڭىزدەي قازىنالاردىڭ قاتارى سيرەپ بارادى – اۋ دەگەن وكىنىش وزەگىمدى ورتەپ ءوتتى. ەستەلىك ءۇشىن دەپ سۋرەتكە تۇستىك، ءبىراز اڭگىمەلەسىپ تىلسىم سىرىن باۋىرىنا بۇككەن، بەيمالىم جازۋى بار جارتاسقا قيماستىقپەن قاراي – قاراي كەرى قايتتىق.
ءبارىمىز كوڭىلدىمىز، دابىر – دۇبىرمەن كولىك قاسىنا دا كەلدىك، قالعان ازىق – تۇلىگىمىزدى ورتاعا سالىپ، داستارحان جايىپ جۇرەك جالعادىق. ءشاي ۇستىندە اعامىز الىسقا كوزدى قاداعان قالپى: «...دولاڭقارا، ەرتە تۇرىپ اتىڭنىڭ، جالىن قارا!» دەدى دە شىعىس جاقتاعى كەرۋەننىڭ شاشىلعان تەڭىندەي سوزىلىپ جاتقان قاراتاۋدى قولىمەن كورسەتىپ، ءوزى بىلەتىن تاريحي وقيعالارعا توقتالدى. ەرتە كەزەڭدەردەن وسى اۋماقتى مەكەندەپ كەلە جاتقان سۋان تايپاسىنىڭ اقشا، قارامەندە رۋلارىنىڭ اراسىندا بولعان جەر داۋى جايىندا ءبىراز اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتۋمەن قاتار، كەڭەس زامانىندا بۇل ايماقتىڭ ەگىس القابى بولعاندىعىنان دا حاباردار ەتىپ ءوتتى. ارى قاراي تومەندەگى كوز ۇشىندا نۇكتەدەي كورىنگەن قوس بەيىتتى نۇسقاپ، «جارىقتىق شىنى – شىڭعىس بەيىتى، شىنى ايەلى دە، شىڭعىس ەرى دەدى» بۇل كەسەنەلەردىڭ سوناۋ ۇركىنشىلىكتەن بۇرىن تۇرعىزىلعاندىعىن ايتتى. شاماسى 1931 -1933 جىلدارداعى اشارشىلىق جىلدارىنان بۇرىندارى، شامامەن وتكەن حح عاسىردىڭ باسى بولسا كەرەك. ودان ءارى وسى ماڭداعى جەر – سۋ اتتارىنا بايلانىستى ءبىراز شەجىرە تارقاتقان اعاعا ىشتەي ريزا بولدىم. سۇڭعىلا قارتتىڭ اڭگىمەسى وتكەن حح عاسىردىڭ 70 جىلدارى قايتىس بولعان اتام رامازاندى ەسىمە ءتۇسىردى. سەبەبى، مەن ەس بىلگەلى «اتامنىڭ بالاسى» بولىپ ءوستىم، اتاممەن ەرىپ ءجۇرىپ اۋىل اقساقالدارىنىڭ، مانپاڭ، زاڭگىلەردىڭ اڭگىمەسىن، اقالاقشىلاردىڭ وزدەرىن كورمەسەمدە ولار تۋرالى نەبىر اڭىز – ەستەلىكتەردى تىڭداپ وسكەن ەدىم. ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىرىن – ءبىرى قايتالامايتىن «... داريا شالقار، تاۋ مۇسىندەر» ەرەكشە تۇلعالار ەدى عوي، جارىقتىقتار!
ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بايقاماي قالىپتىق، كۇن دە كەشكىرىپتى ۇيگە جينالا باستادىق. كەلگەندەگىدەي ەمەس جەر جاعدايىن ءبىلىپ العان جۇرگىزۋىشى بالا جولدى – جولسىزبەن توتەلەي تارتىپ كوزدى اشىپ - جۇمعانشا كەلگەن جولىمىزعا قايتا ءتۇسىپ الىپ جۇيىتكي جونەلدى. اركىم ءوز ويىمەن وتىر، ءبارىنىڭ دە شارشاعانى ءبىلىنىپ تۇر. تەك بەكبولات قانا ءالى ارىنى باسىلماعان سەكىلدى، اينالاداعى كوزگە تۇسكەن ارنارسەگە ءتۇرلى تەڭەۋلەر ايتىپ، ءتىلى جەتپەگەن جەرلەرىن ءتۇرلى قيمىلدارمەن كورسەتىپ ءبارىمىزدى كۇلدىرىپ، كوڭىلدەندىرىپ كەلەدى...
بىردە شوقىراقتاپ، بىردە جايلى قالپى زۋلاپ كەلە جاتقان كولىك تەرەزەسىنەن - زەڭگىر كوككە، ماناۋراپ مۇلگىگەن الىپ تاۋعا قاراپ كەلە جاتىپ قايتادان ەرىكسىز ويعا شومدىم: ويپىرماي، «كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە؟» دەگەن راس – اۋ ءسىرا، ىشتەي ويدى – وي قوزعاپ بەيمالىم بەينەلەر مەن تاڭباعا تولى جارتاس قايتا كوز الدىما ەلەستەدى. ءارتۇرلى ساۋالدار سانامدا مىڭ قۇبىلادى، بۇل جازۋلار ەرتە ورتا عاسىردا دا جازىلۋى مۇمكىن – اۋ دەگەن «سۇراق» تا قىلاڭ بەردى. ەسىمە ەندى ءتۇستى، ب.ز. ءVىىى عاسىرىنداعى قارلۇقتار زامانىندا جەتىسۋ جەرىنە كەلگەن تيبەتتىكتەر تاۋ – تاسقا وزدەرىنىڭ بۋددالىق دۇعالارىن ويىپ جازىپ قالدىرعاندارى تۋرالى دەرەكتەر بار عوي، تاريحتا. تۇركىنىڭ تاسپار، ىشپارا قاعاندارى ءوز بيلىگى تۇسىندا بۋددا دىنىنە بوي ۇردى ەمەس پە...؟! ءسويتىپ، تيبەتتەن لامالاردى العىزىپ، بۋددانىڭ قاسيەتتى جازبالارىن تۇركى تىلىنە اۋدارتىپ كەڭىنەن ناسيحاتتاعان ەدى. بۇل جازۋ سول بۋددا موناحتارىنىڭ قولتاڭباسى شىعار...؟! ەندى بۇعان سول تيبەت لامالارى جازبالارىنىڭ بۇدان بۇرىندارى ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنان تابىلعانى تۋرالى دەرەكتى قوسىڭىز. ءيا ول دا مۇمكىن، ارينە بۇل تەرەڭ زەرتتەپ، زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر، بىزدىكى تەك جوبا، بولجام عانا. تۋعان ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحى بىزدەر مەن كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن باعا جەتپەس قازىنا عوي. سول قۇندى جادىگەرلەردى قاستەرلەۋ ءار قازاقتىڭ ازاماتتىق پارىزى بولماق. ارقاشان پارىزىمىزعا ادال بولىپ، «ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەننىڭ ەڭسەسى بيىك» دەگەن حالىق ناقىلىن تۋ ەتىپ، ەلىمىز ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتەيىك اعايىن. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، مەملەكەتتىگىمىز ماڭگىلىك بولسىن!
دەرەككوزى: mezgil.kz
قالي يبرايىمجانوۆ
تاريح عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى
Abai.kz
