Qayran bizding analar...

Bizding qazaq aqyn-jazushylarynyng arasynda anyzgha ainalghan ýsh Ana bar: biri - Ábish Kekilbaydyng anasy Aysәule, ekinshisi - Asqar Sýleymenovtyng anasy Aytoty, endi biri - Qayrat Júmaghaliyevting anasy Janylghanym. Qazaq jerining әr púshpaghynan kelse de, Almatydaghy qalamger qauymnyng ortaq Anasyna, qamqor da qadirli qazyna-qariyasyna ainalghan osy bir jandar turaly qansha aitsa da artyq emes.
Sonymen, býgingi әngime Qúm Narynnyng qaysar qyzy, otyzgha tolar tolmas jasynda jesir qalyp, Qúdaydan súrap alghan Jalghyzyn jetildirgenshe jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymegen; otaghasynan óli airylsa, kir juyp, kindik kesken Otanynan tiridey aiyrylghan; 1952 jyly tughan jerin tu-talaqay etken әskeriylerding tepkisine qaldyryp, Ontýstik Qazaqstan ólkesine jer audarylghan; jalghyz-jarym jalanayaq jylap-enirep ketip, sholaq belsendi basshylargha ókpelep jýrgen Úlyn ghana emes, jeti birdey nemeresin Naryngha qayta tabystyryp, atamekenge sýiispenshilikke baulyp ketken Janylghanym Ókenqyzy turaly bolmaq.
Aq Mamasy, Anasynday bolghan Ayauly Jan turaly kelini, Qayrat Júmaghaliyevting jary Sofiya Nyghmetollaqyzy oy tolghaydy.

Qayran bizding analar...

Bizding qazaq aqyn-jazushylarynyng arasynda anyzgha ainalghan ýsh Ana bar: biri - Ábish Kekilbaydyng anasy Aysәule, ekinshisi - Asqar Sýleymenovtyng anasy Aytoty, endi biri - Qayrat Júmaghaliyevting anasy Janylghanym. Qazaq jerining әr púshpaghynan kelse de, Almatydaghy qalamger qauymnyng ortaq Anasyna, qamqor da qadirli qazyna-qariyasyna ainalghan osy bir jandar turaly qansha aitsa da artyq emes.
Sonymen, býgingi әngime Qúm Narynnyng qaysar qyzy, otyzgha tolar tolmas jasynda jesir qalyp, Qúdaydan súrap alghan Jalghyzyn jetildirgenshe jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymegen; otaghasynan óli airylsa, kir juyp, kindik kesken Otanynan tiridey aiyrylghan; 1952 jyly tughan jerin tu-talaqay etken әskeriylerding tepkisine qaldyryp, Ontýstik Qazaqstan ólkesine jer audarylghan; jalghyz-jarym jalanayaq jylap-enirep ketip, sholaq belsendi basshylargha ókpelep jýrgen Úlyn ghana emes, jeti birdey nemeresin Naryngha qayta tabystyryp, atamekenge sýiispenshilikke baulyp ketken Janylghanym Ókenqyzy turaly bolmaq.
Aq Mamasy, Anasynday bolghan Ayauly Jan turaly kelini, Qayrat Júmaghaliyevting jary Sofiya Nyghmetollaqyzy oy tolghaydy.

Narynnyng ar jaghyna barghanym joq,
Búl jalghan óter dese nanghanym joq.
Qúrbymmen ózim tendes óstim qatar,
Syn artar ata-anama armanym joq!
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
«Mamam 1908 jyly Bókeylikte dýniyege kelipti. Ákesi Óken - sherkesh ruynyng beldi de bedeldi, sharuasy sharyqtaghan otaghasy bolsa kerek. Qazir Kókterek degen eldi meken aimaghynda «Óken ashyghy» dep atalatyn jer atauy әli kýnge bar deydi. Sol - bizding anamyzdyng әkesining atynan qalghan. Keyin jalghyz úly ortagha qosylyp, Mamamyz tughan jerine mәrtebesi biyik bolyp oralyp jýrgen shaghynda Ákesine arnayy qúlpytas qoyypty...
Mamamyz shanyraqtyng kenje qyzy bolyp, erkin ósken. «Saghat týski ondarda oyanam, anaday jerde ýldirikte ózimning kishirek tostaghanym - tatauyma jeneshem qoydyng qatyghyn qúiyp qoyady. Úiyp túrghan sol qatyqty qasyqpen jalap tauysam» dep әngimeleytin maghan sol bir múnsyz shaqtaryn...
Mamam kópshil, ortanyng adamy edi. Eshkimdi jatsynbaytyn. Kez kelgen adammen teng dәrejede sóilesip kete beretin.

Mamamnyng bir apasy dudy kórse ózin ústay almaytyn arqaly jan bolsa kerek. Bir jerde toy bolady degendi estise, ózin baylatyp tastaydy eken. Áytpese, ózin ústap otyra alatynyna senimdi bolmaghany ghoy. Ýiding syrtyna kelip әu degenderge kiyiz ýiding ishinde otyryp-aq ólenmen jauap qatyp, aitysady eken.
Mamam ózi taza әri әdemi kiyinetin. Bireuler shesheme dep mata әkelse, dereu kóilek tiktirip alady, nemese ózi tigip alady, sony qasterlep kiyedi. Jәne úmytpay, «mynau pәlenning kiygizgen kóilegi» dep aityp otyratyn. Maghan: «Bauyrlarynnyng bergenin qasterlemeysin, әkening dәuleti degen erekshe bolady, onday dәuletti eshqashan esh jerden kórmeysin», - deytin.

Búl Orda - Bókeylikting bas qalasy,
Basqarghan bes jýz myng jan astanasy.
El aman, júrt tynyshta jer audaryp,
Zarlady-au Qúm Narynnyng jas balasy!
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
1952 jyly, jalghyz úly Qayrat Azghyrdaghy mektepting 8 klasyn bitire salysymen elde sýrgin bastalypty. Terekti auyl kenesine qarasty bes kolhoz týgel taratylyp, Ontýstik Qazaqstan oblysyna jer audarylghan. Sol kezdegi Iliich audanynyng Teliman kolhozyna qonys tepken bókeylikterding jaghdayy óte qiyn bolypty. Ásirese jas baldar, mektep jasyndaghy oqushylar jappay qyrylghan. Zorlyqpen kóshirilgen halyqtyng býkil qújatyn tartyp alghan ýkimet adamdary jana mekendi jersinbey, keyin qaray ýdere kóshken eldi qayta quyp әkeledi eken. Tipti qújatsyz jýrgen jandy ústap alsa, sottap jibergen.
Alayda, qylyshynan qan tamghan kenes te tughan jerge degen Mahabbatqa tosqauyl bola almaghan. Mamamyz óle ólgenshe Qúm Narynyn auzynan tastamay ketti. Jyl sayyn, eng úzaghanda jyl aralatyp Sayhyngha, Ordagha, Biysenge kelip ketetin. Mindetti týrde úly men kelinin, nemerelerin ertetin. Tipti biz júmystan bosay almasaq, balalardy alyp Ózi ketetin. Eng songhy ret 1991 jyly, dýniyeden óterinen bir jyl búryn, 85 jasynda kelip ketti. Almatyda, asfalitta tughan, auyldan jyraq ósken jeti nemeresining boyyna Naryngha, qyzyl qúmgha, qúmarshyqqa... degen sýiispenshilik dәnin egip ketken de Asyl Ana. Naryngha jer tengermey, «qyp-qyzyl qúmnyng ýstine aq jibek kóilekpen tósele otyryp, ornynnan túrghanda, etegindi qaghyp jiberesin, appaq kóilekke bir daq týspeydi-au» deytin...

Ana tau, myna taumen tóteleyin,
Sary ingen salyp sandyq jeteleyin.
Qúdaydan súrap alghan Qayratjanym,
Qúdaydan senen artyq ne tileyin?!
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
Anamyz bir bala dep ómir sýrgen adam ghoy. Sol ýshin túrmysqa da shyqpaghan. Óte әdemi kisi bolghan, suretterinen de kórinip túr ghoy. Óle ólgenshe shashyn alty taram qylyp óretin. 86 jasynda dýniyeden ótkende shashy әli qap-qara edi, әredik-әredik qana aq boldy. Qayrekenning shashy anasyna tartqan.
Mamamyzdyng úly ýshin kórmegeni joq. Tamaq joq, qiyn uaqyttarda sauynshy bolyp jýrip, Qayrekene siyrdyng ýshinshi iyirimin jasyryp beredi eken. Ontýstikke barghanda, auyryp ólim auzynda jatqan úlyna bas esepshi Ábdighappardyng boz biyesining sýtin keselep satyp әkelip berip aman alyp qalghanyn Qayrat estelik etip jazdy da. Qayrekeng әli kýnge deyin sýtti, kójeni, jalpy aqty jaqsy kóredi...
Qayrekeng aitady, anasyn Ontýstik Qazaqstannan Almatygha kóshirip alghan song týrli pәter jaghalap, jii kóshipti. Sol kezde búl pәter iyelerimen kelise almay, kýiip-pisip jýrse, Mamam әn aityp jýredi eken. «Onyng ne?!» - dep súrasa, «Sen mening qasymda bolsan, ne kórsem de menen baqytty adam joq!» - deydi eken.
Biz orysy bar, batysy bar, aqyn-jazushylar turaly oqyp, estip jýrdik. Al Mamamyz kitap oqymasa da tvorchestvo adamyna qalay jaghday jasau qajettigin erekshe biletin. Jalghyz úlynyng shygharmashylyq talaby, qabileti baryn jasynan sezgen ghoy.
Men kelin bolyp týskende bayqaghanym, Qayrattyng ýsteline bóten nәrse qoyghyzbaydy, tósegine eshkimdi otyrghyzbaydy. «Shaytan aralap ketedi» deytin. Qanday tar ýide túrsaq ta, bir bólmeni Qayratqa arnap, ózi joqta jan kirgizbey jauyp qoyatynbyz. Mamam tiytimdey qaghaz jatsa da qyrtysyn jazyp, Qayrattyng ýsteline aparyp qoyady eken. Men de keyin solay ýirendim ghoy. Keyde maghan aitady: «búlar keregi joq dep laqtyryp jiberedi, biraq sony alyp qoysam, «Oy, Mama, qanday jaqsy boldy tastamaghanyn! Mynau maghan kerek qaghaz eken!» - dep quanady. Sen de tastap qoyma!» - dep ýiretetin.

«Erkekke sengenshe eki bosaghana sen», men Qayratjangha bir shege qaqtyrghan joqpyn ghoy» deytin. Ekeumiz әngimelesip jýrip, aulanyng qaryn tazalaytynbyz, qúlap túrghan jerin jippen baylap, jóndeytinbiz. «Sen erkek ýide joqta bar sharuany istep qoy» dep ýiretetin. Ýige qonaq kelse, shauyp ketetin. Ekeumiz qatar jýgirip jýretinbiz. «Tek balamen ketip qalma, sharuang qalyp qoyady. Bәrine ýlgere bil» deytin. Ózi jalghyz bala ósirse de bәrin bilip, aqyl-kenesin ayaghan emes.

Qayteyin, Jiyekqúmnan asa almadym,
Alshandap bóltekterin basa almadym.
Sarghayyp saghynghannan bauyrlardy,
Egilip, eki kózden jas alghanym.
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
Mamamnyng bauyrmaldyghynda shek joq edi. Kóshede kez kelgen adammen tanysa ketetin. Sol kisilerding bәrimen keyin tuysqanday bolyp aralasamyz. Ásirese elding adamdaryn birden tanityn qasiyeti bar edi. Keyde kóshede kele jatamyz. «Osy kisi Oraldiki boluy kerek» deydi de, amandasyp, sóilese ketedi. «Ony qalay bilesiz, mama?!» - deymin. «Ói, oramal tartysynan, sóilegen sózinen-aq tanimyn ghoy» - deydi. Sóitip, birden ýige jýr deydi. Keybir shesheler aitady: «Kelini jaqtyrmay qala ma dep ishtey uayymdap kelip edim» dep. Ýiding tәrbiyesi solay, mende ýlken kisining betinen alu, qarsy kelu, sóz qaytaru degen mýlde bolghan joq. Ákem «aldyndaghy oquyndy bil, sózge qúlaq aspa» deytin. QyzPIY-ding fizika-matematika fakulitetin bitirgen 1966 jyly kelin bolyp týstim. Mamam keyde aqylyn qattyraq aityp, jón kórsetip otyrghanymen, kelgen júrtqa syrtymnan «Ay, bizding Sofiyajan...» dep ylghy da maqtap otyratynyn qúlaghym shalatyn...
Ýiimizden qonaq arylghan joq. Júmeken, Ábish, Marat Otarәliyev keletin. Almatynyng shetinde, SMU-15 degen jerdegi ýiimizge syimay, sharbaqqa, shie aghashynyng sayasyna kilem tósep jatatyn. Elden kelgen, tanityn-tanymaytyn jandardyng da izdep kelip sayalar shanyraghy bizding ýy bolatyn...

Qaraghym, ainalayyn, qúmda óskenim,
Qiilap qyzyl maqpal ton pishkenim.
Jamanmen ghúmyrymdy zaya etkenshe
Jaqsymen bir-eki auyz tildeskenim!
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
Mamamnyng sauyqshyl, kópting adamy bolghanyn aittym. Pәlendey sauaty bolmasa da, óz qúqyghyn jaqsy biletin ójet, qayratty adam edi. 1943 jyly ýzdik enbegi ýshin partiya qataryna da alynghan ghoy.
Almatyda aralasqanmen aralasyp, erkin jýrip túrdyq. Mashina da joq qoy. Mamam balalarmen jýruge qiynsynbaytyn edi. Olardyng qalay jylamaytynyn bilmeymin. Kiyindirip, ózimen birge alyp ketedi. Teatrgha baramyz. Ol kezde әr elden konsert jii keledi, ýlken jazushylar keledi. Qayrekeng keyde bolady, keyde bolmaydy. Al biz sonyng barlyghyna derlik qatystyq qoy. Keyde ózimning qolym tiymese, «Demalyp keliniz» dep Mamamnyng ózin jiberem. Teatrdan kónildenip, jasaryp keletin Jaryqtyq. «Pәlenshekendi kórdim, týgendi kórdim» dep.
Teatrlardyng premieralarynan da qalghan joqpyz. Pikirlesip otyratynbyz. Ol kezde teatrgha ýlken kisiler siyrek barady. Anda-sanda Ábishting mamasy barady. Asqar Sýleymenovting anasy da erekshe adam boldy. Biraq bizding mamamyz bәrinen jenil edi. Appaq bolyp, jaulyghy jarqyrap otyratyn. Sol kezder eng baqytty shaqtary edi dep oilaymyn.
Aytysqa baramyz. Aytys shirkin alghash shyqqanda keremet boldy ghoy. Anau Jýrsinder tughan sheshesindey erkelep keletin. Qalijan agha, Hamit agha bәri Mamamdy jaqsy kóretin. Kezinde men kelin bolyp týspey túryp, Qayrekender pәterden pәterge qanghyp jýrgende Qalijan agha biraz panalatqan eken. Hamit agha Mamamdy «altyn etek jeneshem» deytin.
Mamam 1992 jyly 86 jasynda qaytys bolghanda, ýiimizge adam syimay ketti. Tipti búryn tanysaq ta aralasa qoymaghan belgili adamdar - Ábu agha Cәrsenbaev, Asqar Toqpanov, Ázilhan Núrshayyqov, Túrsynhan Ábdirahmanova, bәri keldi. Nebir belgili kisiler «tәbәrik» dep, Mamamnyng tútynghan zattaryn, kiymeshegin, tipti eden juatyn shvabra tayaghyna deyin qalap alyp ketti...

Narynnyng ishi - pana, syrty - dala,
At mindim, ózi - aq monshaq, kózi - qara.
Jigitter, jalghyzbyn dep múnaymanyz,
Bolghanmen ózing jalghyz, Qúday - pana.
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
Mamamyz balalarymyzdy balabaqshagha bergizbedi. «Onda barsa auyrady, bireui auyrsa bәri auyrady. Auru balany baqqansha, sau balany baghayyn» deytin. Balalardyng tәrbiyesin týgel moynyna aldy. Dastarhan basynda qazaqsha sóiletti. Týgel qazaq mektebine berdik.
Bir jyly әdettegidey Mamamyz balalardyng bir tobyn alyp elge ketkende, eki kishkentayy ýide qaldy. Biri ýsh jarymda, kishisi bir jarym jasta-túghyn. Ekeumiz de júmystamyz, eki balany ýige qaldyramyz. Telefonmen sóilesem, týste baryp qaytamyn. «Qoy, bolmas» dep balabaqshagha berdik. «Mamam da ýlkeyip kele jatyr, ol kisi de demalsyn» deymiz ózimizshe. Qayda?! Kelgesin bәrin alyp aldy qaytadan. Baldar da «bizdi qayta-qayta dәrigerge apardy, ýitti, býitti» dep aryzdaghan ghoy. «Olaryng ne senderdin?» dep bizge úrysty.
Jaryqtyq, jeti bala kórsek te azsynyp otyratyn.
...1975 jyly jana pәterge kóshtik. Mening altynshy balama ayaghym auyr kezim. Tórt bólmeli tútas pәter bolmay, kórshi túrghan ýsh jәne bir bólmeli pәter tiydi. Qayrat bir bólmeli pәterdi Mamamnyng atyna toltyryp, tosyn syy jasady. «Endi Kókemning óz shanyraghy bar, aruaghy aunap týsken bolar» dep, Mamam jas baladay quandy. Sol bir bólmede barlyq balany qasyna alyp jatatyn. Bizge bireuin de bermeydi. Biz әke-sheshe bolghanmen, balalarymyzdy qatty ainalyp-tolghana alghan joqpyz. «Nemene, emesheging ýzilip bara ma?» - deytin. IYmenemiz. Tek kenje balasyn ghana Qayrekeng keyde súrap alyp, qasymyzgha alyp jatatynbyz...

Qaraghym, ainalayyn, kekildim-ay,
Súnqarday ýsh týlegen sekildim-ay!
Narynnan óli airylmay, tiri airyldyq,
Qayteyik, jylay jýrip jetildik-ay...
(Janylghanym Ókenqyzynyng óleninen)
Mamamyz balalardy kýi, qazaqsha әn-jyr tyndatyp ósirdi. Maral atty ýlken qyzymyzgha «Qazaqstan» dýkeninen dombyra satyp әperip ýige kele jatqanda, aldynan Gharekeng kezdesip, bata beripti. Mamam sol qyzdy úl balasha kiyindirip, erke ósirdi. «Tәitik bolmaghanymen, qyzym ór bolsyn» deytin. Maral dombyrany jaqsy tartty, №12 mektepte oqydy, oghan qosa muzyka mektebinde Karima Saharbaevanyng 4 klasyn bitirdi. Konservatoriyagha baramyz dep túryp, jurnalistikagha týsti. Samal degen qyzymyz, Aybas degen jalghyz úlymyz óleng jazatyn. Biz qoldaghan da joqpyz, tiym da salghan joqpyz. Bekzat degen qyzymyz kórkem suretke beyim edi.
Kenje qyzymyz Jadyranyng esimin әjesi qoydy. Biz «qyz kóbeyip ketti» dep qabaghymyzdy shytsaq, «Mening qyzdarym - qyzyl altyn, júrttyng on úlyna bermeymin, sender sandalmay otyryndar, qayyrdy qyzdan kóresing be, úldan kóresing be?!» - deytin...
...Bayaghyda, Mamam júmysqa ketkende etikting ishine tyghyp qoyghan shyrpyny tauyp alghan kishkentay Qayrat «mamama qúmarshyq quyryp qoyam» dep ot jaghyp, shoshalany órtep jiberipti. Sonda órtting ishinen Mamamnyng búryshyna iyissu týigen aq jaulyghy aman qalypty. Osyny kórgen әldekim: «Janylghanym, qayda jýrseng de basyng aman bolady eken» dep joryghan eken.
Sol sóz ainymay keldi, ózi aitqanday, Mamamyz jylap jýrse de jetildi, jalghyz úl men jeti nemeresin tughan jerge jetkizdi. Endi mine, biz - Qayrat ekeumiz Aq Jayyqta, Oral shaharynda túryp jatyrmyz...

Oral qalasy

«Ýsh qiyan» gazeti