Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 11058 1 pikir 6 Qyrkýiek, 2018 saghat 09:58

107 jyl búryn jazylghan qazaqtyng alghashqy Konstitusiyasy

Búl - osydan bir ghasyr (107 jyl) búryn jazylghan qazaqtyng alghashqy Konstitusiyasy. Qújattyng sol kezdegi resmy atauyna jýginsek, "Qazaq elining ustavy". Avtory - Barlybek Syrttanov.

Ár sózi jýrekke jyly tiyetin osy "ustav" jyl sayyn, 30 tamyzda, oigha orala ketetini bar. Sizder de bir sholyp shyghynyzdar degen tilekpen úsynyp otyrmyn:

1. Qazaq eli halyq biyleytin hәm qazaqy erekshelikteri bar el.

2. Qazaq elining jeke tuy bar. Tuy jasyl, qyzyl hәm sary kóldeneng jolaqtardan jasalady. Basyndaghy búryshta ay hәm júldyzdyng sureti bar. Jasyl týs – elding islamgha berilgendigining belgisi, qyzyl – el qorghauda tógilgen qan, sary qazaqtyng keng dalasy, erkindikting belgisi.

3. Búdan bylay Qazaq eli Rossiyamen dostastyq, yaghny dominion dәrejesindegi qarym-qatynasta bolyp túrady.

4. Qazaq elinde eng basshy oryny – Últ mәjilisi. Oghan dauyspen ótkender Qazaq elining basshysy Preziydentti tórt jylgha saylaydy.

5. Bir Preziydent eki retten asyp el biyleuge húqy joq.

6. Preziydent Qazaq elin ministrler arqyly basqarady. Ministrlerdi Preziydent ózi tandaydy, biraq Últ mәjilisi dauyspen sheshedi.

7. Ministrler ózderi basqarghan júmystarymen Preziydentting hәm Últ mәjilisining aldynda esep berip túrady.

8. Qazaq eli Preziydentining orynbasary – Viyse-preziydent. Ol Preziydent joq bolghanda ornyn basady, bar kezde onyng aitqanymen júmys isteydi.

9. Qazaq elinde biylik jýrgizu zakon shygharatyn (parlament), oryndaytyn (ýkimet) hәm sot bolyp túrady. Ýsh biylik bir-birine baghynbaydy, bassyzdyqqa jol bermeuding belgisi bolyp túrady. II. Adam balasynyng húqy turasynda

10. Qazaq elinde adam balasynyng bәri teng húqyly. Dinine, qanyna, tegine, nәsiline qarap adamdy qorlaugha jol joq. Adam tek zakon hәm qúday aldynda jauap beredi.

11. Qazaq elinde adam balalary bostandyqta, tendikte hәm baqytty ómir sýruge húqy bar.

12. Qazaq elinde er adam men әiel tendi. Qazaqy erekshelikter әielderdi qorlamaydy, әiel kelisimimen iske asady.

13. Qazaq elinde adam balasynyng erkin sóileuge, úiym qúruyna hәm partiyalargha kiruine tyiym joq.

14. Nәsilderdi bir-birine iyteretin úiymnyn, partiyanyn, adam balasynyng isterine tyiym salynady. Kinәliler zakongha jauapty.

15. Qazaq elinde sottyng rúqsatynsyz adam balasy ústalmaydy, abaqtygha qamalmaydy. Ústalghandargha sot 24 saghatta hýkim berui shart, bolmasa qamaudan bosatylady. Zakondy búzumen qamaghan sot aldynda sazayyn tartady.

16. Qazaq elinde adam balasynyng hat-habaryn ashugha rúqsat joq. Rúqsat beru – sottyng moynynda.

17. Adam balasynyng mýlikting barlyq týrine ie bolugha húqy bar. Mýlikke ie bolu, paydalanu hәm biyleuden adam balasyna ziyan bolmauy shart. Mýlik húqynan aiyru zakonmen, qúnyn tóleu arqyly bolady. III. Qazaq jeri turasynda

18. Qazaq jeri onyng menshiginde bolady.

19. Qazaq elining jeri saudagha týspeydi, qúday ony adam balasyna paydalanu ýshin jaratty.

20. Jerding keni, orman, su, kóli hәm taulary qazaq elining iyesinde. Mal jaiy, egin ósiru, ýy salu, jerdi óndeu hәm jerdi paydaly is maqsatynda qazynagha qaytaru hýkmet rúqsatymen bolady. IV. Sot turasynda

21. Sot biyligi óz erkimen iske asady.

22. Sottyng hýkimi zakongha hәm sot erejelerine sýienedi.

23. Suiyalar dau sheshkende hýkmetke yaky adam balasyna baghynbay, zakon hәm sot erejeleri negizimen hýkim shygharulary shart. Sudiyalargha әser jasaghandargha sottyng ýkimi kesiledi.

24. Qazaq elinde bar sudiyalar Últ mәjilisine ómir boyy saylanady. Zakondy búzghan hәm oryndamaghan sudiyalar oryndarynan alynady.

25. Ornynan aludy adam balasynyng aryzynyng negizinde hәm Qazaq eli sotynyng Predsedatelining hýkimimen Últ mәjilisinde kóp dauyspen rastaydy. Olay bolmasa, sudiya óz atyna qaytarylady.

26. Sudiyalar qazaq tilin bilui shart. Basqa nәsilderding sotta óz tilderinde sóileuge húqy bar.

27. Prisyajnyy soty auyr qylmysty isterdi sheshuge húqyly. Prisyajnyy sany 7 adam.

28. Sot ornynda partiyalar bolmauy shart. Sudiyalar partiyagha kiru húqynan aiyrylady. Jasyryn mýshe bolsa, ornynan alynady.

13 iini, 1911 jyl, S.Peterburg, S.B.Alashinskiy

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2254
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522