Býgin Almatyda “Alash tuy astynda” atty derekti filimning túsaukeseri ótti. Filimning bas kenesshisi - Mәmbet Qoygeldi. Rejisseri – Ergen Toqmurziyn. Ssenariy avtory - Bolat Mýrsәlim.

Filimning iydeyasy týsinikti. Alash qyzmeti men avtonomiya qúru jolyndaghy kýresteri bayandalghan.

Tuyndy negizinen ýsh bólimnen túrady. Alghashqy bólim - “Oyan, qazaq”!

Onda Alash qozghalysynyng qalyptasu kezeni, qazaq baspasózining bastaulary, Duma júmysyna aralasu men últ-azattyq kóteriliske kózqaras mәseleleri aitylady.

Ekinshi bólim “Jariyalanbaghan avtonomiya” dep atalghan. Múnda 1917-1920 jyldardaghy Alashorda ýkimetining qyzmeti turaly bayandalady. Yaghni, "Alash avtonomiyasy jariyalandy ma? Alash әskeri qalay jasaqtaldy?" degen saualdargha jauap izdeydi.

Ýshinshi bólim – “Qaterli ótkel”. Goloshekinning qyrghyny men Stalindik repressiya jyldaryndaghy Alash taghdyry beynelengen. Taghy bir aita keterligi, derekter jinau barysynda  Reseyding Qazan, Ufa, Peterburg, Mәskeu qalalarynda biraz týsirilim júmystary jýrgizilgen. Yaghni, týsirilim toby Alash qayratkerlerining izi qalghan Tavriya sarayyna, Qazan, Peterbor uniyversiytetterine, Memlekettik mәjilis ótken búrynghy “Sibir” qonaqýiine at basyn búrghan. Negizinen, filimde basy artyq emosiya joq jәne derekke bay.

Mәmbet Qoygeldi, tarihshy, filimning bas kenesshisi:

- Tarihshy retinde aitarym, Alash taqyryby turaly eng alghashqy konseptualdy basy býtin filim osy. Múnday filimdi men osy uaqytqa deyin kórgen joqpyn. Osynday tamasha filim ýshin Bolat Mýrsәlimge kóp raqmet! Ózderiniz kórdinizder, Qazan, Peterburg, Mәskeu, Semey, Alash qozghalysyna qatysty ortalyqtardyng barlyghynda bolyp shyqqan. Jәne jýieli zertteu bar. Sondyqtan filimge artqan ýmitim aqtaldy dep esepteymin.

 Aygýl Ismaqova, ghalym: 

- Alash iydeyasyn joqtap otyryp jasap shyqqan myna  dýniyege riza bolyp otyrmyz. Osy kezge deyin Alash turaly sózben ghana aitatyn qújattyq derekterge silteme jasap beretinbiz. Endi myna filim arqyly jastargha, studentterge nasihattaugha bolady. Filim óte jaqsy týsirilgen.

Bir ghana eskertuim, jalpy planda Ahandy aldygha shygharghan eken. Dúrys, ol kisi Kremlide qyzmette boldy. Biraq, Álihan ol partiyanyng tóraghasy ghoy. Bizding túnghysh Preziydentimiz. Sondyqtan, birinshi planda Álihan,  qasynda Ahmet túrsa dúrys bolar edi.

Sosyn, Alashorda avtonomiyasy jariyalanbady degen derektermen ghylymy ortanyng ókili retinde kelispeymin. Sebebi, ol kezde Alashordany moyyndaytyn Reseyde ýkimet bolghan joq qoy. Mәselen Resey tarihshylary Lev Tolstoydyng islam dinin qabyldaghany turaly shyndyqty aitpaydy. Óitkeni, olar ózderining últtyq mýddesine qayshy keledi dep esepteydi. Sol siyaqty, búl jerde de últtyq mýdde alghashqy orynda bolu kerek dep esepteymin.

Qalila Omarov, rejisser:

- 1994 jyly men “Alash turaly sóz” degen filim týsirgenmin. 2008-2009 jyldary da “Alashordany” týsirdim. Ol kezde osy Bolat Mýrsәlim mening ssenariy avtorym boldy. Sosyn Sergey Azimov “Álihan men Mústafa” degen kino týsirdi. Sosyn jaqynda “Tar zaman” serialy shyqty. Odan keyin Taldyqorghan teatrynda Ersayynnyng “Alashtyng Álihany” degen qoyylymy kórsetildi. Endi solardyng bәrin qoryta kelip býgingi kino jayly aitarym mynau. Býgingi kórermen shyndyghyn aitqanda derekti materialdargha toyghan. Alashty tek Mәskeumen ghana qarym-qatynasta bolghanday etip kórsetuge óz basym qarsymyn. Yaghniy,  birjaqty bolyp túr. Alash iydeyasy negizi qazaqtyng ózining ekige bólinip, bir-birimen aitysqan iydeyasy ghoy.  Yaghni, sol kezdegi ziyaly qauym ekige bólindi de, Túrar Rysqúlov, Sәken Seyfullinder bolisheviktik iydeyany әkelip, halyqty ekige bólip, artynan ertip ketti. Alashshylardyng artynan ergizbey qoydy. Ol jerde satqyndyq ta bar, bәri de bar. Sol kezdegi últ degradasiyagha úshyrady. Sonyng nәtiyjesinde biz 29 jyldardaghy qyrghyn bastaldy. Olardyng bәrin tizip bergen bolishevikterding kósemderi. Sóitip, alashtyqtardyng basy ketkennen keyin qazaqtyng bas kótereri qalmady. Mine, osy túrghydan alyp qarap, búl filimge keng obiektivti týrdegi analiz jasau kerek. “Alash, Alash” dep vertikali týrinde qaramay, gorizantali qyrynan da ashu jaghyn oilauymyz kerek. Bizde osy jaghy jetispeydi.

Áriyne, Alash partiyasy men kósemderi, jalpy, Alashorda iydeyasy - qatpary kóp, kýrdeli taqyryp. Ony shashyratyp almay halyqqa jetkizu de onay emes. Biraq, býgingi qoghamda búl taqyryptyng az da bolsa óner men mәdeniyette kórinis tauyp jatqanyna quanyshtymyz. Taghy bir aita keterligi, “Qazaqfilim” kinostudiyasynyng ókilderi búl tuyndyny Qazaqstannyng barlyq ónirinde kórsetudi josparlap otyr eken.  Tipti, respublikalyq arnalargha da úsynatyndaryn aitty. Al, filimdi kóruge kelgen Sýleymen Demiyrel atyndaghy uniyversiytetting studentteri filimdi óz oqu oryndarymen qatar, basqa da JOO-larda kórsetuge ótinish bildirdi.

Demek, Alash iydeyasy býgingi Tәuelsizdik iydeyasymen astasyp jatqan ghúmyrly dýniye.

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz