- Referendum ótkizu turaly úsynys pen kezekten tys preziydent saylauy arasynda sayasy tehnologiyalar turaly ne aitasyz?

- Bizding biylikte sayasy tehnologiyalar bolsa, men olardyng aldynda basymdy iyer edim. Ókinishke oray olay emes. Qazir biylik basyndaghy toptardy ekige bolady: Biri - janashyldar- liyberaldar, ekinshisi -konservatorlar.  Keshegi referendum turaly úsynys nemese preziydent saylauynyn  qortyndysy   әlgi eki toptyng taghdyryn sheshedi.

- Keshegi refrendum barysynda 5 mln 200 myng adam Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ókilettiligin úzartudy qoldap dauys berdi. Búl ózge 3 ýmitkerding meselin qaytaryp jýrmey me?

- Búl Núrsúltan Ábishúlynan ózge ýmitkerler ýshin janalyq emes.

- Sonda olar saylaugha atyng shygharu ýshin ghana baryp otyr deginiz kele me?

- Joq, mýldem olay emes.  Ghany Qasymov pen Jambyl Ahmetbekov osy saylau kampaniyasy arqyly keler jylghy parlamenttik saylaugha dayyndalyp jatyr. Olardyng parlamenttegi taghdyryn saylau barysynda elektorattyng tandauy anyqtaydy.

- Ýmitkerlerdi tirkeu kezinde syrt kózge shou bolyp kóringen keybir jaghdaylar bizding saylau mektebindegi tәjiriybemizding mýldem joqtyghyn, sayasy mәdeniyetimizding qalyptaspaghanyn dәleldep berdi. Búl búl preziydenttikke ýmitkerlerge qoyylar talapty qatandatu qajettigin kórsetken joq pa?

- Referendum ótkizu turaly úsynys pen kezekten tys preziydent saylauy arasynda sayasy tehnologiyalar turaly ne aitasyz?

- Bizding biylikte sayasy tehnologiyalar bolsa, men olardyng aldynda basymdy iyer edim. Ókinishke oray olay emes. Qazir biylik basyndaghy toptardy ekige bolady: Biri - janashyldar- liyberaldar, ekinshisi -konservatorlar.  Keshegi referendum turaly úsynys nemese preziydent saylauynyn  qortyndysy   әlgi eki toptyng taghdyryn sheshedi.

- Keshegi refrendum barysynda 5 mln 200 myng adam Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ókilettiligin úzartudy qoldap dauys berdi. Búl ózge 3 ýmitkerding meselin qaytaryp jýrmey me?

- Búl Núrsúltan Ábishúlynan ózge ýmitkerler ýshin janalyq emes.

- Sonda olar saylaugha atyng shygharu ýshin ghana baryp otyr deginiz kele me?

- Joq, mýldem olay emes.  Ghany Qasymov pen Jambyl Ahmetbekov osy saylau kampaniyasy arqyly keler jylghy parlamenttik saylaugha dayyndalyp jatyr. Olardyng parlamenttegi taghdyryn saylau barysynda elektorattyng tandauy anyqtaydy.

- Ýmitkerlerdi tirkeu kezinde syrt kózge shou bolyp kóringen keybir jaghdaylar bizding saylau mektebindegi tәjiriybemizding mýldem joqtyghyn, sayasy mәdeniyetimizding qalyptaspaghanyn dәleldep berdi. Búl búl preziydenttikke ýmitkerlerge qoyylar talapty qatandatu qajettigin kórsetken joq pa?

- Búl jerde azamattarymyz ózining konstitusiyalyq qúqyghyn qoldanyp túr. Biraq sizding «sayasy mәdeniyetimiz qalyptasqan joq»  degen pikirinizdi qoldaymyn.  Búl ýlken mektep. Búl syrt eldermen tәjiriybe almasudyng alghy sharty. Biz osynday kýlkili jaghdaylardan ótuimiz kerek siyaqty. Men әr ýmitkerding sonynda bir partiya nemese qozghalys bolu kerek degen oilaymyn.

Mysaly, ózin preziydenttikke ýmitker retinde úsynghysy kelgen túlgha audandyq, oblystyq dengeydegi basqaru mektebinen ótpeske?  Qysqasy, saylau barysyndaghy keybir jaghdaylar bizding keybir kemshilikterimizding betin ashyp berdi. Qazirgi bastan keship jatqan qúbylystar men kemshilikterdi  «kommunizmdegi solshyldyqtyng balalyq auruyna» teneuge bolady.

- Biz preziydent saylauy el ishinde tanylmay jýrgen túlghalardyng ózin -ózi tanytuyna jol ashady dep ýmittengen edik. Elding nazarynda jýrgen túlghalardyng saylaugha týsuine biylik mýddeli bolmady ma, әlde ekinshi tarap yqylas tanytpady ma?

- Elde júrttyng yqylasyna bólengen túlghalar barshylyq. Kez kelgen órkenniyetti elde  saylau   ýderisi  «el basyndaghy túlghalar keledi, ketedi, memleket jәne jer ghana mәngilik» degen úghymnyng ómirshendigin dәleldep keledi. Kópshilik el basqarugha kelgen túlghalargha sonday kózqaraspen qaraydy. Al bizdegi jaghday - basqasha. Biz saylau barysyn әkimshilik resurstardyng qúralyna ainaldyryp aldyq. Qoghamda sonday oy qalyptasuyna ózimiz jol berdik. Biz búdan aryluymyz kerek. Saylau barysyn baqylaytyn komissiya qúramyna keluimning de basty sebebi osy.

- Búghan bizdegi bir partiyalyq jýie de kinәli emes pe?   Mysaly keshe BÚÚ-nyng Bas hatshysy Pan Gy Munnyng jarlyghymen Parlament Senaty tóraghasynyng oryntaghynan BÚÚ-nyng Jenevadaghy Bas diyrektoryna taghayyndalghan Qasym-Jomart Toqaev nemese Jarmahan Túyaqbaevtar saydyng tasynday iriktelip,   әrtýrli partiyanyng atynan ýmitkerler qataryn tolyqtyrsa,  saylau kórigi de qyza týspes pe edi...

- Mening de aitpaghym osy. Bizding qoghamdyq sanada «el basqaru tizgini basqa túlghanyng qolyna ótedi» degen úghymnyng ózi ýrey tughyzady. Sebebi biz basqa mektepten ótken joqpyz. Biz ýshin kez kelgen saylau qoghamnyng qan janartuyna mýmkindik beretin kezekti sayasy nauqan boluy kerek.

- Siz ótken jyly «Preziydent komandasyndaghy keybir túlghalar nanyn adal jep otyrghan joq. Olar jauapty sәtte biylikti de, Preziydentti de qorghay almaydy» degen ashy syn aittynyz.  Sizdinshe, qorghaudy qajetsinetin biylik pe, әlde preziydent pe?

- Preziydent te pende. Oghan da kómek kerek. Demeu kerek. Sheteldik aqpararat qúraldarynda   Elbasynyng otbasy mýshelerine qatysty alyp -qashpa sózder turaly  resmy Aqorda  «Búl -jala. Biz Elbasymyzdy búlay dep qaralaugha jol bermeymiz» dep aita aldy ma? Joq, birde -bireui bas kóterip shyqqan joq.

Bizde jetistikterimiz ghana emes, kemshilikterimiz de Elbasynyng jeke basymen baylanystyrylady.  Tipti memlekettik tilding tiyisti dәrejede saltanat qúra almauyn Preziydentten kóredi.  Kezinde sol tapsyrmanyng oryndaluyna jauapty túlghalar   nege ýndemey, kýlimsirep, týk bolmaghanday jýre berui tiyis?  Qazirgi biylikte jauapkershilikti óz moynyna alatyn adamdar joq. Ýkimet basshysynan bastap auyl әkimderine deyin әngimesining әlqissasyn «Elbasynyng tapsyrmasy boyynsha, Elbasynyng aituy boyynsha» dep bastaydy. «Búl mәseleni men kóterdim, búl isti men bastadym» dep eshkim aitpaydy. Sondyqtan, onyng ayaqsyz qaluyna da jauap bermeydi. Mәsele osynda. Biylikte jauapkershilik joq. Bәri de Elbasynyng kólenkesinde jýr. Óitkeni, olardy býgingi elding damuy emes, Nazarbaevtan keyin qalay ómir sýremiz degen mәsele jii tolghandyrady. Shynyn aitqanda, Preziydentting jeke, adamy dramasy jalghyz qalyp qoyghandyghy. Sebebi, qazir onyng ainalasynda ózining zamandasy derlik eshkim joq. Janyndaghylardyng bәri derlik  Elbasynan 20-30 jas kishi azamattar. Olardy tek «Nazarbaevtan keyin qalay ómir sýremin»  degen súraq tolghandyrady. Sondyqtan jauapkershilikten qashyp, erteng әldeqanday zaman bola qalsa bar kinәni túnghysh preziydentke arta salmaqshy. Al bizge, qoghamgha, halyqqa olardyng jauapkershiligi qajet. Óz betinshe júmys istey biletin isker azamattar kerek.  Elbasyn qorghay almaytyn Túlghalardyng eldi, memlekettik mýddeni әlemdik dengeyde qorghay alatyndyghyna siz senesiz be? Men senbeymin. Kýni erteng olardyng basym kópshiligi әldeqanday zaman bolsa «men tek oryndaushy ghana boldym. Men búghan jauap bere almaymyn» dep jauapkershilikten boyyn alyp -qashatyny sózsiz. Múnday jaghday tarihta myng mәrte qaytalanghan. Búl rejimning totalitarlyq nemese avtoritarlyq boluyna ghana qatysty emes. Búl biylik ókilderining azamattyq pozisiyalarynyng joqtyghynan. Erteng biylik auysqan kezde osylardyng qalay sayraytynyn qazir-aq boljaugha bolady. Olar: «Men ol jýieni ishinen iritip jýrdim», -  dep sayraytyn bolady.  Ókinishke oray, býgingi biylikting tabighaty sonday. Biylikke jaqsy adamdar kelmeydi dep aita almaymyn. Keledi. Biraq ol ortanyn, jýiening degenine kónedi.

- Siz «Nazarbaevtan keyingi» taqyryptyng betasharyn Preziydentting ózi bastap berui kerek deysiz. Siz tym erteleu aitqan jәne tym batyldau aitylghan iydeyanyz arqyly әldebireulerding «qorasyna» týsip ketken joqsyz ba? Nege múnday úsynys Aqordadan auyly alystau qonghan sizding auladan aityldy?

-  Múnday әngimeni aitu maghan da qiyn. Osy әngimeni preziydentting ózi algha shygharu kerek.  Bәrimiz pendemiz. Bir-birimizdi aldamayyq.  Bizde qazir preziydent basqa adam bolsa qalay bolady, ne bolady?-degen ýrey bar.  Myna Reseydi men maqtamayyn, basqa memleketterdi aitpaghanda, biraq mening Reseydegi dostarymda ýrey joq.

Sebebi, bizding sayasatta biylik auysu tәjiriybesi qalyptasqan joq. Onday tәrtip, ereje qalyptasqan joq.  Sondyqtan býgin Nazarbaevta ýlken jauapkershilik bar. Ol qanday jauapkershilik? Erteng ol ketkende bizde ýlken qaqtyghys bastalmauy, әdet ghúrpymyz ózgermeui, men ózimning bar dýniyemnen aiyrylmauym kerek. Jana sayasat pen jana ereje payda bolmauy kerek. Nazarbaev bastaghan, qalyptasqan sayasat jalghasuy qajet.

Preziydent te - pende. Ol da qorghaudy, jaladan arashalap aludy qajetsinedi. Mysaly, batystan tarap jatqan aqparat qúraldarynda Elbasymyz jayly jalagha negizdelgen aqparat arakidik bolsa da jariyalanyp túrady. Biz oghan mәn bermeuge ýirenip qaldy. Kýni býginge deyin Aqordadan jaqtan «Búl -jala. Biz Elbasymyzgha jala jabugha jol bere almaymyz » dep bas kóterip shyqqan jan balasyn kórmedim.

Men Elbasyn jaladan qorghap qalatyn, qiyn kezde qasynan tabylatyn top kerek dep oilaymyn.  Elbasynyng namysyn qorghay almaytyndardyng eldi, memlekettik mýddeni qorghay alatyndyghyna kim kepildik beredi? Elbasy saylaudan keyin osy әngimeni bastauy kerek. Búl jogharyda aityp ketken «Nazarbaevtan keyin bizding ómirimiz ne bolady» degen ýreyding betin qaytarady, «aldaghy on jylda ghana emes, aldaghy jarty ghasyrda da qazirgi bastalghan sayasi-ekonomikalyq reformalar zaman aghymyna qaray jalghasady» degen senimge jol ashady. Qazir qazaq qoghamynda preziydent saylauyn tiri qalu-qalmauymyz belgisiz maydanmen teneytin úghym qalyptasyp qalghan.  Biz búdan aryluymyz kerek. Biz jetistikterimizben qatar keri sheginuge mәjbýr bolghan kezenderimizding sebebin de bir adammen baylanystyratyn jaghympazdyq-qorqaulyq   әdetimizden de aryluymyz kerek.

-   Meninshe, Nazarbaevtan keyingi kezen  turaly oilanugha Elbasy emes, bizding qogham әli dayyn emes tәrizdi.

-  Búl turaly ýlken әngime bolu kerek.   AQSh -ta  kishi Bush nemese ýlken Bush, erli -zayypty Klintondar taqyryby eshkimdi tanqaldyrmaydy. Sebebi kókesi boldy, endi balasy keldi.  Kezinde ýlken Bushty biylik basyna alyp kelgen sayasy kýshter onyng balasyn da alyp keldi. Búl jaghday Klintondarda da qaytalandy.  Barak Obama olardyng sheshimine qúrmetpen qarady, Senattan oryn sberdi. Eger, qazir № 1 Nazarbaev degen әngimening ózi qazaqty ghana emes, batysty da shalqasynan týsiruge dayyn. Óz ishindegi otbasylyq sabaqtastyqqa týsinise qaraghan batys bizge nege shoshyp qarauy tiyis. Biz olargha «aralaspandar, búl bizding ishki sayasatymyz» dep aita almaymyz. Nege? Sebebi bizde ashyqtyq joq.

Qazir ghalamshar qazaq jerindegi saylaudyng barysyn ishten tynyp qadaghalap otyr. Eger, osy joly syr bildirip alsaq, syrttan kelip biylik aitugha  dayyn túrghan kýshter jetedi. Olardyn  bilek sybana aralasauyna sebep te payda bolady. Biz  әdil saylau arqyly olargha  jol bermeuimiz kerek.

-Ýlken sayasatta túlghalyq -tanymaldylyq  elementting manyzy  óte zor.      Búl túrghyda Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev ýlken qoldaugha iye.  Búl qoldau  saylaudan keyin batyl qadamdargha barugha mýmkindik bere me?

- Preziydent - Túlgha. Qaytalap aitamyn, onyng komandasyndaghylar nege onyng tapsyrmasymen shektelui kerek? Bizding senatorlarymyz ben mәjilisimenderimiz Parlamenttegi oryntaghyn atasynan qalghanday     múraday sezinui tiyis?

Elbasy saylaudan keyin әdil,  ashyq  bәsekelestik arqyly tanylmay jýrgen túlghalardyng tanymal boluyna jol ashady  dep ýmittenemin.

- Eger, sizdi saylaudan keyin preziydent apparatyna júmysqa shaqyrsa, barasyz ba?

- Baramyn.  Biraq jay oryndauysh bolyp,  alyp kel, shauyp  keldi  minezim kótermeydi.      Sheshim qabyldaytyn lauashymgha barghym keledi. Sebebi meni el tanidy. Qoghamdyq pikirding qalyptasuyna óz ýlesimdi qosyp jýrmin.

- Biylik, AQORDA-nyng aua -rayy minez -qúlqynyzgha әser etpeytindigine senesiz be?

- Siz meni jaqsy bilseniz, múnday súraqtar qoymaghan bolar ediniz.

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Elbasy el ishinde tanylmay jýrgen túlghalardyn   әdil bәseke arqyly tanyluyna jol ashady dep ýmittenemin»

Súhbattasqan Gýlbarshyn Aytjanbay

«Ayqyn» gazeti