نۇرلان ەرىمبەتوۆ: «ءبىز سايلاۋ بارىسىن اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ الدىق»
- رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس پەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى اراسىندا ساياسي تەحنولوگيالار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ءبىزدىڭ بيلىكتە ساياسي تەحنولوگيالار بولسا، مەن ولاردىڭ الدىندا باسىمدى يەر ەدىم. وكىنىشكە وراي ولاي ەمەس. قازىر بيلىك باسىنداعى توپتاردى ەكىگە بولادى: ءبىرى - جاڭاشىلدار- ليبەرالدار، ەكىنشىسى -كونسەرۆاتورلار. كەشەگى رەفەرەندۋم تۋرالى ۇسىنىس نەمەسە پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ قورتىندىسى الگى ەكى توپتىڭ تاعدىرىن شەشەدى.
- كەشەگى رەفرەندۋم بارىسىندا 5 ملن 200 مىڭ ادام ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋدى قولداپ داۋىس بەردى. بۇل وزگە 3 ۇمىتكەردىڭ مەسەلىن قايتارىپ جۇرمەي مە؟
- بۇل نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنان وزگە ۇمىتكەرلەر ءۇشىن جاڭالىق ەمەس.
- سوندا ولار سايلاۋعا اتىڭ شىعارۋ ءۇشىن عانا بارىپ وتىر دەگىڭىز كەلە مە؟
- جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس. عاني قاسىموۆ پەن جامبىل احمەتبەكوۆ وسى سايلاۋ كامپانياسى ارقىلى كەلەر جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا دايىندالىپ جاتىر. ولاردىڭ پارلامەنتتەگى تاعدىرىن سايلاۋ بارىسىندا ەلەكتوراتتىڭ تاڭداۋى انىقتايدى.
- ۇمىتكەرلەردى تىركەۋ كەزىندە سىرت كوزگە شوۋ بولىپ كورىنگەن كەيبىر جاعدايلار ءبىزدىڭ سايلاۋ مەكتەبىندەگى تاجىريبەمىزدىڭ مۇلدەم جوقتىعىن، ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ قالىپتاسپاعانىن دالەلدەپ بەردى. بۇل بۇل پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەرگە قويىلار تالاپتى قاتاڭداتۋ قاجەتتىگىن كورسەتكەن جوق پا؟
- رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس پەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى اراسىندا ساياسي تەحنولوگيالار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ءبىزدىڭ بيلىكتە ساياسي تەحنولوگيالار بولسا، مەن ولاردىڭ الدىندا باسىمدى يەر ەدىم. وكىنىشكە وراي ولاي ەمەس. قازىر بيلىك باسىنداعى توپتاردى ەكىگە بولادى: ءبىرى - جاڭاشىلدار- ليبەرالدار، ەكىنشىسى -كونسەرۆاتورلار. كەشەگى رەفەرەندۋم تۋرالى ۇسىنىس نەمەسە پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ قورتىندىسى الگى ەكى توپتىڭ تاعدىرىن شەشەدى.
- كەشەگى رەفرەندۋم بارىسىندا 5 ملن 200 مىڭ ادام ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋدى قولداپ داۋىس بەردى. بۇل وزگە 3 ۇمىتكەردىڭ مەسەلىن قايتارىپ جۇرمەي مە؟
- بۇل نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنان وزگە ۇمىتكەرلەر ءۇشىن جاڭالىق ەمەس.
- سوندا ولار سايلاۋعا اتىڭ شىعارۋ ءۇشىن عانا بارىپ وتىر دەگىڭىز كەلە مە؟
- جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس. عاني قاسىموۆ پەن جامبىل احمەتبەكوۆ وسى سايلاۋ كامپانياسى ارقىلى كەلەر جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا دايىندالىپ جاتىر. ولاردىڭ پارلامەنتتەگى تاعدىرىن سايلاۋ بارىسىندا ەلەكتوراتتىڭ تاڭداۋى انىقتايدى.
- ۇمىتكەرلەردى تىركەۋ كەزىندە سىرت كوزگە شوۋ بولىپ كورىنگەن كەيبىر جاعدايلار ءبىزدىڭ سايلاۋ مەكتەبىندەگى تاجىريبەمىزدىڭ مۇلدەم جوقتىعىن، ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ قالىپتاسپاعانىن دالەلدەپ بەردى. بۇل بۇل پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەرگە قويىلار تالاپتى قاتاڭداتۋ قاجەتتىگىن كورسەتكەن جوق پا؟
- بۇل جەردە ازاماتتارىمىز ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قولدانىپ تۇر. بىراق ءسىزدىڭ «ساياسي مادەنيەتىمىز قالىپتاسقان جوق» دەگەن پىكىرىڭىزدى قولدايمىن. بۇل ۇلكەن مەكتەپ. بۇل سىرت ەلدەرمەن تاجىريبە الماسۋدىڭ العى شارتى. ءبىز وسىنداي كۇلكىلى جاعدايلاردان ءوتۋىمىز كەرەك سياقتى. مەن ءار ۇمىتكەردىڭ سوڭىندا ءبىر پارتيا نەمەسە قوزعالىس بولۋ كەرەك دەگەن ويلايمىن.
مىسالى، ءوزىن پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنعىسى كەلگەن تۇلعا اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ مەكتەبىنەن وتپەسكە؟ قىسقاسى، سايلاۋ بارىسىنداعى كەيبىر جاعدايلار ءبىزدىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىمىزدىڭ بەتىن اشىپ بەردى. قازىرگى باستان كەشىپ جاتقان قۇبىلىستار مەن كەمشىلىكتەردى «كوممۋنيزمدەگى سولشىلدىقتىڭ بالالىق اۋرۋىنا» تەڭەۋگە بولادى.
- ءبىز پرەزيدەنت سايلاۋى ەل ىشىندە تانىلماي جۇرگەن تۇلعالاردىڭ ءوزىن -ءوزى تانىتۋىنا جول اشادى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. ەلدىڭ نازارىندا جۇرگەن تۇلعالاردىڭ سايلاۋعا تۇسۋىنە بيلىك مۇددەلى بولمادى ما، الدە ەكىنشى تاراپ ىقىلاس تانىتپادى ما؟
- ەلدە جۇرتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن تۇلعالار بارشىلىق. كەز كەلگەن وركەننيەتتى ەلدە سايلاۋ ۇدەرىسى «ەل باسىنداعى تۇلعالار كەلەدى، كەتەدى، مەملەكەت جانە جەر عانا ماڭگىلىك» دەگەن ۇعىمنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ كەلەدى. كوپشىلىك ەل باسقارۋعا كەلگەن تۇلعالارعا سونداي كوزقاراسپەن قارايدى. ال بىزدەگى جاعداي - باسقاشا. ءبىز سايلاۋ بارىسىن اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ الدىق. قوعامدا سونداي وي قالىپتاسۋىنا ءوزىمىز جول بەردىك. ءبىز بۇدان ارىلۋىمىز كەرەك. سايلاۋ بارىسىن باقىلايتىن كوميسسيا قۇرامىنا كەلۋىمنىڭ دە باستى سەبەبى وسى.
- بۇعان بىزدەگى ءبىر پارتيالىق جۇيە دە كىنالى ەمەس پە؟ مىسالى كەشە بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋننىڭ جارلىعىمەن پارلامەنت سەناتى توراعاسىنىڭ ورىنتاعىنان بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى باس ديرەكتورىنا تاعايىندالعان قاسىم-جومارت توقاەۆ نەمەسە جارماحان تۇياقباەۆتار سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلىپ، ارتۇرلى پارتيانىڭ اتىنان ۇمىتكەرلەر قاتارىن تولىقتىرسا، سايلاۋ كورىگى دە قىزا تۇسپەس پە ەدى...
- مەنىڭ دە ايتپاعىم وسى. ءبىزدىڭ قوعامدىق سانادا «ەل باسقارۋ تىزگىنى باسقا تۇلعانىڭ قولىنا وتەدى» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ۇرەي تۋعىزادى. سەبەبى ءبىز باسقا مەكتەپتەن وتكەن جوقپىز. ءبىز ءۇشىن كەز كەلگەن سايلاۋ قوعامنىڭ قان جاڭارتۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كەزەكتى ساياسي ناۋقان بولۋى كەرەك.
- ءسىز وتكەن جىلى «پرەزيدەنت كومانداسىنداعى كەيبىر تۇلعالار نانىن ادال جەپ وتىرعان جوق. ولار جاۋاپتى ساتتە بيلىكتى دە، پرەزيدەنتتى دە قورعاي المايدى» دەگەن اششى سىن ايتتىڭىز. سىزدىڭشە، قورعاۋدى قاجەتسىنەتىن بيلىك پە، الدە پرەزيدەنت پە؟
- پرەزيدەنت تە پەندە. وعان دا كومەك كەرەك. دەمەۋ كەرەك. شەتەلدىك اقپارارات قۇرالدارىندا ەلباسىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە قاتىستى الىپ -قاشپا سوزدەر تۋرالى رەسمي اقوردا «بۇل -جالا. ءبىز ەلباسىمىزدى بۇلاي دەپ قارالاۋعا جول بەرمەيمىز» دەپ ايتا الدى ما؟ جوق، بىردە -بىرەۋى باس كوتەرىپ شىققان جوق.
بىزدە جەتىستىكتەرىمىز عانا ەمەس، كەمشىلىكتەرىمىز دە ەلباسىنىڭ جەكە باسىمەن بايلانىستىرىلادى. تىپتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءتيىستى دارەجەدە سالتانات قۇرا الماۋىن پرەزيدەنتتەن كورەدى. كەزىندە سول تاپسىرمانىڭ ورىندالۋىنا جاۋاپتى تۇلعالار نەگە ۇندەمەي، كۇلىمسىرەپ، تۇك بولماعانداي جۇرە بەرۋى ءتيىس؟ قازىرگى بيلىكتە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الاتىن ادامدار جوق. ۇكىمەت باسشىسىنان باستاپ اۋىل اكىمدەرىنە دەيىن اڭگىمەسىنىڭ القيسساسىن «ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، ەلباسىنىڭ ايتۋى بويىنشا» دەپ باستايدى. «بۇل ماسەلەنى مەن كوتەردىم، بۇل ءىستى مەن باستادىم» دەپ ەشكىم ايتپايدى. سوندىقتان، ونىڭ اياقسىز قالۋىنا دا جاۋاپ بەرمەيدى. ماسەلە وسىندا. بيلىكتە جاۋاپكەرشىلىك جوق. ءبارى دە ەلباسىنىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇر. ويتكەنى، ولاردى بۇگىنگى ەلدىڭ دامۋى ەمەس، نازارباەۆتان كەيىن قالاي ءومىر سۇرەمىز دەگەن ماسەلە ءجيى تولعاندىرادى. شىنىن ايتقاندا، پرەزيدەنتتىڭ جەكە، ادامي دراماسى جالعىز قالىپ قويعاندىعى. سەبەبى، قازىر ونىڭ اينالاسىندا ءوزىنىڭ زامانداسى دەرلىك ەشكىم جوق. جانىنداعىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ەلباسىنان 20-30 جاس كىشى ازاماتتار. ولاردى تەك «نازارباەۆتان كەيىن قالاي ءومىر سۇرەمىن» دەگەن سۇراق تولعاندىرادى. سوندىقتان جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ، ەرتەڭ الدەقانداي زامان بولا قالسا بار كىنانى تۇڭعىش پرەزيدەنتكە ارتا سالماقشى. ال بىزگە، قوعامعا، حالىققا ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قاجەت. ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي بىلەتىن ىسكەر ازاماتتار كەرەك. ەلباسىن قورعاي المايتىن تۇلعالاردىڭ ەلدى، مەملەكەتتىك مۇددەنى الەمدىك دەڭگەيدە قورعاي الاتىندىعىنا ءسىز سەنەسىز بە؟ مەن سەنبەيمىن. كۇنى ەرتەڭ ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الدەقانداي زامان بولسا «مەن تەك ورىنداۋشى عانا بولدىم. مەن بۇعان جاۋاپ بەرە المايمىن» دەپ جاۋاپكەرشىلىكتەن بويىن الىپ -قاشاتىنى ءسوزسىز. مۇنداي جاعداي تاريحتا مىڭ مارتە قايتالانعان. بۇل رەجيمنىڭ توتاليتارلىق نەمەسە اۆتوريتارلىق بولۋىنا عانا قاتىستى ەمەس. بۇل بيلىك وكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق پوزيتسيالارىنىڭ جوقتىعىنان. ەرتەڭ بيلىك اۋىسقان كەزدە وسىلاردىڭ قالاي سايرايتىنىن قازىر-اق بولجاۋعا بولادى. ولار: «مەن ول جۇيەنى ىشىنەن ءىرىتىپ ءجۇردىم»، - دەپ سايرايتىن بولادى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى بيلىكتىڭ تابيعاتى سونداي. بيلىككە جاقسى ادامدار كەلمەيدى دەپ ايتا المايمىن. كەلەدى. بىراق ول ورتانىڭ، جۇيەنىڭ دەگەنىنە كونەدى.
- ءسىز «نازارباەۆتان كەيىنگى» تاقىرىپتىڭ بەتاشارىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى باستاپ بەرۋى كەرەك دەيسىز. ءسىز تىم ەرتەلەۋ ايتقان جانە تىم باتىلداۋ ايتىلعان يدەياڭىز ارقىلى الدەبىرەۋلەردىڭ «قوراسىنا» ءتۇسىپ كەتكەن جوقسىز با؟ نەگە مۇنداي ۇسىنىس اقوردادان اۋىلى الىستاۋ قونعان ءسىزدىڭ اۋلادان ايتىلدى؟
- مۇنداي اڭگىمەنى ايتۋ ماعان دا قيىن. وسى اڭگىمەنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى العا شىعارۋ كەرەك. ءبارىمىز پەندەمىز. ءبىر-ءبىرىمىزدى الدامايىق. بىزدە قازىر پرەزيدەنت باسقا ادام بولسا قالاي بولادى، نە بولادى؟-دەگەن ۇرەي بار. مىنا رەسەيدى مەن ماقتامايىن، باسقا مەملەكەتتەردى ايتپاعاندا، بىراق مەنىڭ رەسەيدەگى دوستارىمدا ۇرەي جوق.
سەبەبى، ءبىزدىڭ ساياساتتا بيلىك اۋىسۋ تاجىريبەسى قالىپتاسقان جوق. ونداي ءتارتىپ، ەرەجە قالىپتاسقان جوق. سوندىقتان بۇگىن نازارباەۆتا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بار. ول قانداي جاۋاپكەرشىلىك؟ ەرتەڭ ول كەتكەندە بىزدە ۇلكەن قاقتىعىس باستالماۋى، ادەت عۇرپىمىز وزگەرمەۋى، مەن ءوزىمنىڭ بار دۇنيەمنەن ايىرىلماۋىم كەرەك. جاڭا ساياسات پەن جاڭا ەرەجە پايدا بولماۋى كەرەك. نازارباەۆ باستاعان، قالىپتاسقان ساياسات جالعاسۋى قاجەت.
پرەزيدەنت تە - پەندە. ول دا قورعاۋدى، جالادان اراشالاپ الۋدى قاجەتسىنەدى. مىسالى، باتىستان تاراپ جاتقان اقپارات قۇرالدارىندا ەلباسىمىز جايلى جالاعا نەگىزدەلگەن اقپارات اراكىدىك بولسا دا جاريالانىپ تۇرادى. ءبىز وعان ءمان بەرمەۋگە ۇيرەنىپ قالدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقوردادان جاقتان «بۇل -جالا. ءبىز ەلباسىمىزعا جالا جابۋعا جول بەرە المايمىز » دەپ باس كوتەرىپ شىققان جان بالاسىن كورمەدىم.
مەن ەلباسىن جالادان قورعاپ قالاتىن، قيىن كەزدە قاسىنان تابىلاتىن توپ كەرەك دەپ ويلايمىن. ەلباسىنىڭ نامىسىن قورعاي المايتىنداردىڭ ەلدى، مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاي الاتىندىعىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ ەلباسى سايلاۋدان كەيىن وسى اڭگىمەنى باستاۋى كەرەك. بۇل جوعارىدا ايتىپ كەتكەن «نازارباەۆتان كەيىن ءبىزدىڭ ءومىرىمىز نە بولادى» دەگەن ۇرەيدىڭ بەتىن قايتارادى، «الداعى ون جىلدا عانا ەمەس، الداعى جارتى عاسىردا دا قازىرگى باستالعان ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار زامان اعىمىنا قاراي جالعاسادى» دەگەن سەنىمگە جول اشادى. قازىر قازاق قوعامىندا پرەزيدەنت سايلاۋىن ءتىرى قالۋ-قالماۋىمىز بەلگىسىز مايدانمەن تەڭەيتىن ۇعىم قالىپتاسىپ قالعان. بىز بۇدان ارىلۋىمىز كەرەك. ءبىز جەتىستىكتەرىمىزبەن قاتار كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان كەزەڭدەرىمىزدىڭ سەبەبىن دە ءبىر اداممەن بايلانىستىراتىن جاعىمپازدىق-قورقاۋلىق ادەتىمىزدەن دە ارىلۋىمىز كەرەك.
- مەنىڭشە، نازارباەۆتان كەيىنگى كەزەڭ تۋرالى ويلانۋعا ەلباسى ەمەس، ءبىزدىڭ قوعام ءالى دايىن ەمەس ءتارىزدى.
- بۇل تۋرالى ۇلكەن اڭگىمە بولۋ كەرەك. اقش -تا كىشى بۋش نەمەسە ۇلكەن بۋش، ەرلى -زايىپتى كلينتوندار تاقىرىبى ەشكىمدى تاڭقالدىرمايدى. سەبەبى كوكەسى بولدى، ەندى بالاسى كەلدى. كەزىندە ۇلكەن بۋشتى بيلىك باسىنا الىپ كەلگەن ساياسي كۇشتەر ونىڭ بالاسىن دا الىپ كەلدى. بۇل جاعداي كلينتونداردا دا قايتالاندى. باراك وباما ولاردىڭ شەشىمىنە قۇرمەتپەن قارادى، سەناتتان ورىن سبەردى. ەگەر، قازىر № 1 نازارباەۆ دەگەن اڭگىمەنىڭ ءوزى قازاقتى عانا ەمەس، باتىستى دا شالقاسىنان تۇسىرۋگە دايىن. ءوز ىشىندەگى وتباسىلىق ساباقتاستىققا تۇسىنىسە قاراعان باتىس بىزگە نەگە شوشىپ قاراۋى ءتيىس. ءبىز ولارعا «ارالاسپاڭدار، بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتىمىز» دەپ ايتا المايمىز. نەگە؟ سەبەبى بىزدە اشىقتىق جوق.
قازىر عالامشار قازاق جەرىندەگى سايلاۋدىڭ بارىسىن ىشتەن تىنىپ قاداعالاپ وتىر. ەگەر، وسى جولى سىر ءبىلدىرىپ الساق، سىرتتان كەلىپ بيلىك ايتۋعا دايىن تۇرعان كۇشتەر جەتەدى. ولاردىڭ بىلەك سىبانا ارالاساۋىنا سەبەپ تە پايدا بولادى. ءبىز ءادىل سايلاۋ ارقىلى ولارعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
-ۇلكەن ساياساتتا تۇلعالىق -تانىمالدىلىق ەلەمەنتتىڭ ماڭىزى وتە زور. بۇل تۇرعىدا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلكەن قولداۋعا يە. بۇل قولداۋ سايلاۋدان كەيىن باتىل قادامدارعا بارۋعا مۇمكىندىك بەرە مە؟
- پرەزيدەنت - تۇلعا. قايتالاپ ايتامىن، ونىڭ كومانداسىنداعىلار نەگە ونىڭ تاپسىرماسىمەن شەكتەلۋى كەرەك؟ ءبىزدىڭ سەناتورلارىمىز بەن ماجىلىسىمەندەرىمىز پارلامەنتتەگى ورىنتاعىن اتاسىنان قالعانداي مۇراداي سەزىنۋى ءتيىس؟
ەلباسى سايلاۋدان كەيىن ءادىل، اشىق باسەكەلەستىك ارقىلى تانىلماي جۇرگەن تۇلعالاردىڭ تانىمال بولۋىنا جول اشادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
- ەگەر، ءسىزدى سايلاۋدان كەيىن پرەزيدەنت اپپاراتىنا جۇمىسقا شاقىرسا، باراسىز با؟
- بارامىن. بىراق جاي ورىنداۋىش بولىپ، الىپ كەل، شاۋىپ كەلدى مىنەزىم كوتەرمەيدى. شەشىم قابىلدايتىن لاۋاششىمعا بارعىم كەلەدى. سەبەبى مەنى ەل تانيدى. قوعامدىق پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسىپ ءجۇرمىن.
- بيلىك، اقوردا-نىڭ اۋا -رايى مىنەز -قۇلقىڭىزعا اسەر ەتپەيتىندىگىنە سەنەسىز بە؟
- ءسىز مەنى جاقسى بىلسەڭىز، مۇنداي سۇراقتار قويماعان بولار ەدىڭىز.
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «ەلباسى ەل ىشىندە تانىلماي جۇرگەن تۇلعالاردىڭ ءادىل باسەكە ارقىلى تانىلۋىنا جول اشادى دەپ ۇمىتتەنەمىن»
سۇحباتتاسقان گۇلبارشىن ايتجانباي
«ايقىن» گازەتى
