Latyn qarpine ótu – jiyrma besinshi jylgha sheyin josparlanghan shara. Biraq nege ekenin qaydam, әiteuir 2019-2020 oqu jyly әlippeni latyn qarpimen shygharamyz. Sondyqtan osy jyl ayaqtalmay jazudyng emle erejelerin bekitu qajet degen jospar qúrylyp, sony oryndau ýshin jauapty mekemeler barynsha jantalasyp jatqan jayy bar.

Dybystargha tandaghan tanbalary dúrys bolyp, jasaghan emle erejelerimiz til tabighatyna jayly bolsa, jana әlipbiydi qoldanysqa engizuge kóp uaqyt qajet emes. Osydan bir ghasyrdan asa uaqyt búryn jasalghan Aqannyng әlipbiyimen hat tanyp ketu ýshin qabileti ortasha balagha tórt-aq apta qajet (T.Shonanov) bolghany belgili. Al endi sauaty bar qazaqqa dúrys әlipbiymen jýgirtip oqyp, jazyp ketu ýshin tórt-aq saghat qajet bolar. Yaghny dayyn әlipbiydi engizu qazirgi tanda tipten onay sharua. Qazirgi IT tehnologiyanyng damyghan kezinde elektrondy núsqasy bar kirilldegi barlyq mәtinder әpsәtte-aq konverter arqyly jana latyn әlipbiyine qotaryla salady. Búl óte qarapayym operasiya. Tipti mәtinning skan núsqasyn tanyp jana әlipbiyge audaru da asa qiyn sharua emes. Yaghni, latyndy engizuge kóp uaqyt qajet emes. Álipby men onyng emle erejesin әzirlep, bekituge kóp uaqyt kerek. Aldaghy jeti jyldyng tórt jylyn talqylaugha, ýsh jylyn engizuge qaldyruymyz kerek. Ghalymdar sayasattyng aitqanymen jýrip, joghary jaq ne súrasa sony jasap beretin qytay zauytynyng rólin atqarmauy kerek. Qazaq dybystaryna әrip tandaugha, emlesin әzirleuge salany biletin mamandardy qatystyryp, erejening әr babyn jeke-jeke talqylau qajet. Óitpegen jaghdayda qazaq әdeby tilining on bes tomdyq sózdigin asyghys shygharghan siyaqty el aldynda, әsirese bolashaq aldynda úyatqa qalamyz.

Osydan tórt-bes jyl búryn on bes tomdy soghan jauapty azamattar (atyn atap, týsin týstemey-aq qoyayyn) merzimin belgilep qoyyp, kólemin asyghys toltyryp, úiymdastyru kezinde «menbilemge» salyp, tez-tez shygharyp tastady. Alayda artynan ile-shala sol on bes tomgha enbey qalghan taghy bir tom (Qazaq tilining týsindirme sózdigi. Almaty, 2014)  jaryq kórdi. Búrynghy 10 tomdyq sózdikting bar júmysyn atqarghan professor Bayynqol Qaliyev siyaqty óte tәjiriybeli mamandar belgili bir sebeptermen on bes tomdyqtyng júmysyna tartylmay, sózdik ishinde kóptegen teoriyalyq qateler ketken. Sózdikke 12 myng sóz ben sóz tirkesi enbey qalghan. Ony Bayynqol aghay «Týsindirme sózdik jasaudyng teoriyasy men praktikasy» degen taghy bir enbeginde tizip, kórsetip berdi. Al 15 tomdyq sózdikti jasaushylardyng birde-bireui ony teristey almady. Mine asyghystyq pen júrtqa ortaq júmysqa osy salany biletin mamandardy týgel tartpaudyng jәne «menbilemdiktin» kesiri.

Ýndi dauyssyzdar iy men u-dyng emlesi, birge ne bólek jazylatyn sózder emlesi jәne shetten engen sózderding jazyluy boyynsha tilshi ghalymdar әli de bir mәmilege kelgen joq. BAQ-ta búl mәseleler qyzu talqylanuda. Onyng sheshimi bireu – asyqpay әrqaysysyn jeke-jeke talqylap, on-terisin ólshep, til tabighaty ýshin tiyimdisin tandap baryp bir sheshimge kelu. Oghan uaqyt qajet ekeni belgili. Qazir әli pispegen, әli jetilmegen emle erejemen qarjy shygharyp, әlippe jәne basqa da qajetti oqulyqtar basu nemese konverter jasau ne ýshin kerek? Erteng bәri kereksiz, jaramsyz bolyp qalatynyn bile túra múnday qadamdargha baru ziyankestik emes pe? Aldymyzda әli jeti jyl uaqyt bola túra, aldymen asyqpay jatyq әlipby men jaqsy emle qúrastyryp almay ony engizuge kirisetindey, osy bizdi quyp kele jatqan qanday jyn ekendigin bile almadym.

Qapalbek Bijomart Seysenbekúly, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz