Adamzat qoghamy jana ghasyrdyng tabaldyryghyn attaghan bette ghalamtor dәuirining qúryghyna ilindi. Songhy jyldary internet әlemi ýlkender ghana emes jasóspirimder ýshin de óte qol jetimdi bolyp qaldy. 2000 jyldan keyin tughan jastar men jasóspirimderdi iyneternetting «tabighy túrghyndary» deuge de bolady. Ghalamtor jalpylasqan ortada tuyp-ósken býgingi úrpaq kompiuter men smartfondardyng qúlyna ainaldy.

Mektep oqushylary kýndelikti bilim alu, ýy tapsyrmasyn oryndau, material izdeude iynernet jelisinen qol ýze almaytyn dәrejege jetti. Statistika boyynsha býginde mektep oqushylaryna internetting qol jetimdiligi 60-70%-gha deyin jetken. Alayda, kәmelet jasyna tolmaghandardyng ózin-ózi tejeu qabileti shekti bolghandyqtan ghalamtordy paydalanu ayasy oqu-bilim ýirenip, hat-habar almasumen shektelmeytin bolghan.

Qazirgi tanda oqushylardy ata-analary men mektepting baqylauda ústap otyruy mýmkin emes. Osydan baryp ghalamtor әlemindegi eki tizgin bir shylbyr óz qolyna tiygen oqushy qolyndaghy smartfonnan jasyna layyq emes aqparattar alyp, las әlemning qúiyna batuda. Búnymen qosa ghalamtor oiyndaryna qúmartu da kez-kelgen oqushynyng ómir jolyn ózge baghytqa búryp jiberui mýmkin. Taghy da statistikagha sýiensek, әlemde 18%-dan astam jasóspirim kýnine 4-5 saghattan kóp uaqyt ghalamtor oiynyn oinaydy eken. Al búnyng oqushy densaulyghyna qanshalyqty ziyan ekenin aitpasaq ta týsinikti. Kompiuterde bir saghattan aspaytyn uaqyt júmys istegenning ózinde jasóspirimderding 73%-ynyng kózi men jýikesi sharshaytyny belgili bolyp otyr. Kompiuterge qyzyghyp, emosionaldyq dengeyi kóterilgen oqushy sharshaghanyn bayqamay otyra beredi. Klaviaturadaghy tómen diapazonnan taraytyn elektromagnittik sәuleler sausaq arqyly aghzagha әser etetin kórinedi. Nәtiyjesinde, kompiutermen kóp júmys istegen adam jýike auruyna úshyraydy. Jәne de kompiuterding aldynda kóp otyrghandar sausaq aurularyna da shaldyghady.

Búdan da manyzdysy, әli aqyl toqtatpaghan jasóspirimderimizding internet jelisinde ne kórip, ne oqyp jýrgeni bolyp otyr. El biyligining beyghamdyghynan qazaq baspasózi әbden búzyldy. Qazirgi tanda qazaq qoghamy ýshin eng manyzdy janalyq belgili bir әnshining jana kiyim satyp alghany boldy. Ánshismaqtardyng әleumettik jelige jýktegen aqyl men payymnan júrday shatpaghyn gazetke basyp, saytqa jazyp otyrghanymyz ótirik emes. Búdan qalsa kisi óltiru men zorlyq-zombylyq jayly jazyp, «jagha ústatudan» jalyqpaytyn basylymdar qanshama. Mine, osynyng bәrin qolynan smartfony týspeytin jasóspirimder kórmeydi deysiz be?! Ýlkenderding ózi auzynyng suy qúryp oqityn osy janalyqtar jasóspirimderdi qyzyqtyrmauy mýmkin be?!

Tek zorlyq-zombylyq jayly jazyp, әnshilerding әr qadamyn andyp, úyat pen ruhaniyattan júrday jalanash janalyqtardy jarnamalap otyrghan baspasóz jastardy jamandyqqa ýiretude. Jasalghan taldau qorytyndylary boyynsha ekranda zorlyq-zombylyq kórinisterine ong kózqaraspen qaraytyn balalar týngi uaqyttaryn kompiuterlik klubtarda/internet-kafelerde ótkizuge qúmartady eken. Ári olar zorlyq-zombylyqqa, jynystyq sipattaghy aqparattargha ýlken qyzyghushylyq tanytyp, bos uaqytynda internetten tek osynday mazmúndy izdeytin bolady. Oqugha mýlde zauqy bolmaydy.

Jasóspirimderding búnday búrys jolgha bet búruyna bizding elde esh shekteusiz júmys isteytin týrli әleumettik jeliler de әser etude. 2015 jyldyng qyrkýiek aiynda jýrgizilgen «VKontakte» komandasynyng zertteui boyynsha, atalghan jelini elimizde 2 millionnan astam adam paydalanady eken. Al búnyng 37 payyzy – oqushylar! Demek, reseylik Pavel Durov negizin salghan osy әleumettik jelining elimizdegi eng belsendi qoldanushysy oqushylar bolyp otyr. Al búl jelining jasóspirimder aqausyzdyghyna asa qauipti ekeni bәrimizge belgili. Ashyq viydeo qorlary týrli atys-shabys jәne pornografiyalyq mazmúngha toly. Besikten beli shyqpaghan bizding jetkinshekter osynday azghyndyqpen esh kedergisiz «susyndauda».

Oqyrmangha úsynylatyn janalyqtardy saraptap, sýzgiden ótkizip, iriktep jatqan eshkim joq. Basta biz aitqan san týrli jaynýrshigerlik janalyqtar әleumettik jelilerde de órip jýr. Bireudi bireu óltirdi, úryp-soqty, zorlady, úrlyqqa týsti, adam joghaldy, óz-ózine qol júmsady... Osylay tizbektele beretin jaghymsyz janalyqtardy oqy beruge balalar emes ýlkenderding jýikesi shydamaydy. Al әleumettik jelilerde eshkimdi de jasyna qarap shektemeytinin eskersek, múnday aqparattar jasóspirimderding psihologiyasyna keri әser etetini anyq.

Osy uaqytqa deyin әleumettik jeliler arqyly týrli dini-ekstremistik úiymdardyng 18-25 jas aralyghyndaghy jastardy arbap, óz qatarlaryna qosu faktileri de tirkelgen. Áleumettik jelilerge tirkeletin biografiyalyq mәlimetterdi óz mýddelerine paydalanatyn qylmystyq toptar da jii kezdesedi. Tipti, әleumettik jeli arqyly aldap soghatyn alayaqtar da, neshe týrli qylmyskerler de tabylyp jatqany belgili.

Búlardan bólek, týrli әleumettik jelilerde bóten bireumen tanysamyn dep barmaq tistegender jayly da kóp aqparat bar. Mәselen, oqushy qyzdardyng ghalamtor jelisinde «aqboz atty hanzada» dep tanysqany maniyak bolyp shyghyp, mahabbat hikayasy múnly tragediyagha ainalghan oqighalar az emes. Biz jogharyda «VKontakte» jelisinde 2 mln qazaqstandyq (2015 jylghy mәlimet) tirkelgen dedik, al «Instagram» jelisine tirkelgen otandastarymyzdyng sany da dәl osy shamada bolsa kerek. Osy jerde erekshe aita keteyik, ghalymdar zertteu nәtiyjesine sýiene otyryp, «Instagram» jelisin depressiyagha úryndyratyn jeli dep atasa, «VKontakteni» suisidke aparatyn jeli dep tanyghan (turkistan.kz). Al elimizde búl jelilerdi paydalanatyndardyng basym kópshiligi jasóspirimder ekenin basta aittyq.

Býgingi tanda ghalamtordan bas tartu mýmkin emes. Biz ataghan әleumettik jelilerdi jaba da almaymyz, elimiz shekarasynan quyp shyghu da qolymyzdan kelmeydi. Óz elimizding bylyqqan baspasózin tekteuge tisi batpay otyrghan bizding biylik, ózge elding әleumettik jelilerin shekteuge shamasy qaydan kelsin. Sol ýshin jetkinshekterimizdi jiyirkenishti ghalamtor qoqysynan qorghau qiyn bolyp túr. Endi balasynyng bolashaghyn oilaghan әrbir ata-ana bala tәrbiyesin búrynghydan da kýsheytkeni abzal.

Quanysh Qappas

Abai.kz