ادامزات قوعامى جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان بەتتە عالامتور ءداۋىرىنىڭ قۇرىعىنا ءىلىندى. سوڭعى جىلدارى ينتەرنەت الەمى ۇلكەندەر عانا ەمەس جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن دە وتە قول جەتىمدى بولىپ قالدى. 2000 جىلدان كەيىن تۋعان جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردى ينەتەرنەتتىڭ «تابيعي تۇرعىندارى» دەۋگە دە بولادى. عالامتور جالپىلاسقان ورتادا تۋىپ-وسكەن بۇگىنگى ۇرپاق كومپيۋتەر مەن سمارتفونداردىڭ قۇلىنا اينالدى.

مەكتەپ وقۋشىلارى كۇندەلىكتى ءبىلىم الۋ، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋ، ماتەريال ىزدەۋدە ينەرنەت جەلىسىنەن قول ۇزە المايتىن دارەجەگە جەتتى. ستاتيستيكا بويىنشا بۇگىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا ينتەرنەتتىڭ قول جەتىمدىلىگى 60-70%-عا دەيىن جەتكەن. الايدا، كامەلەت جاسىنا تولماعانداردىڭ ءوزىن-ءوزى تەجەۋ قابىلەتى شەكتى بولعاندىقتان عالامتوردى پايدالانۋ اياسى وقۋ-ءبىلىم ۇيرەنىپ، حات-حابار الماسۋمەن شەكتەلمەيتىن بولعان.

قازىرگى تاڭدا وقۋشىلاردى اتا-انالارى مەن مەكتەپتىڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋى مۇمكىن ەمەس. وسىدان بارىپ عالامتور الەمىندەگى ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىر ءوز قولىنا تيگەن وقۋشى قولىنداعى سمارتفوننان جاسىنا لايىق ەمەس اقپاراتتار الىپ، لاس الەمنىڭ قۇيىنا باتۋدا. بۇنىمەن قوسا عالامتور ويىندارىنا قۇمارتۋ دا كەز-كەلگەن وقۋشىنىڭ ءومىر جولىن وزگە باعىتقا بۇرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. تاعى دا ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، الەمدە 18%-دان استام ءجاسوسپىرىم كۇنىنە 4-5 ساعاتتان كوپ ۋاقىت عالامتور ويىنىن وينايدى ەكەن. ال بۇنىڭ وقۋشى دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. كومپيۋتەردە ءبىر ساعاتتان اسپايتىن ۋاقىت جۇمىس ىستەگەننىڭ وزىندە جاسوسپىرىمدەردىڭ 73%-ىنىڭ كوزى مەن جۇيكەسى شارشايتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. كومپيۋتەرگە قىزىعىپ، ەموتسيونالدىق دەڭگەيى كوتەرىلگەن وقۋشى شارشاعانىن بايقاماي وتىرا بەرەدى. كلاۆياتۋراداعى تومەن دياپازوننان تارايتىن ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەر ساۋساق ارقىلى اعزاعا اسەر ەتەتىن كورىنەدى. ناتيجەسىندە، كومپيۋتەرمەن كوپ جۇمىس ىستەگەن ادام جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىرايدى. جانە دە كومپيۋتەردىڭ الدىندا كوپ وتىرعاندار ساۋساق اۋرۋلارىنا دا شالدىعادى.

بۇدان دا ماڭىزدىسى، ءالى اقىل توقتاتپاعان جاسوسپىرىمدەرىمىزدىڭ ينتەرنەت جەلىسىندە نە كورىپ، نە وقىپ جۇرگەنى بولىپ وتىر. ەل بيلىگىنىڭ بەيعامدىعىنان قازاق ءباسپاسوزى ابدەن بۇزىلدى. قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى جاڭالىق بەلگىلى ءبىر ءانشىنىڭ جاڭا كيىم ساتىپ العانى بولدى. انشىسماقتاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەگەن اقىل مەن پايىمنان جۇرداي شاتپاعىن گازەتكە باسىپ، سايتقا جازىپ وتىرعانىمىز وتىرىك ەمەس. بۇدان قالسا كىسى ءولتىرۋ مەن زورلىق-زومبىلىق جايلى جازىپ، «جاعا ۇستاتۋدان» جالىقپايتىن باسىلىمدار قانشاما. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن قولىنان سمارتفونى تۇسپەيتىن جاسوسپىرىمدەر كورمەيدى دەيسىز بە؟! ۇلكەندەردىڭ ءوزى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ وقيتىن وسى جاڭالىقتار جاسوسپىرىمدەردى قىزىقتىرماۋى مۇمكىن بە؟!

تەك زورلىق-زومبىلىق جايلى جازىپ، انشىلەردىڭ ءار قادامىن اڭدىپ، ۇيات پەن رۋحانياتتان جۇرداي جالاڭاش جاڭالىقتاردى جارنامالاپ وتىرعان ءباسپاسوز جاستاردى جاماندىققا ۇيرەتۋدە. جاسالعان تالداۋ قورىتىندىلارى بويىنشا ەكراندا زورلىق-زومبىلىق كورىنىستەرىنە وڭ كوزقاراسپەن قارايتىن بالالار تۇنگى ۋاقىتتارىن كومپيۋتەرلىك كلۋبتاردا/ينتەرنەت-كافەلەردە وتكىزۋگە قۇمارتادى ەكەن. ءارى ولار زورلىق-زومبىلىققا، جىنىستىق سيپاتتاعى اقپاراتتارعا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بوس ۋاقىتىندا ينتەرنەتتەن تەك وسىنداي مازمۇندى ىزدەيتىن بولادى. وقۋعا مۇلدە زاۋقى بولمايدى.

جاسوسپىرىمدەردىڭ بۇنداي بۇرىس جولعا بەت بۇرۋىنا ءبىزدىڭ ەلدە ەش شەكتەۋسىز جۇمىس ىستەيتىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر دە اسەر ەتۋدە. 2015 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا جۇرگىزىلگەن «ۆكونتاكتە» كومانداسىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، اتالعان جەلىنى ەلىمىزدە 2 ميلليوننان استام ادام پايدالانادى ەكەن. ال بۇنىڭ 37 پايىزى – وقۋشىلار! دەمەك، رەسەيلىك پاۆەل دۋروۆ نەگىزىن سالعان وسى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ەلىمىزدەگى ەڭ بەلسەندى قولدانۋشىسى وقۋشىلار بولىپ وتىر. ال بۇل جەلىنىڭ جاسوسپىرىمدەر اقاۋسىزدىعىنا اسا قاۋىپتى ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. اشىق ۆيدەو قورلارى ءتۇرلى اتىس-شابىس جانە پورنوگرافيالىق مازمۇنعا تولى. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان ءبىزدىڭ جەتكىنشەكتەر وسىنداي ازعىندىقپەن ەش كەدەرگىسىز «سۋسىنداۋدا».

وقىرمانعا ۇسىنىلاتىن جاڭالىقتاردى ساراپتاپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ، ىرىكتەپ جاتقان ەشكىم جوق. باستا ءبىز ايتقان سان ءتۇرلى جاynۇرشىگەرلىك جاڭالىقتار الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە ءورىپ ءجۇر. بىرەۋدى بىرەۋ ءولتىردى، ۇرىپ-سوقتى، زورلادى، ۇرلىققا ءتۇستى، ادام جوعالدى، ءوز-وزىنە قول جۇمسادى... وسىلاي تىزبەكتەلە بەرەتىن جاعىمسىز جاڭالىقتاردى وقي بەرۋگە بالالار ەمەس ۇلكەندەردىڭ جۇيكەسى شىدامايدى. ال الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەشكىمدى دە جاسىنا قاراپ شەكتەمەيتىنىن ەسكەرسەك، مۇنداي اقپاراتتار جاسوسپىرىمدەردىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەر ەتەتىنى انىق.

وسى ۋاقىتقا دەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءتۇرلى ءدىني-ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ 18-25 جاس ارالىعىنداعى جاستاردى ارباپ، ءوز قاتارلارىنا قوسۋ فاكتىلەرى دە تىركەلگەن. الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تىركەلەتىن بيوگرافيالىق مالىمەتتەردى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالاناتىن قىلمىستىق توپتار دا ءجيى كەزدەسەدى. ءتىپتى، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى الداپ سوعاتىن الاياقتار دا، نەشە ءتۇرلى قىلمىسكەرلەر دە تابىلىپ جاتقانى بەلگىلى.

بۇلاردان بولەك، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە بوتەن بىرەۋمەن تانىسامىن دەپ بارماق تىستەگەندەر جايلى دا كوپ اقپارات بار. ماسەلەن، وقۋشى قىزداردىڭ عالامتور جەلىسىندە «اقبوز اتتى حانزادا» دەپ تانىسقانى مانياك بولىپ شىعىپ، ماحاببات حيكاياسى مۇڭلى تراگەدياعا اينالعان وقيعالار از ەمەس. ءبىز جوعارىدا «ۆكونتاكتە» جەلىسىندە 2 ملن قازاقستاندىق (2015 جىلعى مالىمەت) تىركەلگەن دەدىك، ال «Instagram» جەلىسىنە تىركەلگەن وتانداستارىمىزدىڭ سانى دا ءدال وسى شامادا بولسا كەرەك. وسى جەردە ەرەكشە ايتا كەتەيىك، عالىمدار زەرتتەۋ ناتيجەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، «Instagram» جەلىسىن دەپرەسسياعا ۇرىندىراتىن جەلى دەپ اتاسا، «ۆكونتاكتەنى» سۋيتسيدكە اپاراتىن جەلى دەپ تانىعان (turkistan.kz). ال ەلىمىزدە بۇل جەلىلەردى پايدالاناتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاسوسپىرىمدەر ەكەنىن باستا ايتتىق.

بۇگىنگى تاڭدا عالامتوردان باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز اتاعان الەۋمەتتىك جەلىلەردى جابا دا المايمىز، ەلىمىز شەكاراسىنان قۋىپ شىعۋ دا قولىمىزدان كەلمەيدى. ءوز ەلىمىزدىڭ بىلىققان ءباسپاسوزىن تەكتەۋگە ءتىسى باتپاي وتىرعان ءبىزدىڭ بيلىك، وزگە ەلدىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرىن شەكتەۋگە شاماسى قايدان كەلسىن. سول ءۇشىن جەتكىنشەكتەرىمىزدى جيىركەنىشتى عالامتور قوقىسىنان قورعاۋ قيىن بولىپ تۇر. ەندى بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ءاربىر اتا-انا بالا تاربيەسىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتكەنى ابزال.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz